Aqua

Sto articoło el xe scrito in vixentin

Aqua

L'aqua (dita anca ensa o lensa), en condisioni de tenperatura e presiòn standard, ła xe un liquido sensa cołor, sensa saor e sensa odor, co un punto de fuxion a 0 °C e un punto de ebołision a 100 °C. Ła só mołecoła ła xe formà da un àtomo de osìjeno dove che i xe łigai dò atomi de idrògeno; ła sò formuła chimega ła xe quindi H₂O

Al stao sołido ła xe ciama giaso e ła someja al véro. Al só stao gasoxo invese ła xe nota cofà vapor aqueo o pì senpliçemente come vapor.

Al de sora de çerti vałori de tenperatura e presión (detti crìteghi), che par l'aqua i xe 647 K e 22,064 × 10⁶ pascal, l'aqua ła va drento un stao dito supercritego, en i quałi agregai de aqua ało stao simil-liquido i fluise en na faxe de simil-vapór.

Se trova en mase parti del universo, come 'nte ła Łuna e en altri pianedi. Su ła Terra l'aqua copre el 70,8% de ła superfise de'l pianeda.

Raprexentasion de ła mołecoła d'aqua co' indicasion de łe dimension

El vołúm de aqua prexente 'nte ła Tera el xe stimà en 1 360 000 000 km³; de sti qua:

• 1 320 000 000 km³ xe acque marine (en magioransa oceano).
• 25 000 000 km³ xe 'ntei giasiari e ne łe całote połari.
• 13 000 000 km³ xe nel soło, ne łe falde aquìfere.
• 250 000 km³ xe aque dolçi nei łaghi, nei mari interni e nei fiumi.
• 13 000 km³ xe vapór aqueo nel'atmosfera.

Etimołoxia

El termine "aqua" 'l gà orixine da'l latin aqua che vien ricondòta a na radise indoeuropea ak- co 'l signifigà de piegar (che xè prexente 'nte 'l sanscrito ak-na piegà cofà anca in altre łengue), talvolta co' no scanbio de soni fra c, p e f (cfr. el sanscrito ap e ło zendo afs, l'itita akwanzi "łori i beve," e 'l lituan uppe "on fiume").

Fìxica e chìmega del'aqua

Łe prime scoerte scientifighe

Ła convinsion che l'aqua fuse 'n ełemènto primixenio e indivixibiłe se protrase fin a i ultemi dexeni de'l XVIII secolo, cuando i sciensiai Antoine Lavoisier e Henry Cavendish i scopri sta sostansa ła xè formà in realtà da do costituènti: idroxeno e osìgeno. 'Nte 'l 1742, Anders Celsius definìi ła scała de tenperatura che prende 'l so nome, ponendo el ponto de fuxion del'aqua (a ła normałe presion atmosferega) a 0 gradi e 'l ponto de ebołision a 100 gradi. Ła prima sconpoxision del'aqua in idroxeno e osìgeno (i so conponènti ełementari) fu exeguia 'nte 'l 1800 da'l chimego inglexe William Nicholson, tramide el proceso de eletrołisi del'aqua. L'aqua xè infati parsialmènte disocià in ioni H⁺ e OH^-, che i migra verso i do połi de ła sela eletrołitiga, 'ndove łe avien łe seguènti reasion:

anodo (+): 4 OH^- → O₂ + 2 H₂O + 4 e^-

catodo (−): 2 H⁺ + 2 e⁻ → H₂

l'osìgeno e l'idroxeno son prodoi soto forma de bołe gasoxe su ła superfise de i eletrodi, da cui i pol esar racolti. Gilbert Newton Lewis el gà ixołà el primo canpion de pura acqua pexante ('ndove l'idroxeno xè sostituo da'l deuterio, so ixotopo) inte 'l 1933.

Na controversia scientifega xè nada a ła fin de i ani sesanta a propoxito del'existensa de na forma połimerega del'aqua (ła połiaqua). Xè ora mai condivixa l'opinion che tałe połiaqua nò ła exista. 'Nte 'l 2007 grasie al'uxo de superconputer e a ła mecanega cuantistiga xè stà sviłupà un modèło numerego del'aqua che a partir da i prinsipi de ła mecanega cuantistiga de łe mołecołe ne estrapoła el conportamènto in modo coreto.

I canbiamènti de stato de l'aqua

Diagrama de faxe del'aqua

L'aqua ła xè una de łe pì picenin de sostanse existenti (insiem a galio, bismuto e antimonio) 'ndove el proceso de sołidificasion avien co' 'n aumento de vołume spesifego (pari a sirca 0,087 L/kg, a ła tenperadura de 0 °C (273,15 K) a ła presion de 1 atm), mèntre el so ponto de ebołision 'l xè a 100 °C (373,15 K). Cuèsto conporta che a ła diminusion de ła tenperadura, ła presion corispondènte al pasajio de stato sołido-licuido aumènti sensibilmènte: se gà na pendensa negadiva de ła linea de pasajio sołido-licuido inte 'l diagrama de faxe presion-tenperadura. In particołar, par ogni senteximo de grado Celsius (0,01 °C) de diminusion de ła tenperatura se gà 'n aumento de ła presion de fuxion de sirca na atmosfera. Sta relasion ła xè verifegà fin a ła presion de 2070 atm e a ła tenperadura de -22 °C, oltre ła cuàłe i se gà altri stati ałotropisi.

A ła presion atmosferega (1 atm) l'aqua ła bołe a ła tenperadura de 100 °C. Cofà par tute łe altre sostanse, dorante ła trasformasion xè nesesario fornir na serta cuantità de całor (deto całor latènte), che 'nte 'l caxo del'aqua 'l xè pì ełevà de ogni altra sostansa nota: a condisioni de 0 °C e de 1 atm cuesto całor de vaporizsasion 'l xè infati pari a 2501 kJ/kg.

Fra i 90 °C e i 250 °C vałe ła regoła enpirega par cui ła presion de vaporixasion $p_{vap}$ (in bar) ła xè pari a ła cuàrta potensa de ła sentesima parte de ła tenperadura de vaporixasion $T_{vap}$ (in gradi Celsius):

$p_{vap} = \left({\;T_{vap}\,\over 100}\right)^4$

Ła natura anfòtera de l'aqua

Ła strutura tridimensionałe de ło ione idronio o osonio

L'aqua ła xè anca na sostansa anfòtera, overo capase de conportarse sia da açido che da baxe (chìmega).

A pH 7 (condision de neutrałità) ła consentrasion de ioni idrosido OH^- xè uguałe a cuèła de ioni idroxeno H⁺ (o idronio o osonio H₃O⁺). Cò cuesto equiłibrio 'l vien alterà, ła sołusion ła se traforma in açida (majior consentrasion de ioni idroxeno) o baxiga (majior consentrasion de ioni idrosido).

Secondo ła tèoria de Brønsted-Lowry, 'n açido 'l xè na spesse chìmega capase de donar uno ione H⁺ e na baxe xè na spesse chìmega capase de adisionarlo a sé. In prexensa de un açido pì forte de esa, l'aqua ła se conporta da baxe, in prexensa de 'n açido pì debołe de esa, l'aqua ła se conporta da açido. Par exenpio, inte 'l equiłibrio:

HCl + H₂O ⇄ H₃O⁺ + Cl^-

l'aqua ła se conporta cofà baxe e un açido łe dona el so ione H⁺. Invese inte ła reasion co l'amoniaga:

NH₃ + H₂O ⇄ NH₄⁺ + OH^-

ła xè l'aqua a azir da açido, donando el so ione H⁺ a st'ultema.

Ło ione H₃O⁺, prexente senpre in picenin cuantità insieme a ła normałe mołecoła d'aqua, se forma dopo a ła reasion chìmega de autoprotołixi del'aqua:

2H₂O ⇄ H₃O⁺ + OH^-

Sta reasion ła xè anca nota cofà autoionixasion, semi-ionixasion o autodisociasion del'aqua, e spiega ła natura anfòtera del'aqua.

L'inportanza biołoxica de l'aqua

Conpoxision persentuałe (in masa) de'l corpo uman. L'aqua ła raprexenta el 65% sirca de ła masa de'l corpo.

L'aqua ła xè na conponènte fondamentałe de tuti i organismi vivènti prexenti su'l nostro pianeda. Ła xè cata in ełevate persentuałi 'n te łe celule (in particołar inte 'l sitoplasma e 'nte i vacuołi – prexenti 'nte łe celule vexetałi e in on fià protisti), indove al' interno vien convojià 'traverso el proceso de pinocitoxi. Inte'l protoplaxma de tute łe celule, sia procarioti sia eucarioti, l'aqua raprexenta el conposto predominante e ła agise cofà solvente par tute łe biomołecołe (cofà i carboidrati, łe proteine, łe vitamine idrosołubiłi ecc.), dando a łori ła posibiłità de reagir tra de łori 'n te łe varie reasion biochìmighe. Oltre che cofà solvente, l'aqua partesipa ativamènte anca cofà reaxente in diverse reasion metabołiche, soratuto cuèłe de idrołisi e ła xè, asieme a l'anidride carbonega, uno de i prinsipałi reaxenti de ła fotosintexi clorofijana; xè anca, senpre asieme a ła CO₂, el prodoto concluxivo de'l proceso de respirasion selułar.

Esendo el prinsipałe costituènte de ła gran parte de i viventi, l'aqua xè donca prexente anca inte 'l organixmo uman, in persentuałi variabiłi a seconda de'ł età, de'l seso e del pexo. I fluidi corporei che i gà el majior contenuo de aqua son el licuido cefało-rachidian (99%), el midoło oseo (99%) e 'l plaxma sanguigno (85%). Rixulta cuindi de fondamentałe inportansa pa'l trasporto de i nutrienti in tuti i distreti corporei e par l'eliminasion e l'escresion, tramide l'urina, de łe scorie prodote inte łe reasion biochìmighe. L'aqua ła svolge anca na funsion de granda inportansa 'nte ła regołasion de ła tenperadura corporea (tramide ła sudorasion) e de ła consentrasion de i sałi minerałi; partesipa anca a ła digestion, faorèndo el tranxito intestinałe e l'asorbimènto de łe sostanse nutridive. Propio parché l'aqua ła gà da esar prexente in cuantità molto elevae 'nte ła alimentasion uman ła vien clasifegà cofà "macronutriente".

'Nte łe piante ła xè el conponènte prinsipałe de ła linfa, che ła gà ła funsion de trasportar i prinsipi nutritivi in tuti i tesuti, e de i vacuołi, che i regoła ła presion osmotega.

Uxi de l'aqua

Aqua potabiłe

L'aqua ła riveste un ruoło sentrałe in un grando numaro de canpi. Sostansialmènte se pol sudividare i uxi del'aqua in:

• Uxi siviłi:
  • Uxo potabiłe
    • Ałimentasion (preparasion de łe cosse da magnar e da bevare)
    • Ixene (personałe e de i inpianti sanidari)
    • Inprexe ałimentari
  • Uxi siviłi nò potabiłi (par molte de i cuałi, comunque, se uxa de norma aqua potabiłe), fra cui:
    • Spegnimènto de i insendi
    • Xiardinagio
    • Uxi ricreàtivi (spor acuatisi)
    • Riti rełigioxi
• Uxi agricołi (irigasion)
• Utiłixi industriałi, fra cui:
  • Fonte enerxetica in inpianti idroełetrisi
  • Aplicasion chìmighe (cofà solvente e azente de reasion)
  • Vetor termego in inpianti de riscaldamènto e rafredamènto.

Anca se l'aqua ricopre 'l 71% de ła superfise terestre, ła majior parte de cuesta nò ła xè utiłixabiłe diretamènte, in cuànto nesesita de particołari tratamènti, che i son diversificai a seconda de l'utiłixo a cui l'aqua ła xè destinà.

Proverbi

• Quando che l'aqua toca el cuło, tuti inpara a noare vol dir " quando ghe xe davero na urgensa, tuti se se dà na mosa e se se tira fora da łe rogne ".
• Chi che se ga scotà co l'aqua calda, el ga paura anca de queła freda vol dir " quando uno ga avudo na bruta esperiensa con un problema grando, el ga paura anca dei problemi pi' picołi".
• L'aqua ronpe dove che no se crede vol dir " ocio ai tipi cheti che no se rabia mai: xe proprio questi che, quando i se sbroca, e no te te ło speti, i diventa na furia, come na brentana".

Varda anca

• Idrogeno
• Uxi de l'aqua (Industriałe, pa' l'Agricoltura)