Strona powitalna >> Historia książki >> Książka w Polsce >> Mszał Erazma Ciołka
Mszał Erazma Ciołka
MSZAŁ (łac. Missale) jest to księga liturgiczna obrządku łacińskiego, zawierająca rubryki i wszystkie teksty mszalne. Nazwą tą poczynając od VIII wieku określano niekiedy sakramentarz. Mszał natomiast powstał z ujęcia w jedną księgę przeznaczoną dla cichej mszy wszystkich tekstów, które w uroczystej mszy śpiewano lub recytowano. Najstarsze mszały znane są z klasztoru Bobbio (ok. 700 r.), z tego okresu (po 750 r.) pochodzi zachowany jako szczątkowy palimpsest z klasztoru Monte Cassino. Były to niewielkie mszały podróżne dla mnichów mających święcenia kapłańskie, zwane libellus missarum, a zawierające jedynie niektóre formularze mszalne. Dalsze scalanie tekstów i dalszy rozwój doprowadziły pod koniec X wieku do powstania tzw. missale plenarium, które jednak jeszcze nie wyparło z użycia sakramentarza. Nastąpiło to częściowo w poł. XII wieku, a całkowicie w poł. XIII wieku.
Inicjał "D". Kliknij, aby powiększyć
Erazm Ciołek (Vitelius), (1474-1522) posługujący się herbem Sulima - krakowianin z urodzenia, a Europejczyk z formacji kulturowej i intelektualnej, sekretarz króla Aleksandra, z jego protekcji biskup płocki (1503-1518)- dworzanin, dyplomata, retor i stylista o szerokich zainteresowaniach - człowiek wielkich zdolności i wielkich nie spełnionych do końca ambicji, oddany przede wszystkim własnej karierze, która miała go doprowadzić do godności kardynała. Jako właściciel prywatnej biblioteki o charakterze humanistycznym, złożonej głównie z druków weneckich, dbał o zewnętrzną szatę książek, które polecił zaopatrzyć w Krakowie w renesansowe oprawy ze swymi superekslibrisami. Był jak inni, współcześni mu biskupi, aktywnym uczestnikiem akcji ujednolicenia liturgii i zaopatrywania swej diecezji w nowe brewiarze i mszały drukowane w Wenecji i w Krakowie. W jego krakowskiej kamienicy mieściła się oficyna Floriana Unglera. Nade wszystko jednak był mecenasem sztuki iluminatorskkiej; miał do niej stosunek osobisty, oparty na rzeczywistym znawstwie.
Zleceniodawca jednego z dwu najznakomitszych dzieł iluminatorstwa krakowskiego - Pontyfikału (Sygn.: MNK, BCzart. Ms. Czart. 1212), którego program ikonograficzny odzwierciedlał jego koncepcję władzy duchownej i świeckiej, jego zamiłowanie do splendoru ceremonii kościelnych i dworskich - już w 1502 r. jako sekretarz króla Aleksandra, protegował u króla katedralisa Stanisława z Buku, głównego kopistę Graduału Jana Olbrachta. To właśnie Ciołek czuwał nad realizacją tej wspaniałej fundacji przeznaczonej dla katedry krakowskiej; nie można wykluczyć jego współudziału przy powstawaniu niezwykłego programu inkonograficznego tego dzieła. Nad Pontyfikałem Ciołka, przepisanym zapewne przez Wacława Żydka (skryptora Mszału ufundowanego przez Jagiellonów dla sanktuarium jasnogórskiego), pracował cały zespół świetnych iluminatorów. Był wśród nich Mistrz Kodeksu Behema, jego uczeń - twórca najpiękniejszych miniatur Mszału jasnogórskiego zwany Mistrzem "małych scen" i wreszcie - Mistrz Ukrzyżowania, reprezentant nurtu "durerowskiego" w iluminatorstwie krakowskim, z którego wyrosła indywidualność Stanisława Samostrzelnika. Ten właśnie styl określił najcenniejszą pod względem artystycznym część wyposażenia malarskiego drugiej osobistej księgi liturgicznej Ciołka - jego Mszału (BN, rkps 3306; lata 1515-1518) legowanego wraz z Pontyfikałem katedrze płockiej.
Mszał Erazma Ciołka, wykonany został w latach 1513-1518 w Krakowie na zlecenie Ciołka. Obecnie przechowywany jest w Bibliotece Narodowej; sygnatura - Rps 3306. Dekoracje mszału o cechach wczesnorenesansowych tworzy 18 przedstawień figuralnych i ornamentyka marginalna, w której obok tradycji miejscowych dochodzą do głosu wpływy włoskie i flamendzkie, czyli geometryczna perspektywa uwidoczniona poprzez rozległe konstrukcje architektoniczne, w których rozgrywają się wydarzenia. Dekoracja mszału stylistycznie wiąże się z twórczością Stanisława Samostrzelnika. Iluminatorzy Mszału Erazma Ciołka czerpali wzory dla cyklów figuralnych i miniatur samodzielnych z rycin przede wszystkim Dürera. Iluminatorzy, którzy dokonywali świadomego wyboru wzorów bliskich własnemu temperamentowi artystycznemu, przyswajali sobie wiele z ich bardziej lub mniej istotnych cech formalnych. Zjawisko to można obserwować na przykładzie Małej Pasji drzeworytniczej w Mszale Ciołka. Dająca się zauważyć "cielesność" postaci ludzkich, która sama tworzy przestrzeń, niezwykła sugestywność ich sposobu istnienia wyrażająca się poprzez masywność bryły, wymowę pozy i gestu dobitnych w swej lapidarności i skuteczności działania. W Mszale występuje również pejzaż zawarty w tłach jego kompozycji narracyjnych.
Inicjał "B". Kliknij, aby powiększyć
W Mszale zachowały się całostronicowe miniatury ze sceną Ukrzyżowania. Są to miniatury w Proprium de tempore zależne od Małej Pasji drzeworytniczej. Cechą charakterystyczną tego cyklu scen inicjalowych, uwolnionych po części od związku z literą jest wypełnienie niewielkiego kadru obrazu masywnymi bryłami postaci i zachowanie głębokiego planu krajobrazu z drobniutkimi figurkami na linii horyzontu. W Zesłaniu Ducha Świętego iluminator nie tylko skopiował z drzeworytu Dürera postać Marii, lecz starał się zachować przestrzenność układu grup apostołów. Usunął jednak najbardziej nowatorski motyw kompozycji Dürera - monumentalną i ekstatyczną postać św. Piotra zwracającego się ku nadlatującej gołębicy, gdyż zasłaniała częściowo postać Marii. Podobnie jest w przedstawieniu architektury szopy w Narodzeniu i w Modlitwie w Ogrojcu gdzie na bok zostały rozsunięte postacie śpiących apostołów. Te zmiany wyniknęły z konieczności zamknięcia kompozycji w ramach litery inicjałowej.
Drugi iluminator Mszału Ciołka, wykonawca miniatur kanionu, czerpał również z drzeworytów Dürera. Z karty tytułowej Małej Pasji pochodzi mocarna, zwarta w formie i mroczna w wyrazie postać Chrystusa Frasobliwego (Debilitatio Christi), która stanowi ośrodek kompozycji otwierającej modlitwy kanonu. We wnętrzu kamiennej celi-karceru siedzący na kamieniu Mąż Boleści i Jego Matka medytują nad drzewem krzyża z zaznaczonymi symbolami Pięciu Ran, które leży u ich nóg.
Częstym ornamentem pojawiającym się w Mszale Erazma Ciołka jest renesansowy kandelabr na trójnogu, z wazonem, festonami i zniczem.
Kolor stanowi jeden z najważniejszych czynników iluminatorstwa. W Mszale Erazma Ciołka przeważa tzw. koloryt lokalny. Jego szerokie zastosowanie przypada na lata 1480/90-1505. Składa się on z wyraźnie skontrastowanych barw zasadniczych w ich pełnym nasyceniu, nielicznych barw półchromatycznych oraz szarości i bieli. Koloryt lokalny utrzymywał się przede wszystkim w nurcie iluminatorstwa pozostającym pod wpływem grafiki. Bardzo indywidualną odmianą tego kolorytu operował Mistrz kanonu w Mszale Ciołka. Zestawienia barw nakładanych płaskimi plamami są wręcz brutalne w swej jaskrawości. Wybijają się jasna, pomarańczowa czerwień, ostra turkusowa zieleń, pomarańczowa rudość i ciemny szafir.
Mszał Erazma Ciołka zawiera zasadniczo następujące części: kalendarz i ewangelię, tablice paschalne, rubryki, części stałe, jak ordinarium missae i kanon, prefacje, oraz formularze mszalne zmienne wg. cyklu roku kościelnego proprium de tempore (temporale) i wg. cyklu świąt proprium de sanctis (sanctorale) oraz wspólne formularze dla świętych.
Bibliografia
- Encyklopedia wiedzy o książce. Wrocław 1971
- Ulewicz T.: Wśród impresorów krakowskich doby Renesansu, Kraków 1977
- Miodońska B.: Małopolskie malarstwo książkowe, PWN, Warszawa 1993.
Strona powitalna >> Historia książki >> Książka w Polsce >> Mszał Erazma Ciołka