Esperanto

de Vikipedya, la ansiklopedya líbera
Saltar a: navigación, buxcar

Esperanto, lengua auksliar internasional i idioma planifikada, gramatikalmente idioma aglutinante, kreada 1887 del mediko polonés L. L. Zamenhof. Esperanto tyene aproksimadamente 88.000 palavras. Es la mas avlada lashón artifisial.


Gramatika[trocar | editar código]

Esperanto tyene 29.000 raisos; los raisos pueden devenir palavras kun un sistemo de sufiksos.

Vyerbos[trocar | editar código]

La kondjugasíon del vyerbo esti (“ser”):

1. Indikativo (-i)

- Presente: -as (mi estas, vi estas, li estas, ŝi estas...)

- Pasado: -is (mi estis, vi estis...)

- Futuro: -os (mi estos, vi estos...)

2. Kondicional: -us (mi amus, vi amus...)

3. participio: -ata (estata)/ -anta (estanta) / -inta (estinta)

4. imperativo: -u! (estu!)

5. Pasivo

- estas/estis/estos/estus estata


Sigentemente:

- Todos tiempos en anticipio: estas/estis/estos/estus estata


No kambia el vyerbo kon el pronombre, numero etc. El indikativo pasado vale por todas formas del pasado sin el pasado anticipato.

Substantivos[trocar | editar código]

La deklinasíon es mas kompleksa: el Esperanto tyene una deklinasion alterada en el kuarto kazo (akuzativo, kazo del objekto).

1. singularo de “la jaro” (el ányo)

- nominativo, djenitivo, dativo: -o (la jaro)

- akuzativo: -on (la jaron)


2. pluralo

- nominativo, djenitivo, dativo: -oj (la jaroj)

- akuzativo: -ojn (la jarojn)


El akuzativo amóstra el obdjeto de la frase, p.e.

Mi volas lerni Esperanton. (Yo kero ambezár Esperanto.) Ŝi havas du ĝardenojn. (Eya tyene dos guertas.)


O eksprime un movimiento verso un lugar, p. e.

Ĉu vi vojaĝas Israelon? (¿Viajas por Yisrael?) Mi iras la gepatrojn. (Yo vado de los djenitores.)


No egzista un djendro gramatikal en Esperanto. Lo djendro natural, si es un derivado, tyene el sufikso -ino:

knabo = muchacho –> knabino = muchacha o patro = padre –> patrino = madre

Esto sistemo por formar el djendro feminil es muy kritikado komo seksismo linguistiko.


Ajektivos[trocar | editar código]

Los ajectivos se implican asemejante al la deklinasion de los substantivos. Kon todos las raisos se krean ajectivos adjustando el sufikso –a.

1. hebrea ("ebreo") en singularo

- nominativo, djenitivo, dativo: -a (hebrea)

- akuzativo: -an (hebrean)


2. en pluralo

- nominativo, djenitivo, dativo: -aj (hebreaj)

- akuzativo: -ajn (hebreajn)


El ajectivo no respekta el djenero e está antes el substantivo.

Egzempios:

Ili estas liberalaj judoj. (Eyos son djudios liberalos.) Mi iras malnovan sinagogon. (Yo vado en el kehilá viejo.)


Adverbios i partikulos[trocar | editar código]

Adverbios se forman adjustando simplemente al las raisos de los adjectivos i substantivos la –e, p. e.:

nova (muevo) –> nove (muevamente) o Esperanto –> esperante (en Esperanto)


Los pronombres personales (nominativo):

- mi (yo)

- vi/ĉi (tu / usted / ĉi = mas familiar)

- li/ŝi/ĝi (eyo / eya / ĝi = por kozas)

- ni (mozotras)

- vi (vozotras / ustedes)

- ili (eyos / eyas)


Los otros pronombres derivan de estos, adjustando –a (posesivos) o –n (refleshivos). Pues egzista solamente el articulo la por todos djendros i kazos, ma no ay des artikulos indefinidos.

Vokabulario[trocar | editar código]

El vokabulario konsista de los sigenten idiomas o famiyas de idiomas:

- 65% del latino i otras lénguas romanzas

- 25% de alemán i ingléz (lénguas germanikas)

- 5% de otras idiomas indo-europeas

- 5% de otras idiomas non-indo-europeas

Es posivle formar konstrukziones de palavras kómo jarcento (alemán Jahr = anyo, latino centum = zien) por syeklo.

Una otra kritika al Esperanto es ke el vocabulario parese unilateral. Una lashon auksiliara internazional no puede konsistar el 65% de una sola famiya linguistika.


Alefbet[trocar | editar código]

El alefbet de Esperanto konta 22 letras ladinas i 6 letras alteradas kon grafyas diakritikas.

A B C Ĉ D E F G Ĝ H Ĥ I J Ĵ K L M N O P R S Ŝ T U Ŭ V Z
a b c ĉ d e f g ĝ h ĥ i j ĵ k l m n o p r s ŝ t u ŭ v z


Egzistan dos otras posibilidads de eskrivir, uzando p. e. en kambio de ĉ cx o ch, de ĝ gx o gh etc.


Uzo[trocar | editar código]

Esperanto viene uzado a muchos konferensyas internasionalas por simplifikar la komunikasion entre personas kon lashons diversos. Egzistan estasiones de radio, transmetendo en Esperanto (Pola Radio, Ĉina Internacia Radio, Radio Verte). Mesajes del Vatikano vengan tambyen meldados en Esperanto. Esperanto tyene su propria literatura, muzika i filmos. Pues egziste un grande nombro de traduksyones.

La prinsipala idea de Zamenhof era, krear una lengua internasional ke no influa la propria lengua, kómo lo faza a muestros tiempos el ingléz e en pasado el franséz, e krear una lengua neutrala sin influensas politikas o relijiosas.


Avlantes[trocar | editar código]

No egzistan egzaktos numeros de los avlantes. Algunos kalkulos amostran 8.000 personas ke avlan Esperanto kómo madrelengua i siete miyiones ke avlan al menos un livelo basico de Esperanto.

Si tambyen los kalkulos sean yerrados, se save ke Esperanto es la mas distribuida lashon artifical i auksiliar. Otras lashons auksiliares (Ido, Interlingue...) pueden ser mas simples, ma no tyenen apoyo de institusiones.