Mazowsze
Mazowsze (łac. Mazovia) – kraina historyczna położona w środkowym biegu Wisły oraz dorzeczu jej dopływów w centralnej oraz północno-wschodniej Polsce, znajdująca się w większości w woj. mazowieckim; historyczną stolicą Mazowsza jest Płock, który jest także najstarszym miastem tego regionu (prawa miejskie w 1237); dzielnica historyczna Polski.
Spis treści
Toponimia[edytuj | edytuj kod]
Nazwa krainy pierwotnie brzmiała Mazow (por. łac. Mazovia) i stanowiła albo nazwę dzierżawczą od nazwy osobowej Maz (por. Mazury), oznaczającej człowieka mieszkającego w błotach (‘umazanego’), albo nazwę topograficzną, oznaczającą ‘błotnisty kraj’. Pojawiała się także forma Mazosze (od słowa Mazoch, którym nazywano mieszkańców Mazowsza), natomiast Mazowsze jest rezultatem kontaminacji tych dwóch form[1]. Według Mikołaja Rudnickiego:
Od nazwy grodu Mazow[a] urobiono przymiotnik *Maz-ow-ьsk-, a dopiero odeń z sufiksem -ьje, powstała nazwa *Mazow-ьsk-ьje. W danym razie połączenie -sk- dało -ch-, por. łaskotać: łachotać, łachotki: łaskotki, łechtać: łesktać, tedy zamiast rezultatu Mazowszcze powstało Mazowsze z uprzedniego *Maz-ov-ьch-ьje (Mazouse XIII w.), przymiotnik brzmi normalnie mazowieski od tematu Maz-ov-ьch, tzn. jego praformą jest maz-ov-ьch-ьsk-, które dało -mazowieszski, z czego mazowieski... Mazowsze tedy nie jest «dziwacznym złożeniem», jak się wyraża Brückner, ale formacją, w której sufiks -ьsk- wystąpił jako -ьch- Zapewne taką samą formacją jest Kotowsze = *Kotov-ьch-ьje. Powody tego rozszczepienia sk na -ch-:-sk- dotąd nie są znane[2].
.
Historyk Marcin Kromer[3]oraz Alessandro Guagnini[4] uważali, że nazwa Mazowsze pochodzi od imienia Miecława (Maslausza albo Mazosza), cześnika Mieszko II Lamberta, który przejął władzę po ucieczce władcy na Węgry.
Niektórzy językoznawcy upatrywali w nazwie Mazowsza związek z wyrazem serbskim mezewo, oznaczającym po węgiersku równinę[5].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Osadnictwo[edytuj | edytuj kod]
W X wieku najgęściej zasiedlonym obszarem Mazowsza były ziemie położone między Wkrą i Orzycem (tzw. „Stare Mazowsze”) z centralnym grodem w Płocku. Osadnictwo koncentrowało się także w okolicach Łęczycy, Czerska, Wizny i nad dopływami Narwi. Charakterystyczną cechą Mazowsza zaobserwowaną w źródłach archeologicznych jest obrządek pogrzebowy w postaci grobów z kamiennymi obudowami, który to zwyczaj sięgał na wschód aż po Podlasie, gdzie zaobserwowano pozostałości „mazowieckiej” fali osiedleńczej (grody w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach)[6] i nawet za Brześć[7].
W państwie Piastów[edytuj | edytuj kod]
Podbite przez Piastów tworzyło osobną dzielnicę do 1526 roku. Zostało zhołdowane przez Kazimierza I i Władysława Hermana. Następnie Kazimierz Wielki objął ziemię płocką, w 1462 wcielono do Korony ziemię gostyńską i rawską, w 1476 sochaczewską, w 1495 przyłączono księstwo płockie. Po śmierci ostatnich Piastów pozostawiono dla dzielnicy odrębne prawo mazowieckie. Prawo zwyczajowe różniące się od polskiego skodyfikowano w statucie Prażmowskiego z 1522 i Goryńskiego z 1540. W 1576 odstąpiono od prawa lokalnego i przyjęto prawo polskie potwierdzone przez Batorego w 1577 z zachowaniem niektórych "mazowieckich aspektów".
Nie wiadomo kiedy dokładnie ziemie mazowieckie zostały przyłączone do państwa wielkopolskich Polan. Z całą pewnością można stwierdzić, że nastąpiło to w latach 960-990[8], ponieważ z relacji ibn Jakuba i „Dagome iudex” wynika, że państwo Mieszka I stykało się z ziemiami pruskimi i ruskimi. Być może pierwszym ośrodkiem władzy Piastów na Mazowszu był Włocławek, ponieważ w połowie X wieku wzniesiono tam nowy gród w miejscu spalonej osady, a później był wymieniany jako jeden z najważniejszych ośrodków w państwie. Po 979 roku Piastowie wybudowali gród w Płońsku[9]. Na przełomie IX i X wieku zaczyna powstawać sieć grodowa (Mokrzk, Raciąż, Słupno, Sypniewo, Święck) obejmując także ziemię chełmińską. Grody były także budowane przez następne dziesięciolecia X wieku (Wola Szydłowska, Warszawa-Stare Bródno, Szreńsk, Stara Łomża, Grodzisk nad Orzem). Na wschodzie powstały wiązane z osadnictwem mazowieckim grody w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach[6].
W czasie bezkrólewia i zamętu spowodowanego reakcją pogańską Miecław (namiestnik Mazowsza jeszcze z nadania króla Mieszka II) próbował w latach 1037–1047, opierając się terytorialnie na Mazowszu, stworzyć konkurencyjny wobec Piastów ośrodek władzy państwowej. Próby te zostały zdławione w 1047 roku przez Kazimierza Odnowiciela przy pomocy posiłków Jarosława Mądrego, który w zamian za pomoc objął część ziem położonych nad Bugiem. Po wygranym konflikcie Piastowie przystąpili do wzmożonego zwalczania pogańskich ośrodków i kultów, niszczenia nowo powstałych pogańskich świątyń i posągów oraz rozbudowy administracji kościelnej i odbudowy zniszczonych lub porzuconych kościołów. Po odbudowie państwa piastowskiego nastąpiła dalsza rozbudowa sieci grodowej. W XI wieku powstał na północnej granicy gród w Chełmnie, a na wschodniej Grodzisk nad Liwcem. W XI wieku opanowano także ziemie na północ od Bugu, o czym świadczy nadanie klasztorowi z Mogilna dochodów z przepraw pod Makowem i w Wiźnie. Oparciem Piastów w tym rejonie stał się rozbudowany gród w Święcku, będący głównym ośrodkiem administracyjnym na tym wschodnim obszarze Mazowsza[7].
W początkach polskiej państwowości Mazowsze pozostawało przez długi czas na uboczu i dlatego pod wieloma względami zachowało swoją kulturę, wyróżniającą się od ziem starej Polski (Śląsk, Małopolska, Wielkopolska)[10].
Po wygnaniu z Polski króla Bolesława II Szczodrego w 1079 roku, na Mazowszu do roku 1102 władzę sprawował jego brat książę Władysław I Herman, który być może sprawował już wcześniej w tej dzielnicy rządy namiestnika[11]. Po jego śmierci kontrolę nad dzielnicą objął książę Bolesław III Krzywousty.
Wczesna organizacja kościelna[edytuj | edytuj kod]
W okresie wczesnopiastowskim na terenie Mazowsza nie utworzono osobnej diecezji, wcielając północne Mazowsze do archidiecezji gnieźnieńskiej, a południowe do diecezji poznańskiej. Dopiero w roku 1075 założono biskupstwo mazowieckie ze stolicą w Płocku (najstarsze miasto Mazowsza, prawa miejskie – 1237), obejmujące ziemie podlegające wcześniej archidiecezji gnieźnieńskiej. Południowe ziemie Mazowsza, w wyniku reorganizacji struktury kościelnej w 1124 roku, pozostawiono przy biskupstwie poznańskim, tworząc archidiakonat czerski, od 1406 archidiakonat warszawski.
Miasta i mieszczanie[edytuj | edytuj kod]
Prócz Warszawy dzielnica mazowiecka większych miast nie posiadała. Była ludna, uboga, zdominowana przez liczną drobną szlachtę, żyjąca prawie jak chłopstwo, jak w żadnej innej dzielnicy Polski. Inaczej przebiegał również model lokacji miast na Mazowszu. Pierwsze miasto tej dzielnicy to Płock, został lokowany na prawie książęcym w 1237. W 1257 Pułtusk i 1298 Łowicz były miastami kościelnymi. Warszawa lokowana w 1300 była również założona na prawie książęcym. W XV wieku lokowano na Mazowszu największą liczbę miast. W sumie na 156 przywilejów lokacyjnych nadanych na Mazowszu do 1791 roku, 36% opierało się na prawie książęcym lub królewskim, 15% na prawie kościelnym, a 49% pochodziło z nadań szlacheckich.
Księstwa Mazowieckie[edytuj | edytuj kod]
Na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego Mazowsze w 1138 przypadło Bolesławowi Kędzierzawemu. Stanowiło ono wtedy terytorium, które połączono w jedną dzielnicę z Kujawami i ziemią łęczycko-sieradzką, które jednak odłączono od Mazowsza w 1234 r. Po Bolesławie Kędzierzawym władzę w dzielnicy sprawował Leszek mazowiecki, po którego bezpotomnej śmierci w 1186 roku władzę objął książę krakowski Kazimierz Sprawiedliwy. Na początku XIII w. Mazowsze objął Konrad I mazowiecki, brat Leszka Białego z którym początkowo rządził w dzielnicy. Podczas jego rządów Mazowsze zostało najechane przez Prusów w latach 1219, 1220, 1222, co spowodowało wyprawy odwetowe Konrada, Henryka Brodatego i Leszka Białego oraz stworzenie systemu stróży granicznych od północy. Do walki z Prusami powołani zostali także bracia dobrzyńscy. Niedługo później na rzecz zakonu krzyżackiego odpadła od Mazowsza ziemia chełmińska, którą w 1228 roku nadał im w dzierżawę Konrad mazowiecki. Po krótkich zawirowaniach po śmierci Konrada mazowieckiego większość Mazowsza znalazła się w 1248 roku pod rządami księcia Siemowita I. Po jego śmierci nastąpił pierwszy podział Mazowsza. Dawne księstwo Siemowita podzielili w 1275 roku jego synowie Bolesław II mazowiecki i Konrad II czerski.
Książę Bolesław II mazowiecki w roku 1294 na krótko zjednoczył Mazowsze, jednak po jego śmierci w 1313 roku księstwo zostało ponownie podzielone na dzielnice. Siemowit II otrzymał środkową część ze stolicą w Rawie Mazowieckiej. Trojden I otrzymał ziemię czerską, a Wacław część z Płockiem.
W tym okresie utrwalił się podział Mazowsza na trzy regiony:
- księstwo czerskie ze stolicą w Czersku i później Warszawie – utworzone w 1247 na rzecz księcia Siemowita I
- księstwo płockie ze stolicą w Płocku obejmujące ziemię płocką, ziemię gostynińską, ziemię wyszogrodzką i ziemię zawkrzańską.
- księstwo rawskie ze stolicą w Rawie Mazowieckiej, obejmujące Sochaczew, Zakroczym, Gostynin, Łomżę, Ciechanów i Wiznę
W 1325 roku mazowieccy książęta Siemowit II i Trojden I w liście do papieża określili wschodnią granicę swojego władania jako sięgającą 2 mile od Grodna (Oppidi quod dictur Grodno... a terrarum nostrorum ad duas lencas posit)[12].
W 1370 r., po śmierci króla Kazimierza Wielkiego, książę Siemowit III na krótko zjednoczył księstwa mazowieckie, przyłączając na mocy układów należące wcześniej do króla Kazimierza: Płock, Wiznę, Wyszogród i Zakroczym. Po śmierci Siemowita III w 1381 r. Mazowsze zostało podzielone pomiędzy Siemowita IV i Janusza I Starszego, który znacznie rozwinął gospodarczo swoją dzielnicę, zakładając na prawie chełmińskim 24 miasta i przenosząc stolicę swojego księstwa z Czerska do Warszawy. Krótkotrwale opanował także, należące dawniej do Mazowsza, ziemie w rejonie Drohiczyna, Mielnika i Bielska (1382-1383, 1390-1429).
Powrót do Królestwa Polskiego[edytuj | edytuj kod]
W miarę wymierania książąt poszczególne ziemie powracały do Korony: rawska i gostynińska w 1462 po śmierci Władysława II i Siemowita IV oraz sochaczewska w 1476 (z tych trzech utworzono województwo rawskie), płocka w 1495 po śmierci księcia Janusza II, warszawsko-czerska w 1526. 10 września 1526 sejm mazowiecki złożył przysięgę na wierność królowi polskiemu, oficjalnie potwierdzając inkorporację Mazowsza do Korony.
24 grudnia 1529 sejm walny w Piotrkowie ogłosił inkorporację Mazowsza do Królestwa Polskiego. Po przyłączeniu Mazowsza do Korony, zachowano podział na trzy regiony; województwo rawskie, województwo płockie i województwo mazowieckie. Województwo rawskie składało się z trzech ziem: rawskiej, sochaczewskiej i gostynińskiej. Województwo płockie dzieliło się na 8 powiatów: płocki, bielski, raciąski, sierpecki, płoński, szreński, niedzborski i mławski. Trzy ostatnie, jako że leżały między Wkrą, Łydynią a Prusami, nosiły miano ziemi zawkrzeńskiej. Województwo mazowieckie składało się z ziem: czerskiej, warszawskiej, wiskiej, wyszogrodzkiej, zakroczymskiej, ciechanowskiej, łomżyńskiej, różańskiej, liwskiej i nurskiej. Do 1540 roku Mazowsze utrzymało własny sejm (później przekształcony w sejmik generalny), a do 1577 roku utrzymało odrębne prawo (w 1540 opublikowane jako tzw. Zwód Goryńskiego).
Zamki królewskie, w których urzędowali (także sezonowo) władcy po inkorporacji, znajdowały się w Warszawie, Płocku, Czersku.
W XVI w. była to najgęściej zaludniona kraina na ziemiach polskich, z której pochodził główny żywioł zasiedlający Mazury, Podlasie, Litwę, Ruś[13], a także Prusy Książęce (gdzie przybyszów z Mazowsza nazywano Mazurami).
Granice Mazowsza[edytuj | edytuj kod]
Granica północna Mazowsza po jej ustaleniu między książętami mazowieckimi a zakonem krzyżackim przetrwała z niewielkimi tylko zmianami aż do czasów po II wojnie światowej jako granica północna dawnego województwa warszawskiego. Granica ta biegła od rzeki Orzyc do Grajewa i rzeki Ełk[14]. Pierwotnie w skład Mazowsza wchodziły na północy także ziemia chełmińska, ziemia michałowska, ziemia lubawska, ziemia dobrzyńska.
Granica wschodnia była najmniej stabilna i nad Narwią, Bugiem i dolnym Nurcem jej przebieg często ulegał zmianie, ponieważ rzadkie osadnictwo wśród bagien i lasów ułatwiało uzyskanie kontroli nad wschodnim pograniczem Jaćwingom, Litwinom i Rusi. Mazowszanie także podejmowali ekspansję na wschód i wysoce prawdopodobne jest, że mazowieckie osadnictwo we wczesnym średniowieczu docierało za Drohiczyn i Brześć, które to grody zostały utracone przez Mazowsze w pierwszych dziesięcioleciach lub tuż przed połową XI wieku[15][16].
Od południa Mazowsze graniczyło z ziemią sandomierską i granica przebiegała m.in. od okolicy Stoczka i Żelechowa do Wyśmierzyc nad Pilicą.
Podział terytorialny[edytuj | edytuj kod]
W lustracjach królewszczyzn z XVI wieku w skład Mazowsza wchodziły ówczesne trzy województwa: mazowieckie, płockie i rawskie, które dzieliły się na 33 powiaty. Ówczesny podział prezentuje poniższe zestawienie tabelaryczne (pisownia oryginalna)[17].
Województwo | Powiat | Uwagi |
---|---|---|
Płockie | Płocki | ziemia płocka |
Bielski | ||
Płoński | ||
Raciążski | ||
Sieprski | ||
Szreński | ziemia zawkrzeńska | |
Mławski | ||
Niedzborski | ||
Rawskie | Sochaczewski | ziemia sochaczewska |
Rawski | ziemia rawska | |
Gostyński | ziemia gostynińska | |
Mazowieckie | Czerski | ziemia czerska |
Grojecki | ||
Warecki | ||
Warszawski | ziemia warszawska | |
Wyszogrodzki | ziemia wyszogrodzka | |
Zakroczymski | ziemia zakroczymska | |
Nowomiejski | ||
Ciechanowski | ziemia ciechanowska | |
Przasnyski | ||
Sochociński | ||
Wizki | ziemia wiska | |
Wąsoski | ||
Łomżyński | ziemia łomżyńska | |
Kolneński | ||
Zambrowski | ||
Ostrołęcki | ||
Różański | ziemia makowska | |
Makowski | ||
Nurski | ziemia nurska | |
Ostrowski | ||
Kamieniecki | ||
Liwski | ziemia liwska |
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Mazowszanie
- województwo mazowieckie
- Księstwo Mazowieckie
- krainy geograficzne w Polsce
- krainy historyczne w Polsce
- Miecław
- Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca „Mazowsze”
Uwagi
- ↑ Mazowsze w dawnym powiecie lipnowskim, zapis Mazufe cum lacu z 1229 r.
Przypisy
- ↑ Stefan Hrabec: Jeszcze raz o nazwie Mazowsze., Onomastica nr 7, r. IV, z. 2, Wrocław 1958.
- ↑ Mikołaj Rudnicki: Prasłowiańszczyzna–Lechia–Polska. t. II, Poznań 1961, s. 240.
- ↑ „Tegoż czasu Maslaus, albo Mazosz, który był a króla Mieczysława podczaszym, człowiek możny i śmiały, dzierżawy w płockim województwie...”, [w:] Marcin Kromer: Kronika polska. wyd. 1882; Samuel Linde: Słownik języka polskiego. M-O, s. 49.
- ↑ „Długosz zaś, Kromer, Miechowita i Gwagnin nadają początek nazwiska Mazowsza od Maslawa podczaszego królewskiego i rządcy „, [w:] Jędrzej Moraczewski: Starożytności polskie. wyd. 1982, op. cit. Guagnini.:Kronika Sarmaciej europejskiej. Kraków. 1611.
- ↑ Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, rozdz. Plemiona lechickie i ich ziemie.
- ↑ 6,0 6,1 Krasnodębski D.: Badania Instytutu Archeologii i Etnologii PAN na terenie woj. białostockiego (podlaskiego) w latach 1990-2005., [w:] H. Karwowska, A. Andrzejewski, Stan badań archeologicznych na pograniczu Polsko-Białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne. Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok 2006, s. 66, 74, ISBN 8387026700.
- ↑ 7,0 7,1 Dulnicz Marek: Mazowsze w wieku, [w:] Ziemie Polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, Kraków 2000, s. 200-213.
- ↑ Szczur Stanisław: Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002, s. 34.
- ↑ http://www.bs.plonsk.pl/aktualnosci/930586.html.
- ↑ Jan Stanisław Bystroń: Etnografia Polski. Poznań: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1947, s. 24.
- ↑ Jerzy Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, Kraków 1999, s. 114-115.
- ↑ Codex diplomaticus Prussicus, wyd. J. Voigt, tom 3, Konigsberg 1848, nr 134, s. 182.
- ↑ „Mazowsze zasługuje na uwagę ze względu uzdolnień kolonizacyjnych ludności, które to plemię zapędzały na Ruś Czerwoną, w ziemię bialską, więc w sadyby dawnych Jadźwingów, na Podole. Wszędzie jednakże swoje plemienne cechy, a chociażby nazwę Mazurzy. Do dziś dnia (Tatomir Geografija Galicji 1876. s. 59) między Rabą a lewym brzegiem Sanu ludność miejscowa nosi nazwę Mazurów, z których część pod nazwą Grębowiaków (Lisowiaków al. Borowców) siedzi między Wisłą, dolnym Sanem po Mielec, i Leżajsk. Mamy zaś ślady, że w 1373 w Sanockiem nad Sanem, z daru księcia Władysława Opolczyka, a wówczas pana Rusi (lwowskiej) otrzymał wieś Jabłonicę Przybysław syn Fala z ziemi łęczyckiej (AGZ t. VII, s. 15-16)...”, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VI. III. Etnografia i stosunki społeczne. s. 191.
- ↑ E. Kowalczyk, Systemy obronne wałów podłużnych we wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich, Wrocław 1987, s. 148-154.
- ↑ J. Tyszkiewicz, Mazowsze północno-wschodnie we wczesnym średniowieczu. Historia pogranicza nad górną Narwią do połowy XIII w., Warszawa 1974, s. 134 i nast.
- ↑ Henryk Samsonowicz (red.), Dzieje Mazowsza, tom I. Pułtusk 2006, s. 112.
- ↑ Adolf Pawiński: Mazowsze. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1895, s. 1-5, seria: Źródła dziejowe: Polska XVI wieku. [dostęp 2009-06-23].
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Mazowsze w Słowniku Geograficznym, Tom VI (Malczyce – Netreba) z 1885 r.
- szlachta mazowiecka
- Wielkie Księstwo Mazowsza (strona pisana w dialekcie mazowieckim)