Pakt Ribbentrop-Mołotow
Pakt Ribbentrop-Mołotow[2] – umowa międzynarodowa z 23 sierpnia 1939 roku, będąca formalnie paktem o nieagresji pomiędzy III Rzeszą Niemiecką i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, która zgodnie z tajnym protokołem dodatkowym, stanowiącym załącznik do oficjalnego dokumentu umowy, dotyczyła rozbioru terytoriów lub rozporządzenia niepodległością suwerennych państw: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii. Bywa także określany jako IV rozbiór Polski[3].
Spis treści
Geneza paktu Ribbentrop-Mołotow i okoliczności podpisania paktu[edytuj | edytuj kod]
3 maja 1939 Józef Stalin odwołał ze stanowiska ministra spraw zagranicznych Maksima Litwinowa – Żyda, zwolennika tzw. zbiorowego bezpieczeństwa, a na jego miejsce mianował tego samego dnia Wiaczesława Mołotowa – jednego ze swych najbardziej zaufanych ludzi i ściśle z nim współpracującym, który od dawna był zwolennikiem porozumienia z Niemcami. Litwinow opowiadał się za ewentualnym sojuszem z Wielką Brytanią i Francją. Stalin i Mołotow nie zamierzali zawierać umów z zachodnimi demokracjami, a w konsekwencji brać na siebie głównego ciężaru walki z III Rzeszą[4].
22 sierpnia 1939 poinformowano, że rząd III Rzeszy i rząd sowiecki doszły do porozumienia w sprawie podpisania paktu o nieagresji[5]. Pakt został podpisany 23 sierpnia 1939 w Moskwie przez ministrów spraw zagranicznych obu państw – Joachima von Ribbentropa i Wiaczesława Mołotowa, którzy w imieniu swoich przywódców, Adolfa Hitlera i Józefa Stalina, dokonali podziału terytoriów państw Europy Środkowej i Wschodniej. Podana do wiadomości publicznej umowa zawierała siedem artykułów[6].
Traktat był następstwem układu w Rapallo o współpracy gospodarczej i wojskowej zawartego w 1922 roku między Rosją Sowiecką a Niemcami (Republiką Weimarską), potwierdzonego układem berlińskim (1926). Po dojściu NSDAP i Adolfa Hitlera do władzy współpraca polityczna i wojskowa pomiędzy Niemcami a ZSRR, wynikająca z tych paktów, została jednak w końcu roku 1933 zawieszona wobec postawy strony niemieckiej. Adolf Hitler wbrew konserwatywnym kręgom junkrów (ziemian) pruskich wyrażał jednak postawę antysowiecką i zarazem antyrosyjską. Józef Stalin konsekwentnie dążył do odbudowy stosunków sowiecko-niemieckich pomimo dojścia Hitlera i NSDAP do władzy w Niemczech. Rozmowy w tej sprawie prowadził m.in. w roku 1937 Dawid Kandełaki pomimo oficjalnej polityki antyfaszystowskich Frontów Ludowych ogłoszonej przez VII Kongres Kominternu w 1935 roku.
Punktem zwrotnym w stosunkach rosyjsko-niemieckich było przemówienie Józefa Stalina wygłoszone 10 marca 1939 roku podczas obrad XVIII Zjazdu Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego w Moskwie, które przeszło do historii jako „kasztanowa mowa”. Negocjacje w sprawie zawarcia paktu politycznego i gospodarczego ZSRR – III Rzesza zostały podjęte przez stronę niemiecką w kwietniu 1939 na kolejny wniosek strony sowieckiej (attaché ambasady ZSRR w Berlinie Gieorgij Astachow). Były prowadzone tajnie, równolegle do publicznych rozmów ZSRR z przedstawicielami Francji i Wielkiej Brytanii. Po zgodzie Adolfa Hitlera na rozbiór terytoriów krajów Europy Środkowo-Wschodniej (sierpień 1939) i ustaleniu niemiecko-sowieckiej granicy stref wpływów Stalin zerwał rokowania z Wielką Brytanią i Francją jako bezprzedmiotowe i po osobistym telegramie Hitlera wyraził zgodę na bezzwłoczny przylot do Moskwy Joachima Ribbentropa w celu sformalizowania paktu. Zarówno Wielka Brytania, jak i Francja nie mogły bowiem zagwarantować okupacji terytoriów państw trzecich będących w zakresie planowanej ekspansji terytorialnej ZSRR.
Przedmiotem tajnego protokołu do paktu były bowiem terytoria lub niepodległość suwerennych państw: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii.
Pakt był rozstrzygający dla obu państw sygnatariuszy: III Rzeszy i ZSRR i obu dyktatorów: Hitlera i Stalina. Przede wszystkim zaś rozstrzygnął o losie państw potraktowanych jako przedmiot paktu oraz o kwestii wojny lub pokoju w Europie w roku 1939. Hitlerowi i III Rzeszy pakt zabezpieczał możliwość agresji na Polskę. Stalin wyrażał zgodę na agresję Niemiec na Polskę i zastrzegał udział ZSRR w rozbiorze terytorium Rzeczypospolitej, tworząc podstawy do rozszerzenia terytorium ZSRR na pozostałe kraje Europy w trybie tzw. kampanii wyzwoleńczych, czyli narzucania ustroju sowieckiego drogą agresji i okupacji wojskowej. Zgodnie z wypowiedzią Stalina z 19 sierpnia 1939 na posiedzeniu Biura Politycznego WKP(b) była to świadoma zgoda na wybuch II wojny światowej pomiędzy państwami imperialistycznymi, w której ZSRR pozostanie neutralny do czasu możliwości rozszerzenia terytorium na pozostałe kraje Europy w trybie tzw. kampanii wyzwoleńczych.
Według pamiętników dyplomaty amerykańskiego Charlesa Bohlena i ujawnionej korespondencji dyplomatycznej ambasady USA z sekretarzem stanu Cordellem Hullem treść tajnego protokołu była znana rządowi Stanów Zjednoczonych[7] już 24 sierpnia 1939, dzięki przekazaniu jej Bohlenowi przez Hansa von Herwartha[8], sekretarza ambasadora Rzeszy hrabiego Friedricha von Schulenburga. O treści tajnego protokołu i szczegółach nocnego przyjęcia na Kremlu na cześć Joachima von Ribbentropa (wraz z informacją o toaście Stalina za zdrowie Hitlera) powiadomił w konsekwencji sekretarza stanu USA Cordella Hulla ambasador USA w Moskwie Laurence Steinhardt w depeszy w dniu 24 sierpnia 1939 jeszcze przed południem[9]. O tajnej treści traktatu niemiecko-sowieckiego Amerykanie (Cordell Hull) natychmiast powiadomili Brytyjczyków (lord Edward Halifax), a ci z kolei – Francuzów (Georges Bonnet).
Francuzi uzyskali je wcześniej z innego źródła. Przekazał je do Paryża już 25 sierpnia po południu ambasador w Berlinie Robert Coulondre[10], uzyskawszy informacje z otoczenia Hansa Lammersa, ówczesnego szefa Kancelarii Rzeszy[11]. Ani Brytyjczycy, ani Francuzi nie przekazali Polsce żadnych posiadanych informacji o pakcie, pomimo wiążących ich z Polską układów sojuszniczych.
Również dyplomacja włoska (hrabia Galeazzo Ciano) dysponowała wiedzą na temat tajnych klauzul paktu Ribbentrop-Mołotow (Hans von Herwarth poinformował o nich Guido Relliego, szefa tłumaczy włoskiej ambasady w Moskwie). Informacje o postanowieniach paktu Ribbentrop-Mołotow dotyczących krajów bałtyckich nadspodziewanie szybko stały się znane w Tallinnie i Rydze. Już 26 sierpnia wiedział o nich szef wywiadu estońskiego ppłk Richard Maasing oraz poseł łotewski w Berlinie Edgars Krieviņš (Edgar Kreewinsch)[12].
30 sierpnia 1939 roku Kurier Poznański nr 394 powołując się na „wiadomości ze źródeł jak najwiarygodniejszych” w artykule zamieszczonym na stronie 2 pt. „Tajne artykuły paktu moskiewskiego. Jest ich trzynaście – ustępstwa na całej linii Berlina na rzecz Moskwy” poinformował swoich czytelników o fakcie istnienia załącznika do paktu. Wskazywał on jednocześnie na jego tajność.
Jedynie rząd Polski (minister Józef Beck) i jego wywiad (płk. dypl. Józef Smoleński) byli kompletnie nieświadomi niemiecko-sowieckich uzgodnień. Kierownik samodzielnego referatu „Rosja” w Oddziale II Sztabu Głównego ppłk dypl. Olgierd Giedroyć oświadczył przed komisją badającą na emigracji przyczyny klęski wrześniowej, że o podpisaniu sowiecko-niemieckiego paktu dowiedział się z sowieckiej prasy[13].
Równocześnie 25 sierpnia w Londynie Edward Wood, 1. hrabia Halifax razem z Edwardem Bernardem Raczyńskim podpisali układ o pomocy wzajemnej między Rzecząpospolitą Polską a Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (polsko-brytyjski układ sojuszniczy)[14].
Główne postanowienia paktu[edytuj | edytuj kod]
- Kraje bałtyckie: (Estonia, Łotwa) i Finlandia staną się strefą wpływów i przyszłym terytorium ZSRR, a północna granica Litwy (z Łotwą) stanowić ma granicę pomiędzy strefami interesów Niemiec i ZSRR (zobacz: okupacja krajów bałtyckich).
- Na obszarach należących do państwa polskiego strefy interesów Niemiec i ZSRR będą rozgraniczone wzdłuż linii rzek Narwi, Wisły i Sanu[15].
- Strona radziecka podkreśla swoje zainteresowanie Besarabią, ze strony niemieckiej stwierdza się zupełne niezainteresowanie tym terytorium.
Modyfikacje ustaleń paktu w czasie późniejszym[edytuj | edytuj kod]
Już w trakcie trwania II wojny światowej, 28 września 1939, kiedy doszło do spotkania nacierających z zachodu Niemców z nacierającą ze wschodu Armią Czerwoną, a los Polski był w tej kampanii przesądzony, doszło do doprecyzowania postanowień niemiecko-sowieckich. Podpisano w Moskwie niemiecko-radziecki traktat o granicach i przyjaźni zwany drugim układem Ribbentrop-Mołotow.
Dokonano wówczas następujących modyfikacji: ZSRR zgodził się na odstąpienie Niemcom wschodniej części Mazowsza i Lubelszczyzny w zamian za zgodę Niemiec na oddanie Litwy do sowieckiej strefy wpływów. Wkrótce (10 października) Wileńszczyzna została przekazana Litwie w zamian za zgodę na stacjonowanie garnizonów radzieckich na jej terytorium. Podobne układy wymuszono 29 września i 5 października na Estonii i Łotwie.
4 października 1939 utworzono radziecko-niemiecką centralną komisję graniczną dla wyznaczenia granic między państwowymi interesami ZSRR i Niemiec (10 października w Moskwie rozpoczęła prace). Wojska Pograniczne NKWD otrzymały rozkaz wzięcia pod ochronę granicy państwowej (linii demarkacyjnej) 8 października 1939[16].
Gospodarcze ustalenia paktu[edytuj | edytuj kod]
Porozumienia militarne i polityczne stały się także podstawą do nawiązania ścisłej współpracy gospodarczej między oboma krajami. Podczas pobytu w Berlinie delegacji radzieckiej, kilka dni po zawarciu paktu Ribbentrop-Mołotow obie strony podpisały także radziecko-niemiecką umowę handlową (1939), którą przedłużono w roku 1940 kolejną radziecko-niemiecką umowę handlową (1940). Umowy te określały zasady wymiany handlowej pomiędzy ZSRR i III Rzeszą, która polegała głównie na wymianie radzieckich surowców na niemiecką technologię militarną oraz cywilną. W ramach różnych umów w latach 1940–1941 Niemcy otrzymały od ZSRR:
- 2,7 mln t złomu metali kolorowych
- 2,0 mln t produktów naftowych
- 1,5 mln t ziarna zbóż
- 1,2 mln t wyrobów walcowanych
- 1,5 mln m³ drewna
- 350 tys. t miedzi
- 280 tys. t manganu
- 100 tys. t bawełny
- 42 tys. t chromu
- 30 tys. t surowca kauczukowego
Równocześnie jednak Niemcy realizowały swoje zobowiązania w minimalnym stopniu – saldo wymiany na czerwiec 1941 wynosiło ok. 1 mld marek na niekorzyść ZSRR. Według części historyków Stalin tolerował ten stan rzeczy, licząc na realizację planu inwazji Niemiec na Anglię (Operacja Lew Morski)[17]. Znaczenie umów w sferze gospodarki było strategiczne dla III Rzeszy, ponieważ dzięki nim Niemcy mogli ominąć brytyjską blokadę gospodarczą, która rozpoczęła się od wypowiedzenia wojny przez Wielką Brytanię. ZSRR stał się więc w tym okresie głównym partnerem gospodarczym III Rzeszy oraz najważniejszym eksporterem surowców dla niemieckiego przemysłu wojennego. Od czerwca 1940 import z ZSRR przekraczał 50% całkowitej sumy importu do Niemiec, a do momentu zerwania tej współpracy przez Hitlera wzrósł aż do 70%.
Współpraca Gestapo i NKWD[edytuj | edytuj kod]
Podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow oraz w Moskwie niemiecko-radzieckiego traktatu o granicach i przyjaźni stały się także podstawą pod wzajemną współpracę służb specjalnych obu krajów[18]. Tajne załączniki tego ostatniego przewidywały współpracę gestapo i NKWD w zwalczaniu polskich organizacji niepodległościowych głosząc: „Obie strony nie będą tolerować na swych terytoriach jakiejkolwiek polskiej propagandy, która dotyczy terytoriów drugiej strony. Będą one tłumić na swych terytoriach wszelkie zaczątki takiej propagandy i informować się wzajemnie w odniesieniu do odpowiednich środków w tym celu.”. Stało się to podstawą do wzajemnej współpracy policji oraz sił bezpieczeństwa obu okupantów przybierając formę czterech tematycznych Konferencji Gestapo-NKWD, które odbyły się w latach 1939–1941 w Brześciu, Przemyślu, Zakopanem oraz Krakowie.
Przypisy
- ↑ Należy zwrócić uwagę, iż granice między Polską a Litwą zostały na tej mapie zafałszowane, bowiem wbrew ówczesnemu stanowi (28 września 1939 r.), mapa ta przedstawia Wilno i Wileńszczyznę w granicach Republiki Litewskiej, co nastąpiło dopiero 10–28 października 1939 r.
- ↑ Edmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 382. ISBN 83-214-0092-2.
- ↑ Natalja Siergiejewna Lebiediewa , Inwazja Armii Czerwonej, IV rozbiór Polski, w: Białe plamy – Czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich (1918–2008), Adam D. Rotfeld, Anatolij W. Torkunow (red.), Warszawa 2010, s. 264–295.
- ↑ John Lukacs Czerwiec 1941. Hitler i Stalin, wyd. polskie 2008, str. 29 i 60–61
- ↑ Niemiecko-sowieckie porozumienie w sprawie paktu o nieagresji. „Gazeta Lwowska”, s. 1, Nr 189 z 23 sierpnia 1939.
- ↑ Podpisanie paktu nieagresji między Sowietami i Niemcami. „Gazeta Lwowska”, s. 1, Nr 191 z 25 sierpnia 1939.
- ↑ Charles E. Bohlen: Witness to history, 1929–1969. Londyn: Weidenfeld and Nicolson, 1973. ISBN 0-393-07476-5.
- ↑ Hans von Herwarth, Między Hitlerem a Stalinem. Wspomnienia dyplomaty i oficera niemieckiego 1931–1945, przeł. E. C. Król, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1992, s. 260. ISBN 83-85249-11-7
- ↑ Oryginał dokumentu: Foreign Relations of the United States 1939 Washington 1956 vol 1 General,s. 342, dokument 465; Por. artykuł Piotra Wandycza z opublikowanym odnośnym raportem amerykańskiego ambasadora do Departamentu Stanu (wraz z polskim tłum.) „Zeszyty Historyczne” 1988, nr 84, s. 207.
- ↑ Robert Coulondre postrzegany był jako „dobrze wprowadzony w środowisku berlińskim” cyt. za H. Batowski, Przecieki o tajnym protokole…, „Polityka” 1989, nr 3.
- ↑ Sławomir Dębski, Marek Kornat Polska nie była bierna. 70. rocznica paktu Ribbentrop-Mołotow Gazeta Wyborcza 21 sierpnia 2009
- ↑ Sławomir Dębski: Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckie 1939–1941, PISM, Warszawa 2007, s. 220. ISBN 978-83-89607-08-9
- ↑ Andrzej Pepłoński: Wywiad polski na ZSRR 1921–1939, Bellona, Warszawa 2010, s. 394. ISBN 978-83-11-11895-9
- ↑ http://pl.wikisource.org/wiki/Uk%C5%82ad_o_pomocy_wzajemnej_mi%C4%99dzy_Polsk%C4%85_a_Wielk%C4%85_Brytani%C4%85_(1939)
- ↑ 25 sierpnia 1939 uszczegółowiono przebieg linii rozgraniczenia, określając jej przebieg wzdłuż rzeki Pisy, Aleksander Bregman: Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o współpracy niemiecko-sowieckiej 1939–1941, Warszawa 1997, s. 53.
- ↑ G. Mazur, J. Skwara, J. Węgierski: Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa, s. 78, 80
- ↑ Tadeusz Konecki: Labirynt dezinformacji w drugiej wojnie światowej. Warszawa: Książka i Wiedza, 2007. ISBN 978-83-05-13506-1.
- ↑ Robert Conquest: Stalin: breaker of nations. Nowy Jork: Viking, 1991. ISBN 0-670-84089-0.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Michaił Heller, Aleksander Niekricz, Utopia u władzy (szereg wydań)
- Jerzy Łojek, Agresja 17 września, (szereg wydań)
- Sławomir Dębski Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckie 1939–1941 ,Warszawa 2007 , wyd. II poprawione, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych ISBN 978-83-89607-08-9
- Marek Kornat, Polska 1939 roku wobec paktu Ribbentrop-Mołotow. Problem zbliżenia niemiecko-sowieckiego w polityce zagranicznej II Rzeczypospolitej. Warszawa 2002, Wyd. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, ISBN 83-915767-2-8;
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Agresja ZSRR na Polskę 1939
- IV rozbiór Polski
- Linia Mołotowa
- Konferencje Gestapo-NKWD
- Radziecko-niemiecka umowa handlowa (1939)
- Radziecko-niemiecka umowa handlowa (1940)
- Linia demarkacyjna III Rzesza – ZSRR
- Zapadnaja Lica
- HSK Komet
- Polsko-brytyjski układ sojuszniczy
- Układ w Rapallo
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Pakt Ribbentrop-Mołotow – IV rozbiór Polski oraz kolejne traktaty i tajne protokoły niemiecko-rosyjskie Kampania Wrześniowa, 1939.pl
- Sowiecko-niemiecki rozbiór Polski i Europy Środkowej – od wojny do wojny, Rzeczpospolita, Nóż w plecy, 16 września 2009
- dokumenty do stosunków sowiecko-niemieckich 1939–1941 (korespondencja dyplomatyczna i wszystkie tajne dokumenty), strona Yale University
- niemiecki tekst Paktu w publikacji NS-Archiv, Dokumente zum Nationalsozialismus
- Układ Ribbentrop-Mołotow. Przyczyny i skutki