Jeruzalemkapel te Gouda
Vanuit kunsthistorisch perspectief is na de Sint-Janskerk de Jeruzalemkapel zonder twijfel het belangrijkste kerkelijke gebouw in onze stad. Gouda dankt de kapel aan priester Gijsbert Raet, vicaris van het Sint-Andriesaltaar in de Sint-Janskerk, die ergens tussen 1478 en 1487 een pelgrimsreis naar Jeruzalem maakte. Dat waren kostbare, avontuurlijke en niet zelden riskante ondernemingen, maar het leek wel of dat de reizen alleen maar aantrekkelijker maakte. Grotere steden kenden Jeruzalembroederschappen van ex-bedevaartgangers die zorgden voor de bouw van een kapel om te bedanken voor hun behouden terugkeer. Zo ook Gouda, waar de broederschap 8 i.p.v. de vereiste 12 leden telde. Op Palmzondag hield ze een processie, met palmtakken en een houten Christusbeeld, geplaatst op een (houten) ezel. In Gouda was het echter Gijsbert Raet die in zijn eentje de bouw van de kapel bekostigde. Hij koos een locatie naast het collatiehuis, waaraan hij de kapel schonk op voorwaarde dat zij er twaalf missen per week zouden opdragen. Na zijn dood in 1511 werd Raet in zijn kapel begraven. Een replica van zijn grafzerk bevindt zich in de Sint-Janskerk. De helft van het origineel ligt in het MuseumgoudA en de gegraveerde bronzen platen die ooit de grafsteen sierden, maken nu deel uit van de collectie van het Rijksmuseum te Amsterdam.
Het bijzondere aan Jeruzalemkapellen, waarvan er ooit vele
tientallen in Europa te vinden waren, is dat ze de Heilig-Grafkerk
te Jeruzalem imiteren. Omdat de Jeruzalemkapel in Gouda de gaafst
bewaarde kapel van dit type in Nederland is, kunnen we ons hier nog
heel goed een voorstelling van een complete Jeruzalemkapel maken.
Kenmerkend is de sleutelvormige plattegrond, bestaand uit een
twaalfzijdig deel en een rechthoekige aanbouw. Het twaalfzijdige
deel heeft aan de binnenzijde een koepelvormig gewelf.
Vervolgens namen de Heilige Geestmeesters bezit van het
broederconvent en vestigden daar het Heilige Geestweeshuis. Of de
Jeruzalemkapel daar ook bij werd gevoegd, is niet bekend. Na de
omwenteling van 1572 kwam de kapel in handen van het stadsbestuur.
Omstreeks 1598 werd de kapel ingericht als vergaderkamer van de
aalmoezeniers, een in 1586 gesticht college van armenzorg voor het
niet-burgerlijke deel van de stadsbevolking. In de eerste decennia
van de zeventiende eeuw namen de aalmoezeniers het tegenover de
Jeruzalemkapel gelegen terrein van het voormalige
Margarethaklooster in gebruik als weeshuis. Intussen hielden ze de
Jeruzalemkapel aan als kantoor, en dat bleef zo tot de samenvoeging
van de twee colleges van armenzorg in 1812. In de twintigste eeuw
deed zij onder meer dienst als atelier van een glasschilder en als
tentoonstellingsruimte van Kunstcentrum Burgvliet.
De Jeruzalemkapel kreeg haar huidige uiterlijk grotendeels in de
negentiende en de twintigste eeuw. De kapel bezat een in
architectonische zin bijzonder uiterlijk. Aan de buitenzijde ziet
men in de muurvlakken hoog geplaatste spitsboognissen. Deze waren
afwisselend volledig blind of aan de bovenzijde half geopend.
Binnen zijn daaronder in enkele muurvlakken nog ronde blindnissen
zichtbaar. Het twaalfzijdig stergewelf wordt gedragen door twaalf
muurschalken. De veranderingen aan het twaalfzijdige deel zijn
minder in het oog lopend, maar niettemin groot. Ten eerste stond
het ooit ook aan de oostzijde vrij en had het in negen van de
twaalf gevelvlakken vensternissen. Maar dat waren niet allemaal
spitsboogvensters zoals nu. Oorspronkelijk waren de wanden om en om
voorzien van kleine spitsboogvensters. In totaal waren dat er vier
en ze zaten bovendien op grote hoogte. Daaronder was nog plaats
voor grote ronde blindnissen, op elk van de negen wanden een.
Omstreeks 1860 werd de kapel in neogotische trant gerestaureerd,
bij welke gelegenheid hij werd voorzien van de nog bestaande grote
spitsboogvensters.
Niet alleen aan het uiterlijk, ook aan de inrichting van de kapel
besteedde Raet veel aandacht. Zo zorgde hij onder andere voor een
altaar met een fraai drieluik en een (handgeschreven!) missaal. Van
het interieur weten we dat er in het midden van de twaalfhoek een
schaalmodel van het Heilige Graf stond. Waarschijnlijk was dit ook
een imitatie van het grafmonument dat in Jeruzalem in de
Heilig-Grafkerk te zien was.
Auteur: drs. H.M. van der Linde
Archieven:
- ac 91 - Archieven van de Goudse kloosters, 1324 - 1635; rubriek 04 - De Jeruzalemkapel
- ac 200, inventarisnummer 6218 - Oproep van het Werkcomité actie Kunstcentrum Burgvliet om geld te schenken voor de verbouwing van de Jeruzalemkapel ten behoeve van Burgvliet, 1967. Met krantenknipsel, 1967, en een krantenartikel van (G. Schrijvers) over de geschiedenis van de kapel, 1964
Literatuur:
- J. Taal. De Goudse kloosters. (Gouda 1960). Proefschrift Nijmegen.
- H.J. Sprokholt, H. van Dolder-de Wit, Op gewijde grond gebouwd, Goudse gebedsplaatsen door de eeuwen heen Open Monumentendag 2005 "religieus erfgoed".
- Ronald Glaudemans, Rob Gruben, Ingeborg Laarakkers, Koos J. Steehouwer ; - De Jeruzalemkapel in Gouda, 1998
- A.L.H. Hage, "Die stede van der Goude" en "die gloriose ende die heylighe stadt van Jherusalem", Enkele Goudse pelgrimageteksten uit de vijftiende eeuw, in: N.D.B. Habermehl e.a., In de stad van die Goude, Delft 1992, p.69-82
Websites:
Reacties
Goedemorgen,
Is de Jeruzalemkapel ook te bezichtigen, het is al heel lang een wens van me.
Met vriendelijke groet,
Ella Bik
Dit najaar zal de Jeruzalemkapel eindelijk open gaan voor publiek! Meer nieuws volgt op deze website.
