Katedra Historii Medycyny CM UJ
DZIEJE INTERNY
W POLSCE
Maciej Karpiga z Miechowa (1457-1523)
był
najwybitniejszą postacią z grona profesorów UJ minionych wieków. Nazywany był
przez współczesnych „wielkim jałmużnikiem, kolumną i filarem Akademii”, gdyż
niemal wszystkie zarobione pieniądze oddawał na cele publiczne. W r. 1473
rozpoczął studia w Uniwersytecie Krakowskim, które kontynuował w Bolonii i
Padwie, uzyskując we Włoszech dyplom doktorski z medycyny. W r. 1500 podjął
wykłady w Uniwersytecie Krakowskim i do swojej śmierci aż ośmiokrotnie pełnił
funkcję rektora. Ufundował ze swoich funduszy II Katedrę Medycyny (1505),
odbudował szpital dla niezamożnych scholarów, św. Ducha i liczne szkoły
parafialne.
Działalność
pisarska, podjęta w podeszłym wieku, zapewniła Miechowicie nieśmiertelną sławę.
W r. 1508 wydał pierwsze drukowane w Polsce pismo o treści lekarskiej pt. Contra sevam pestem regimen accuratissimum, podające wskazówki postępowania podczas
epidemii dżumy. W 1517 r. opublikował Tractatus de duabus sarmatiis, zawierający treści geograficzne,
etnograficzne oraz historyczne. Dwa lata później (1519) wyszło najpoważniejsze
dzieło Karpigi Chronica Polonorum, opisujące dzieje narodu polskiego ze
wzmiankami o pierwszym przypadku kiły w Polsce. Wreszcie w r. 1522 wydał swą
ostatnią pracę Conservatio sanitatis, przynoszącą
popularny wykład higieny i dietetyki. Pogrzeb Miechowity, jak świadczą
liczne zapiski kronikarskie, „stał się imponującą manifestacją żałobną...i
odbił się głębokim echem w kraju”.
Józef Struś (1510-1568),
urodzony
w Poznaniu, był prawdopodobnie wychowankiem słynnego Kolegium
Lubrańskiego; podczas studiów w Akademii Krakowskiej pogłębił swoją znajomość
języków klasycznych – łaciny i greki. Mając 21 lat wyjechał do Padwy, gdzie w
czasie studiów wydał łacińskie przekłady niektórych dzieł Galena. W r. 1535
uzyskał doktorat medycyny, a w rok później został powołany na profesora;
przypuszczalnie przez ok. 10 lat wykładał w Padwie medycynę teoretyczną, będąc
prawdopodobnie nauczycielem Vesaliusa.
Prace
swe publikował w języku łacińskim. Jedną z prac medycznych napisał wierszem,
był to poemat z r. 1529 – De medicinae
artis excellentia – carmen elegiacum.
Zajmował się głównie sfigmologią, czyli nauką o tętnie, wydając z tej dziedziny
w r. 1540 dzieło Sphygmicae artis, opisujące
rodzaje tętna i jego znaczenie dla celów diagnostycznych. Stało się ono
zaczątkiem naukowej diagnostyki chorób wewnętrznych w medycynie.
Był lekarzem nadwornym
Zygmunta II Augusta. Mieszkał i praktykował w Poznaniu, gdzie zmarł na dżumę.
Wojciech Oczko (1537-1599),
urodzony
w Warszawie, studiował początkowo w Akademii Krakowskiej, później
w uczelniach włoskich (Padwa, Rzym i Bolonia) oraz w Montpellier we Francji.
Doktorat z filozofii i medycyny uzyskał w Bolonii. W początkach swojego
panowania (1576) król Stefan I Batory powołał go na stanowisko nadwornego
lekarza i sekretarza, zlecając mu zbadanie właściwości lecznicze źródeł w Szkle
i Jaworznie pod Lwowem. Uważał wody mineralne za jedno z najskuteczniejszych
lekarstw na wiele chorób. Ich omówieniu poświęcił dzieło Cieplice (1578), dokonując w nim klasyfikacji występujących w
Polsce wód, wyczerpująco opisując sposoby ich stosowania i wyjaśniając
działanie lecznicze. Praca ta utorowała drogę badaniom balneologicznym, którymi
w Polsce nikt do jego czasów poważniej się nie zajmował. W drugim swoim
fundamentalnym dziele pt. Przymiot (1581)
zajął się groźną wówczas chorobą – syfilisem, czyli kiłą. W pracy tej zawarł
całokształt ówczesnej wiedzy o istocie, rozpoznawaniu i leczeniu tej choroby.
Oba traktaty były napisane w języku polskim i zawierały wiedzę z zakresu
anatomii, dietetyki i chirurgii. Podał w nich też autor pierwszą polską
terminologię medyczną.
W 1598
r. przeniósł się do Lublina, gdzie zmarł i gdzie został pochowany w miejscowy
kościele bernardyńskim; do dziś zachował się jego tam jego marmurowy nagrobek.
W uznaniu zasług dla rozwoju polskiej kultury medycznej Polskie Towarzystwo
Historii Medycyny obrało Oczkę za swego patrona.
Sebastian Petrycy z Pilzna (1554-1626),
urodzony
w Pilźnie, w 1573 r. rozpoczął studia w Akademii Krakowskiej;
kontynuował je w Padwie, gdzie studiował medycynę i filozofię. W latach
1603-1617 był profesorem Akademii Krakowskiej. Zasłynął jako doskonały znawca,
tłumacz, wydawca i komentator pism
Arystotelesa.W 1591 r. wydał pracę De
natura, causis, symptomatis morbi Gallici, w której podał ówczesny stan
wiedzy o kile, a w 1613 r. opublikował Instrukctia,
albo nauka jak się sprawować czasu moru.
Reprezentując
racjonalistyczne tendencje szkoły padewskiej i podnosząc wagę anatomii opisowej,
odbiegał Petrycy swoją postawa od dogmatyczno-filozoficznego kierunku
panującego wówczas w Uniwersytecie Krakowskim. Łączył medycynę racjonalistyczną
z obserwacją i doświadczeniem. Położył też duże zasługi w dziedzinie filozofii:
był pierwszym filozofem, piszącym po polsku, dzięki czemu przyczynił się do
powstania polskiej terminologii filozoficznej. Ufundował stanowisko
historiografa Uniwersytetu. Zmarł, pozostawiając po sobie pamięć znakomitego
lekarza, pełnego poświęcenia dla biednych.
W uznaniu zasług
Petrycego jako lekarza, historyka i filozofa Uniwersytet Krakowski w 500-lecie
swego założenia ozdobił berło dziekańskie Wydziału Lekarskiego jego postacią –
obok Kazimierza Wielkiego, św. Jana Kantego i Mikołaja Kopernika.
Andrzej Badurski (1740-1789),
urodzony w Krakowie, tu
odbył swe studia, otrzymując w 1758 r. doktorat z filozofii. Medycynę studiował
w Bolonii, uzyskując tam doktorat w 1770 r. Powróciwszy do kraju, został
dokooptowany do Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Krakowskiego jako drugi [!] działający
tam profesor.
Reforma Uniwersytetu
Krakowskiego, dokonana przez Komisję Edukacji Narodowej, miała przełomowe
znaczenie dla działalności Wydziału Lekarskiego, a także dla dalszego rozwoju
kliniki lekarskiej, dziś – nauki o chorobach wewnętrznych. Badurski,
pierwszy profesor chorób wewnętrznych, organizator i współtwórca nowoczesnego
Wydziału Lekarskiego, przedstawił nowy, oparty na założeniach młodszej szkoły
wiedeńskiej projekt reformy tego Wydziału. Ważną nowością było stworzenie
pierwszej w Polsce kliniki chorób wewnętrznych, zwanej wówczas patologią i
terapią lekarską. Od r. 1778, po wizytacji aptek krakowskich, dokonał ich
reorganizacji. Dotyczyło to też nadzoru sanitarnego w Krakowie.
Badurski uważał, że
niezbędnym warunkiem dla prawidłowego nauczania tej podstawowej gałęzi wiedzy
medycznej jest konieczność istnienia szpitala klinicznego, gdzie słuchacze
mieliby możność zapoznawania się z poszczególnymi przypadkami chorobowymi.
Uważał też, że w wykładach nie należy naśladować wyłącznie wzorów wiedeńskich,
które ograniczały profesora przepisami ściśle podręcznikowymi, ale proponował
uwzględniać również własne obserwacje kliniczne. Dłuższe zabiegi Badurskiego
doprowadziły do założenia w r. 1780 w pojezuickim kolegium św. Barbary na Małym
Rynku w Krakowie pierwszej kliniki chorób wewnętrznych w Polsce.
Kraków w tym czasie stał
na czele wielu uniwersytetów europejskich, gdy chodzi o początki nauczania
opartego na nowożytnych metodach: nauczania klinicznego, systematycznej
obserwacji chorych i ćwiczeń praktycznych.
Akt reformy z r. 1780
wymienia Badurskiego jako profesora, jednak w tym czasie nie był już on
profesorem Szkoły Głównej Koronnej z powodu zbyt małej liczby studentów na jego
wykładach. Dopiero w r. 1785 Komisja Edukacji Narodowej mianowała go profesorem
patologii i praktyki. Objął więc ponownie kierownictwo szpitala klinicznego św.
Barbary i odtąd był już profesorem do śmierci. Za jego działalności i przy jego
udziale doszło też do przeniesienia w 1788 r. szpitala klinicznego i tym samym
klinik uniwersyteckich poza ówczesne mury miasta – do klasztoru karmelitów
bosych w dzielnicy Wesoła. Powstała wówczas nowa instytucja – Szpital Jeneralny
Św. Łazarza.
Maciej Józef Brodowicz (1790-1885),
najwybitniejszy
po Badurskim profesor chorób wewnętrznych Uniwersytetu
Jagiellońskiego, urodził się w Grzymałowie na Podolu. Po studiach w Wiedniu
objął w 1823 r. kierownictwo kliniki lekarskiej. Zapoczątkowało to długi, już w
dużym stopniu nowoczesny okres rozwoju w Krakowie tej gałęzi medycyny, trwający
nieprzerwanie do r. 1850. Okres ten odnosimy do czasów, kiedy w nauce o
chorobach wewnętrznych dokonuje się zasadniczy przewrót w diagnostyce przez
wprowadzenie do kliniki nowych metod: opukiwania i osłuchiwania (Auenbrugger,
Corvisart, Laënnec). Po objęciu kierownictwa katedry rozpoczął reformowanie i
porządkowanie systemu nauczania. Do wielkich osiągnięć Brodowicza należało
przeniesienie w r. 1827 kliniki lekarskiej ze Szpitala Św. Łazarza do budynku
zajmowanego przez lożę masońską przy ul. Kopernika 7
(obecnie Instytut Biochemii Lekarskiej). Po śmierci twórcy krakowskiej kliniki
wewnętrznej Andrzeja Badurskiego w ciągu 34 lat jej działalności dwukrotnie
zawieszano jej czynności z powodu bądź to braku studentów, bądź trudności
materialnych. Brodowicz od nowa zorganizował klinikę i zreformował
nauczanie, ożywił pracę naukową i w ten sposób wydźwignął ją z głębokiego
upadku. Pozostawił po sobie klinikę tak świetnie zorganizowaną, że
wewnętrznej.stała się ona podwaliną dla późniejszego wspaniałego rozkwitu krakowskiej
medycyny.
Józef Dietl (1804-1878),
urodzony w Podbużu k.
Sambora, medycynę studiował w Wiedniu, uzyskując tamże doktorat medycyny. W
Wiedniu rozpoczął praktykę lekarską. Był wybitnym przedstawicielem tzw.
młodszej szkoły wiedeńskiej, na czele której stali anatomopatolog Karl von
Rokitansky i klinicysta Josef Škoda. Właśnie
ci dwaj uczeni wraz z późniejszymi profesorami krakowskimi Dietlem i
Biesiadeckim byli jej filarami. W 1845 r. w pracy Praktische Wahrnehmungen, nazywanej w literaturze fachowej manifestem
szkoły wiedeńskiej, dał Dietl pełny
program nowoczesnej medycyny. Uwzględniając najnowsze osiągnięcia ówczesnej
medycyny, za najistotniejsze w pracy lekarza uznał szczegółowe poznanie pod
każdym względem organizmu ludzkiego (przyznawał tu wyjątkową rolę anatomii
patologicznej), oparcie się na chemii lekarskiej i fizjologii w rozważaniach
patogenezy choroby, wnikliwe badanie chorego i dokładną diagnozę jako podstawę
postępowania oraz wzmacnianie sił chorego jako główną metodę terapeutyczną.
Dietl, jako typowy reprezentant młodszej szkoły wiedeńskiej, reprezentował
oczywiście skrajny racjonalizm, jednak w przeciwieństwie choćby do Škody nie
hołdował nihilizmowi terapeutycznemu, pozostając przy jego postaci sceptycznej.
W r. 1851
powołany na stanowisko profesora i kierownika Katedry Medycyny Wewnętrznej i
Kliniki Lekarskiej UJ, którą to funkcję pełnił do r. 1865.
Po
objęciu Katedry położył szczególny nacisk na znajomość anatomii patologicznej
jako podstawy w uzupełnieniu obserwacji klinicznej i na jej zasadniczą rolę w
szczegółowym poznaniu chorego organizmu oraz rozszerzył zakres badań
analityczno-chemicznych i mikroskopowych.
Zasługą
Dietla było też wprowadzenie do kliniki opukiwania i osłuchiwania jako stałej,
codziennej medody badania klinicznego oraz rozpowszechnienie ich używania w
Galicji. W r. 1851 zorganizował przy klinice lekarskiej UJ laboratorium
patologiczno-chemiczne. W klinice wydzielono łóżka z chorymi skórnie i
wenerycznie oraz łóżka dziecięce; było to związane z rozwojem nauki o chorobach.
Protestując przeciw nasilającej się germanizacji uniwersytetu, w 1865
r. został zmuszony do ustąpienia z katedry i z pracy w uczelni; poświęcił się
wówczas działalności społecznej i objął funkcję prezydenta m. Krakowa.
Dietl zapoczątkował
badania z zakresu hematologii na ziemiach polskich. Po odróżnieniu przez R.
Virchowa w r. 1850 białaczki szpikowej od limfatycznej Dietl jako pierwszy
opisał kliniczny przypadek jednej z tych białaczek. Dało to początek rozwoju
krakowskiej szkoły hematologicznej.
Dietl udowodnił
szkodliwość upustów krwi w leczeniu stanów zapalnych płuc, opierając się na
własnym obszernym materiale klinicznym, a także na bardzo drobiazgowej analizie
całokształtu przejawów tego schorzenia tak z punktu widzenia patofizjologii,
jak i anatomii patologicznej. Objawami klinicznymi, których analiza była
podstawą do wysunięcia ostatecznych i stanowczych wniosków były: mała
skuteczność upustów w duszności i podczas kaszlu, zwiększenie tworzenia się
plwociny i przyspieszenia zwątrobienia, czyli przyspieszenie procesu zapalnego;
ponadto Dietl stwierdzał, że stwardnienie płuc w następstwie zapalenia
występuje rzadziej w przypadkach leczonych bez stosowania upustów krwi.
Upusty wpływały również
na układ krążenia, dochodziło bowiem do tachykardii, częstoskurczu i
zwiększonego przyspieszenia tętna. W przypadkach zapalenia płuc nie leczonych
upustem przyspieszone tętno wracało do normy już w kilka godzin po ustąpieniu
zapalenia.
Wielką
zasługą Dietla było odrzucenie istnienia tzw. choroby kołtunowej.
Opierając się na obserwacjach klinicznych oraz na badaniach anatomicznych i
chemicznych włosów, udowodnił brak charakteru patologii ogólnoustrojowej i
związku przyczynowego z chorobami towarzyszącymi w kołtunie.
Dietl był wreszcie
drugim po Wojciechu Oczce wielkim balneologiem polskim. To on jako pierwszy
podał klasyfikację polskich wód leczniczych i przyczynił się do rozwoju
niektórych zdrojowisk, m. in. Krynicy, Szczawnicy, Iwonicza, Żegiestowa, Rabki,
Swoszowic, Krzeszowic i Buska. Analiza chemiczna wód pozwoliła Dietlowi na
podanie składu źródeł leczniczych, ukazanie ich walorów leczniczych i na
przedstawienie nowoczesnej klasyfikacji polskich wód. Za zasługi na
polu zdrojownictwa przeszedł do historii medycyny z zaszczytnym mianem ojca
nowoczesnej balneologii polskiej.
Tytus Chałubiński (1820-1889),
urodzony w Radomiu,
studiował w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wilnie, w uniwersytetach w Dorpacie
i Würzburgu. Praktykę lekarską rozpoczął w Warszawie; gdzie następnie w latach
1847-1857 był ordynatorem Oddziału Wewnętrznego w Szpitalu Ewangelickim oraz
profesorem kolejno – w Akademii Medyko-Chirurgicznej (1857-1862) i w Szkole
Głównej Warszawskiej (1862-1869). Swe ogromne doświadczenie w zakresie planu
leczenia i terapii przedstawił w dziele Metoda
wynajdywania wskazań lekarskich (1874).
Zamknięcie przez władze carskie czysto polskiej i stojącej na bardzo wysokim
poziomie Szkoły Głównej, a w konsekwencji otwarcie rosyjskiego Cesarskiego
Uniwersytetu Warszawskiego spowodowało opuszczenie przez Chałubińskiego miasta
i wyjazd na Podhale. Pobyt w niewielkiej wiosce Zakopane pozwolił mu na
odkrycie niezwykłych walorów krajobrazowych i – co ważniejsze – klimatycznych
tych okolic. Stał się wkrótce zapalonym taternikiem, ale przede wszystkim
pionierem klimatycznego leczenia gruźlicy w Polsce. W czasie wypraw do
Zakopanego zbierał minerały i mchy tatrzańskie, stając się ich wybitnych
znawcą. Badał folklor góralski i florę tatrzańską.
Edward Korczyński (1844-1905),
był uczniem Karola
Gilewskiego, który objął Klinikę Lekarską po ustąpieniu wielkiego Dietla.
Gilewski, świetny lekarz, jednak przede wszystkim medyk sądowy i chirurg,
kierował nią do swej przedwczesnej śmierci w 1871 r. Przez trzy lata prowadzili
ją zastępczo profesorowie: wysokiej miary internista Stanisław Pareński,
anatomopatolog Alfred Biesiadecki i dermatolog Antoni Rosner. Dopiero objęcie w
1874 r. kliniki przez Korczyńskiego doprowadziło do jej rozkwitu. Wzrosła
wówczas liczba łóżek szpitalnych, zorganizowano laboratorium, unowocześniono
metody badania i leczenia. Dzięki jego wysiłkom została ona w 1901 r.
przeniesiona ze starego gmachu przy ul. Kopernika 7 do nowego budynku przy ul.
Kopernika 15. Tam Korczyński zorganizował osobny pawilon dla chorych zakaźnie
oraz dobrze wyposażone pracownie i laboratoria kliniczne. W klinice znacznie
ożywiło się życie naukowe, zwiększono liczbę asystentów, wyrazem czego było
ogłoszenie ok. 200 prac, umieszczonych w wielotomowym Zbiorze prac z kliniki prof. E. Korczyńskiego. Ważnym osiągnięciem
Korczyńskiego było też zorganizowanie Stowarzyszenia Wydawnictwa Dzieł
Lekarskich Polskich, którego został przewodniczącym.
Jako rektor UJ (1889/90
r.) wykazywał liczne inicjatywy bądź to na polu reorganizacji służby zdrowia w
Krakowie, bądź też w zakresie budowy nowych gmachów Wydziału Lekarskiego.
Działalność naukowa Korczyńskiego obejmowała kilka dziedzin medycyny
wewnętrznej, przede wszystkim kardiologii, gastrologii i reumatologii.
Wraz ze swymi wniósł
uczniami trwały wkład w piśmiennictwo światowe, głównie z zakresu chorób układu
krążenia. To właśnie Korczyński jako pierwszy w świecie rozpoznał za życia
chorego zator tętnicy wieńcowej, potwierdzony następnie badaniem pośmiertnym.
Obserwację tę przedstawił w pracy Zator
tętnicy wieńcowej serca z życia rozpoznany (Przegląd Lekarski 1887).
Powiązał w niej objawy kliniczne u obserwowanego chorego z zakrzepem tętnicy
wieńcowej oraz uwypuklił i należycie ocenił znaczenie tego faktu dla kliniki
chorób serca (w odniesieniu do choroby wieńcowej). Wprowadził ponadto i rozpowszechnił użycie nitrogliceryny w klinice
krakowskiej. Korczyński był twórcą pierwszych krakowskich szkół
internistycznych: kardiologicznej, gastrologicznej i hematologicznej, z których
wyszło wielu wybitnych internistów, profesorów uniwersytetów polskich jak
Walery Jaworski, Antoni Gluziński, Roman Rencki, Ludomił Korczyński oraz wielu
lekarzy specjalistów.
Korczyńskiemu i jego
szkole zawdzięczamy ustalenie faktów dowodzących związków pomiędzy chemizmem
żołądka a morfologicznymi zmianami jego śluzówki, a także uwypuklenie wpływu
hipochloremii na sprawność ustroju. Stało się to podwaliną dla diagnostyki i
terapii mocznicy hipochloremicznej.
Korczyński żywo
interesował się też hematologią: jako pierwszy zwrócił uwagę na rozpoznawcze
znaczenie limfocytów w gruźliczym zapaleniu opłucnej, które do dziś zachowało
wartość kliniczną. Zapoczątkował także obserwacje nad zależnościami pomiędzy
niedokrwistością a zaburzeniami wchłaniania jelitowego.
Całokształt działalności
Korczyńskiego jako nauczyciela i wychowawcy stał się wzorem do naśladowania, a
osiągnięcia naukowe tak jego samego, jak i jego uczniów ukształtowały wysoką
pozycję kliniki krakowskiej.
Walery Jaworski (1849-1924),
urodzony we Florynce k.
Grybowa, studiował nauki ścisłe i medycynę w Uniwersytecie Jagiellońskim. Po
przeprowadzeniu habilitacji w r. 1883 został pierwszym w Polsce docentem chorób
narządu trawienia. W latach 1889-1919 był profesorem w Klinice Lekarskiej UJ,
początkowo pod kierunkiem Korczyńskiego, a od r. 1906 samodzielnie jako jej
kierownik. Położył naukowe podwaliny w medycynie polskiej pod zupełnie nowy,
specjalistyczny dział nauk klinicznych, jakim jest gastrologia.
Jego osiągnięcia
stanowiły nie tylko twórczy wkład do nauki polskiej, ale także w poważnym stopniu
przyczyniły się do rozwoju gastrologii światowej; niektóre z odkryć dokonanych
przez Jaworskiego na trwałe weszły do kliniki chorób wewnętrznych. Z tego
powodu uznany został za twórcę krakowskiej szkoły chorób żołądka i za ojca
gastrologii polskiej. Do chwili rozpoczęcia przez Jaworskiego w klinice działalności
naukowej medycyna wewnętrzna, opierając się tyko na badaniu objawów
podmiotowych, znała jedynie trzy choroby żołądka: nieżyt, wrzód i raka.
W zakresie metodyki
badań Jaworski był autorem licznych cennych prac doświadczalnych. Sondę
żołądkową, którą już dawniej wprowadzono do celów leczniczych, użył jako
pierwszy w celach doświadczalnych i rozpowszechnił to w klinice. Zwrot w
kierunku badań czynnościowych pozwolił mu na poznanie wielu spraw chorobowych w
patologii żołądka – albo dotąd zupełnie nieznanych, albo o niejasnym obrazie
chorobowym. Ważnym odkryciem, mającym duże znaczenie również i obecnie w
diagnostyce klinicznej raka żołądka, było odkrycie przez Jaworskiego w 1889 r.
w treści żołądka spiralnych pałeczek bakteryjnych, charakterystycznych dla tej
choroby. Bakterie te nazwał vibrio rugula
i stwierdził ich obecność w osadzie treści żołądkowej obok laseczników,
mikroków i grzybów. Późniejsze badania potwierdziły obecność bakterii
spiralnych w żołądku, W r. 1983 dwaj uczeni australijscy –Waren i Marshall
dowiedli, że w błonie śluzowej żołądka mogą osiedlać się spiralne bakterie – Helicobacter pylori, zdolne do
wywoływania uszkodzeń zapalnych i zmian wydzielniczych żołądka. Zakażenie
Helicobacter ma ogólnoświatowy zasięg i dziś powszechnie uważa się, że stanowi
istotny czynnik ryzyka rozwoju zapalenia błony śluzowej i wrzodu trawiennego
żołądka i dwunastnicy. Głównym dowodem na udział tej bakterii w patogenezie
wrzodu żołądka są bardzo dobre wyniki lecznicze uzyskiwane po eradykacji tej
bakterii z żołądka przy użyciu antybiotyków i środków hamujących wydzielanie
żołądkowe.
Wiele stanów chorobowych
zostało przez Jaworskiego gruntownie opisane i wyjaśnione. Do takich obrazów
klinicznych należała nowa jednostka chorobowa – kwaśny nieżyt żołądka, po raz
pierwszy opisana i wyodrębniona przez niego w r. 1884. Dla uczczenia jego
zasług nadano tej chorobie nazwę „choroby Jaworskiego”. Doniosłe znaczenie w
piśmiennictwie światowym miała też praca kliniczna (wykonana wspólnie z
Korczyńskim), dotycząca patogenetycznego powiązania nadmiernego wydzielania
soku żołądkowego z wrzodem żołądka oraz roli jaką w tym schorzeniu odgrywa
kwaśny nieżyt żołądka. Duże znaczenie miały również jego badania odnoszące się
do czynności żołądka bezpośrednio po resekcji i gastroenterostomii z powodu
raka i wrzodu, opublikowane wspólnie z wielkimi chirurgami krakowskimi
Ludwikiem Rydygierem i Alfredem Obalińskim. Prowadzone liczne inne badania,
odkrycia i spostrzeżenia kliniczne pozwoliły Jaworskiemu na dokonanie pierwszej
ogólnej klasyfikacji chorób żołądka, wyodrębniającej choroby czynnościowe
(nerwice), organiczne ostre i organiczne przewlekłe.
Ukoronowaniem
jego pracy na polu gastrologii było wydanie pierwszego polskiego podręcznika z
zakresu gastrologii Zarys patologii i
terapii chorób żołądka (W-wa 1889) i dwóch następnych wydań – każdego
unowocześnionego. Jaworski był też pierwszym w Krakowie i jednym z
pierwszych w świecie uczonych, który zastosował diagnostykę rentgenowską w
gastrologii. W 1919 r. przeszedł na emeryturę, wzbogacając jednak w dalszym
ciągu gastroenterologię o nowe cenne spostrzeżenia i obserwacje kliniczne. Był
inicjatorem założenia Muzeum Historycznego dla Wydziału Lekarskiego UJ.
Antoni Gluziński (1856-1935),
najwybitniejszy
internista polski okresu międzywojennego, urodził się we Włocławku. Trudności w
otrzymaniu należytej wiedzy w Królestwie Kongresowym spowodowały wyjazd na
studia medyczne do Krakowa. Początki jego kariery naukowej związane są z
Uniwersytetem Jagiellońskim. Tu początkowo pracował w Zakładzie Fizjologii u
prof. G. Piotrowskiego i w Klinice Lekarskiej u prof. E. Korczyńskiego. W
latach 1890 – 1897 był profesorem chorób wewnętrznych i patologii ogólnej i
doświadczalnej, kierującym tym zakładem od 1893 r. Po wyjeździe w 1896 r. z
Krakowa kierował klinikami wewnętrznymi – najpierw we Lwowie (1897-1918), a
następnie w Warszawie (1919-1927).
Uznawany jest za klasyka
interny polskiej, za wybitnego gastroenterologa, pulmonologa, hematologa i
nefrologa. W klinice Korczyńskiego razem z Jaworskim prowadził badania nad
chorobami żołądka. Opracował metodę otrzymywania treści żołądkowej, stosując
jako bodziec tzw. śniadanie białkowe. Określił prawidłowe wartości kwasoty
żołądkowej i dowiódł , że właściwy fizjologiczny proces trawienia odbywa się w
jelitach cienkich, zmieniając w ten sposób dotychczasowe poglądy kliniczne na
leczenie chorób żołądka. Wprowadził też podział chorób żołądka oparty na
badaniu wielkości i charakteru wydzielania soku (1897, z W.Jaworskim). Wraz z
Reichensteinem podał w 1906 r. pierwszy w literaturze światowej szczegółowy
opis kliniczny białaczki plazmatyczno-komórkowej. Znaleźli oni we krwi 72-91%
jednojądrzastych komórek, określonych jako plazmatyczne. Tym opisem stali się
pierwszymi i przez długi czas jedynymi autorami wskazującymi na obraz krwi
jednoznacznie białaczkowy.
Białaczka
plazmatyczno-komórkowa (plasmocytoma) lub szpiczak (myeloma) to nowotwór
złośliwy szpiku kostnego, pochodzący z tkanki krwiotwórczej, różnicującej się w
kierunku komórek plazmatycznych. Choroba Kahlera i Rustickiego. Pierwszy opis
histopatologiczny tej choroby podał w 1873 r. J. Rusticki; Otto Kahler w 1889
r. podał opis kliniczny szpiczaka u chorego uskarżającego się na silne bóle w
klatce piersiowej i u którego ponadto stwierdził obecność białka Bence-Jonesa w
moczu. Wreszcie Otto Lubarsch w 1906 r. określił tę chorobę jako aleukemiczną
postać białaczki.
W r. 1902 Gluziński
wydał we Lwowie pracę O wczesnym
rozpoznawaniu raka żołądka, która dała podstawę dla tzw. próby
Gluzińskiego. W r. 1908 uruchomił we Lwowie pierwszą w kraju poradnię i
przychodnię przeciwgruźliczą. Zjednoczył internistów polskich, powołując w r.
1907 do życia Towarzystwo Internistów Ziem Polskich, a w r. 1909 zorganizował I
Zjazd Internistów w Krakowie.
Gluziński był profesorem
w trzech polskich miastach uniwersyteckich i nauczycielem kilku pokoleń
lekarzy. Jako wybitny internista zorganizował od podstaw Klinikę Chorób
Wewnętrznych Uniwersytetu Lwowskiego, a następnie w Uniwersytecie Warszawskim,
podnosząc je na bardzo wysoki poziom. Był założycielem i redaktorem „Polskiego
Archiwum Medycyny Wewnętrznej”.
Witold Eugeniusz Orłowski (1874-1966),
urodzony w Norwidpolu
(pow. borysowski w gub. mińskiej) studiował od 1891 r. w Akademii
Wojskowo-Lekarskiej w Petersburgu początkowo w zakresie bakteriologii u
S.Botkina oraz fizjologii u I. Pawłowa i I. Tarchanowa. Był profesorem chorób
wewnętrznych uniwersytetów w Kazaniu (1907-1918), w Krakowie (1919-1925) i w
Warszawie (1925-1947).
Orłowski
był twórcą największej w Polsce szkoły internistycznej opartej na podstawach
patofizjologicznych i biochemicznych, pionierem polskiej fizjologii i biochemii
klinicznej. W II Klinice Chorób Wewnętrznych UW utworzył nowe
(pierwsze w Polsce!) placówki przykliniczne: oddział przemiany materii i
pracownię biochemiczną.
Opracował
pełny, oryginalny i nowoczesny podręcznik chorób wewnętrznych (1933-1938)
omawiający szczegółowo klinikę narządu krążenia i oddychania, gruźlicy płuc,
narządu moczowego i trawienia, chorób wątroby i układu żółciowego oraz klinikę
układu wydzielania wewnętrznego. Przedstawił
w nim i uzasadnił nowoczesną polską terminologię kardiologiczną.
Orłowski
jest autorem oryginalnej nowoczesnej teorię patogenezy przewlekłej
niewydolności krążenia, w której zasadnicze miejsce zajmują zaburzenia
metaboliczne i zaburzenia regulacyjne ośrodkowego układu nerwowego.
Stwierdził, że w patogenezie przewlekłej niewydolności krążenia biorą udział
dwa potężne czynniki: zaburzenia hemodynamiczne (było to dotąd powszechnie
przyjmowane) oraz zaburzenia metaboliczne (niedoceniane w dotychczasowych
ujęciach klinicznych i podręcznikowych). Orłowski dowodził więc, że za rozwój i
objawy tej choroby odpowiedzialne są także powstające i nagromadzające się w
przebiegu zaburzeń specyficzne produkty przemiany materii.
Tadeusz Tempka (1885-1974),
urodzony w Krakowie,
prof. chorób wewnętrznych UJ i AM w Krakowie w latach 1928-1974. Główne
zainteresowania Tempki koncentrowały się na hematologii i balneologii. Prace o
skazach krwotocznych postawiły go w gronie wybitnych hematologów jeszcze przed
objęciem kierownictwa kliniki.
Tempka
stworzył w klinice krakowskiej najprężniejszy w Polsce ośrodek hematologiczny,
wprowadził nowoczesne metody immunohematologiczne, cytochemiczne,
koagulologiczne, tromboelastograficzne oraz mikroskopii fazowo-kontrastowej i
fluoroscencyjnej.
Wprowadził
na stałe do polskich klinik metodę Arinkina biopsji szpiku kostnego. Za
pomocą tej właśnie metody wykazał jako pierwszy, że niedokrwistość złośliwa
jest panmielopatią. Jako pierwszy na świecie opisał też tzw. pałeczki
olbrzymie, pojawiające się w szpiku kostnym w przebiegu tej niedokrwistości i
wprowadził ich badanie do praktyki w diagnostyce laboratoryjnej. Dowiódł, że
pod wpływem leczenia niedokrwistości złośliwej preparatami wątroby zmniejsza
się patologiczna hemoliza erytrocytów. Wcześniej, bo jeszcze w XIX w. (1849)
Thomas Addison mówił o osobliwej postaci „anemii, która występuje bez
jakiejkolwiek uchwytnej przyczyny”. Anton Biermer, po dokładnym określeniu cech
klinicznych i anatomopatologicznych choroby nadał jej nazwę niedokrwistości
złośliwej (anaemia perniciosa progressiva), nb. jak najbardziej usprawiedliwioną
przynajmniej na okres pół wieku; chorobę tę nazwano później ich nazwiskami
(choroba Addisona i Biermera). Samo pojęcie megalocytów (megaloblastów) dla
określenia krwinek o średnicy większej od przeciętnej wprowadził w r. 1880 Paul
Ehrlich.
George Hyot Whipple na
początku lat 20. stwierdził, że najskuteczniejszym pokarmem doprowadzającym do
odnowy krwi w eksperymentalnej niedokrwistości pokrwotocznej jest surowa
wątroba. George Richard Minot w r. 1925 zaczął stosować podawanie chorym
surowej wątroby w niedokrwistości złośliwej, choć zdawał sobie sprawę, że obie
niedokrwistości mają kompletnie inną etiologię. Wyniki przeszły jego
najśmielsze oczekiwania: 4 maja 1926 r. stwierdził, że chorzy leczeni tą metodą
przeżyli dłużej, niż pozwalało na to rokowanie, czuli się dobrze oraz
zdecydowanie poprawił się obraz krwi obwodowej (od 1 mln 400 tys. do 3,5 mln po
4 tyg. leczenia i do 4,5 mln po 5 mies.). Kliniczne leczenie na dużą skalę
przez podawanie chorym surowej wątroby wprowadził w tym samym czasie William
Murphy. Niedokrwistość złośliwa przestała od tej chwili być wyrokiem śmierci.
Wszyscy trzej uczeni zostali uhonorowani za to osiągnięcie nagrodą Nobla.
Wkrótce przyszły bliższe
rozwiązania patofizjologii niedokrwistości złośliwej. W 1928 r. Castle wykrył,
że przyczyną niedokrwistości jest niedobór tzw. czynnika wewnętrznego (Intrinsic Factor, IF), wydzielanego przez śluzówkę żołądka, niezbędnego do
wchłaniania z jelit witaminy B12, biorącej udział w prawidłowym dojrzewaniu
wszystkich komórek ustroju, zwłaszcza krwinek czerwonych i białych. Niedobór
czynnika wewnętrznego Castle’a, np. w nieżytach żołądka, może prowadzić do
niedokrwistości złośliwej.
W klinice Tempki
habilitowało się wielu lekarzy specjalistów, tak z zakresu hematologii, jak i
innych dziedzin medycyny wewnętrznej. Z tej szkoły wyszli kolejni profesorowie
krakowskiej interny, kontynuujący badania podstawowe i kliniczne w zakresie
hematologii: Julian Aleksandrowicz, Julian Blicharski i Aleksander Skotnicki
oraz ich znakomici współpracownicy Jan Fenczyn, Zygmunt Hanicki, Stanisław
Kirchmayer i Mieczysław Kubiczek.