برۋنەي

بروني دارالسلام Negara Brunei Darussalam برۋنەي دارۋسسالام مەملەكەتى
ۇرانى: "قۇداي قالاسا، ارقاشان دا قىزمەت كورسەتۋ"  (translation)
ٴانۇرانى: Allah Peliharakan Sultan "God Bless the Sultan"
ەلورداسى (جانە ەڭ ٴىرى قالاسى)		باندار-سەرىي-بەگاۆان ۴°۵۵′N، ۱۱۴°۵۵′E
رەسمىي تىلدەرى		Malay (national)، اعىلشىن ٴتىلى
ۇكىمەت ٴتۇرى		تولىق مونارحىييا
—	Sultan	حاسسانال بولكىييا
تاۋەلسىزدىك
—	British protectorate ended	قاڭتاردىڭ ۱ ۱۹۸۴
اۋماعى
—	بارلىعى	۵ ۷۶۵  كم² (۱۷۰-ٴشى)  sq mi
—	سۋ (٪)	۸.۶
جۇرتى
—	۲۰۰۵ ساراپ.	۳۷۴،۰۰۰ (۱۷۴-ٴشى)
—	۲۰۰۱ جۇرت ساناعى	۳۳۲،۸۴۴
جىو (اقت)		۲۰۰۵ ساراپ.
—	بۇكىل	$9.۰۰۹ مىيللىيارد (۱۳۸-ٴشى)
—	جان باسىنا شاققاندا	$۲۴،۸۲۶ (۲۶-شى)
ادىي (۲۰۰۴)		۰.۸۷۱ (high) (۳۴-ٴشى)
ۇلتتىق اقشاسى		Brunei ringgit (BND)
ۋاقىت بەلدەۋ(لەر)ى		(UTC+۸)
ىينتەرنەت ۇيشىگى		.bn
تەلەفون بەلگىلەمەسى		[[+۶۷۳۱]]
۱ Also ۰۸۰ from Malaysia.

وڭتۇستىك-شىعىس ازىيياداعى كالىيمانتان ارالىندا ورنالاسقان جانە مالايزىييا تەررىيتورىيياسىنىڭ ۳۰ شاقىرىمدىق تەلىمىمەن بولىنگەن ەكى دارا ايماقتان تۇرادى. قۇرعاق جەردە تەك قانا مالايزىييامەن ال سۋدا وڭتۇستىك-قىتاي تەڭىزىمەن شەكتەسەدى. باتىس برۋنەي - قىرلى جازىقتارمەن، ال شىعىس برۋنەي بۋكىيت پاگون اۋدانىندا ۱۸۴۱ مەترگە بىيىكتەنەتىن جاعالىق تەگىستىكپەن سىيپاتتالادى.

مەملەكەتتىك قۇرىلىمى

جوعارعى بىيلىك مۇرالىق مونارحتىڭ - سۇلتاننىڭ قولىندا جىيناقتالعان (۱۹۶۷ جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ - حاسسانال بولكىياح مۋىيزاددىين ۆادداۋلاح)، جانە دە ول برۋنەيلىك مۇسىلمانداردىڭ ٴدىنىي باسشىسى بولىپ ەسەپتەلەدى. سونىمەن قاتار سۇلتان مىينىيسترلەر كەڭەسىن باسقارادى. ۱۹۷۱ جىلدا انگلىييامەن جاساسقان كەلىسىمگە سايكەس، مىينىيسترلەر كەڭەسىنىڭ جانە جاسىرىن كەڭەسىنىڭ (سۇلتاننىڭ جانىنداعى جەكە كونسۋلتاتىيۆتىك ورگان) قۇرامىنا اعىلشىن باس كومىيسسارى كىرەدى. ونىڭ قۇزىرەتىنە قورعانىس جانە سىرتقى بايلانىستار سۇراقتارى جاتادى. ودان باسقا ۲۱ مۇشەدەن تۇراتىن (ون ٴبىرىن سۇلتان تاعايىندايدى، ونى سايلانادى) زاڭ شىعارۋ كەڭەسى جۇمىس ىستەيدى. مەملەكەتتەگى ۱۹۶۱ جىلدان باستاپ كەلە جاتقان توتەنشە جاعداي احۋالىن نازارعا الا وتىرىپ، برۋنەي نەگىزىندە سۇلتاننىڭ وكىمدەرىمەن بىيلەنەدى ادات، نەمەسە «ورتاق زاڭ»، ەلدىڭ كۇندەگى ٴومىرىنىڭ كوپتەگەن اسپەكتتەرىن رەتتەيدى. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىڭ سالت-داستۇرلەرىن جانە رەسىمدەرىن قورشايتىن، سونداي-اق پروتوكولعا، ٴوڭ-تۇسكە جانە گەرالدىيكاعا قاتىستى ەسكەرتپەلەر شىعاراتىن ەرەكشە مەكەمە دە بار. ارنايى قۇرىلعان ٴدىنىي ىستەر مىينىيسترلىگى ىيسلام قۇندىلىقتارىنىڭ كۇندەگى ٴومىردىڭ بۇكىل سالالارىنا تارالىمىنا جاردەمدەسەدى. الايدا، قازىرگى كونستىيتۋتسىييا برۋنەي حالقى سەنەتىن باسقا دىندەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن دە ەسەپتەيدى جانە دە ٴدىن تۇتۋ ەركىندىگى قۇقىعىن جۇزەگە اسىرادى.۱۹۹۲ جىلدىڭ اياعىندا برۋنەيدى مالاي مادەنىييەتىنىڭ قۇندىلىقتارى، مۇسىلمان شارتتارى جانە مونارحىييالىق بىيلىك جۇيەسىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان مەملەكەت رەتىندە بەلگىلەيتىن «مالاي ىيسلام مونارحىيياسى» اتتى مەملەكەتتىك ىشكى ساياساتتى دامۋ تۇجىرىمداماسىنىڭ اقىرعى بەينەسى قالىپتاستى. سونىمەن قاتار، ۲۰۰۴ جىلدىڭ ۲۵ قىركۇيەگىندە برۋنەي سۇلتانى پارلامەنتتىك سايلاۋ جۇيەسىن قۇرۋ جونىندە كونستىيتۋتسىيياعا تۇزەتۋگە قول قويدى (تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ۱۹۸۴ جىلدا برۋنەيدە پارلامەنتشىلىك ىينستىيتۋتى تاراتىلدى). اتالعان تۇزەتۋمەن سايكەس، برۋنەي پارلامەنتى (زاڭ شىعارۋ كەڭەسى) سۇلتاننىڭ وكىمىمەن تاعايىندالاتىن ۲۹ مۇشەدەن جانە حالىقپەن سايلاناتىن ۱۵ مۇشەدەن تۇرادى. تاعايىندالاتىن مۇشەلەردىڭ سانىنا سۇلتاندىڭ ٴوزى جانە مىينىيسترلەر كەڭەسىنىڭ ۹ مۇشەسى كىرەدى. برۋنەيدە مەملەكەتتىڭ باسشىلىعىن تولىعىمەن قوشتايتىن برۋنەي ۇلتتىق بىرلىك جالعىز ساياسىي پارتىيياسى ىستەيدى (پارتىييا باسشىسى - ياسسىين افەندىي).

حالىقى

۳۸۸،۱۹۰ مىڭ ادامنان تۇرادى (۲۰۰۹ ج. شىلدە)، قۇرامى: مالايلار - ۶۶ ٪، ولارعا تۋىستاس ەتنىيكالىق قاۋىمدار - كەلايان، ىيبان، مەلاناۋ، دۋسۋندار، مۋرۋتتار، داياكتار جانە ت.ب. - ۸٪، قىتايلار - ۱۱٪، ەۆروپەيلەر، ىيندۋستار جانە باسقالار - ۱۵٪. سونىمەن قاتار ۲۰ مىڭعا جۋىق وڭتۇستىك-شىعىس ازىييا ەلدەرىنەن جۇمىس مىيگرانتتار بار.

ٴدىنى

ىيسلام ٴدىنى رەسمىي بولىپ تانىلادى (سۋننىيزم) جانە حالىقتىڭ ۶۷٪ قۇرايدى، ۱۳٪ - بۋددىيستەر، ۱۰٪ - حرىيستىياندار (پروتەستانتتار)، ۱۰٪ - ٴارتۇرلى تابىنۋشىلىققا جاتادى.

اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمى

برۋنەي «دايەرا» اتتى كەلەسى ٴتورت ايماققا بولىنگەن - بەلايت، برۋنەي-مۋارا، تەمبۋرونگ جانە تۋتونگ. تەمبۋرونگ ايماعى باسقا ايماقتاردان مالايزىييا شەكاراسىمەن كەسىلگەن، سونىمەن پولۋەكسكلاۆ بولىپ تابىلادى. ايماقتار «مۋكىيم» اتتى كىشى اۋداندارعا دارالانادى.

قارۋلى كۇشتەرى

برۋنەيدىڭ كورولدىك قارۋلى كۇشتەرى قۇرلىقتاعى اسكەرلەردەن (۳ جاياۋ باتالون جانە جاردەم باتالونى)، اسكەرىي اۋە كۇشتەرىنەن (۳ تىكۇشاق ەسكادرىيلياسى، ۱ ترانسپورتتىق ۇشاق ەسكادرىيلياسى، اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس بولىكتەرى، تەحنىيكالىق جانە قوسالقى بولىكتەر)، جانە اسكەرىي-تەڭىز فلوتىنان (۳ زىمىران كاتەرى، ۳ كۇزەت كاتەرى، ۲ امفىيبىييا، ۲ دەسانتتىق كاتەرى، ۱۷ كىشى وزەڭكاتەرلەرى) تۇرادى. ودان باسقا برىيتاندىق ارمىيياسىنىڭ ارداگەرلەرىنەن قۇرىلعان «گۋركحتار رەزەرۆتىك بولىمشەسى» بار. ول سۇلتاننىڭ جەكە كۇزەتىنىڭ، سونىمەن قاتار مۇناي ونەركاسىبى وبيەكتىلەرىن قورعاۋ مىندەتتەرىن اتقارادى جانە ىشكى ىستەر مىينىيسترلىگىنە باعىنادى.

ەكونومىيكاسى

برۋنەي ەكونومىيكاسىنىڭ نەگىزىن مۇناي (جىلىندا ۱۰ ملن. توننادان اسا) جانە تابىيعىي گاز (۱۳ ملرد. كولەم مەتردەن اسا) ٴوندىرىسى قۇرايدى، ال ولاردىڭ ەكسپورتى مەملەكەتتىڭ ۆاليۋتالىق تۇسىمدەردىڭ ۹۵٪ جاسايدى (جالپى ۇلتتىق ٴونىمنىڭ ۶۰٪). ادەتتە، مۇناي وندىرىسىمەن «برۋنەي شەلل پەترولىيۋم» (اكتسىييالار ۵۰٪ -دان «رويال داتش شەلل» كومپانىيياسى مەن برۋنەي سۇلتانى اراسىندا بولىنگەن) بىرلەسكەن كاسىپورىنى شۇعىلدانادى. «برۋنەي پەترولىيۋم» مەملەكەتتىك كومپانىيياسى ٴالى قالىپتاسۋ قالپىندا بولىپ جاتىر، ول ۲۰۰۷ جىلدا فرانتسۋزدىك «توتال» كومپانىيياسىمەن بىرگە تەڭىز قايراڭ ىيگەرۋ جۇمىستارىن باستادى. ۱۹۹۷ جىلدان باستاپ، ۇكىمەت برۋنەيدىڭ ەكونومىيكاسىن ارتاراپتىندىرۋعا باعىتتالعان بەسجىلدىق ىيندۋسترىييالىق دامۋ باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋدا. بۇل باعدارلامالارعا سايكەس، ٴوزىن-ٴوزى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ، بولشەك ساۋدا جانە قۇرىلىس ىيندۋسترىييالارىن دامىتۋ، ترانسپورت سالاسىن وركەندەتۋ جانە قارجى مەن بانكتىك ىينستىيتۋتتارىن جەتىلدىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ۇكىمەتتىڭ باستى شارالارى مەملەكەتتىك عىلىمىي ورتالىقتاردىڭ كومەگىمەن «جاڭا ەكونومىيكانى» تۋدىرۋعا باعىتتالعان. قازىرگى ۋاقىتتا برۋنەيدە حىيمىييالىق ونەركاسىپ كاسىپورىندارىن دامىتۋ ماقساتىمەن سۋنگەي لىيانگ ىيندۋسترىييالىق پاركىن قۇرۋ جۋمىستارى ٴجۇرىپ ٴجۇر. مۋارا-دىيسترىيكت اۋماعىندا دا ەلاستومەر جانە اليۋمىينىيي شىعاراتىن زاۆودتار قۇرىلىسى اتقارىلىپ جاتىر. ودان باسقا سۇيىلتۋ گازداردى ٴوندىرۋ (برۋنەي-جاپون-انگلىييالىق بىرلەسكەن كاسىپورىنى)، اعاش ٴتىلۋ مەن اعاش وڭدەۋ كاسىپورىندارى بار. تۋرىيزم سەكتورىن دامىتۋ ماسەلەسىنە وتە وزەكتى ٴمان بەرىلەدى. برۋنەيدە اعىندى قارقىنمەن ەكوتۋرىيزم جانە «مۇسىلماندىق تۋرىيزم» سەكىلدى ٴارتۇرلى جاڭا تۋرىيزم باعىتتارى كوركەيۋدە. ۲۰۰۷ جىلدا برۋنەي ايماقتىق تۋرىيستىك تاسىمدەرگە ساتتىلىكپەن ەندى. اتاپ ايتقاندا، ازىييا-تىڭىش مۇحىيت مەملەكەتتەرىنىڭ ەكونومىيكالىق قاۋىمداستىعىنىڭ (اتمەق) ايماقتى دامىتۋ بويىنشا بىرلەسكەن جوبالارىندا برۋنەيدىڭ الدىندا مالايزىييانى، ىيندونەزىييانى، فىيلىيپپىيندەردى جانە تاىيلاندتى قامتىيتىن تۋرىيستىك باعىتتار بويىنشا اۋە قاتىناسىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتتارى قويىلعان. سۇلتاندىق بالىق اۋلاۋ جانە مال شارۋاشىلىعىنىن دامىتۋعا كوپ كوڭىل بولەدى. كۇرىش – اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگى داقىلى بولىپ تابىلادى، ونىڭ جىيناعى جىلىندا ۱۰ مىڭ تونناعا جەتەدى جانە ەلدىڭ قاجەتتىلىكتەرىنىڭ جارتىسىن عانا وتەيدى. ودان باسقا گەۆەيا جانە سارگو وسىرىلەدى. جالپى، ازىق-تۇلىكتەردىڭ ۸۰٪ ىيمپورت تاۋارلارى قۇرايدى. ۲۰۰۸ جىلدا برۋنەيدىڭ جالپى ۇلتتىق ٴونىمى (ٴجۇو) ۱۴،۵ ملرد. دولل. اقش جەتتى (۲۰۰۷ جىلمەن سالىستىرعاندا، -۱،۹٪). ٴجۇو قۇرامى كەلەسى تۇردە ۇلەسىلگەن: ونەركاسىپ سەكتورى - ۷۵٪، قىزمەت كورسەتۋ سەكتورى - ۲۵٪، اۋىل شارۋاشىلىعى سەكتورى - ۰،۷٪. ۲۰۰۸ جىلدا ەلدىڭ ەكسپورت تۇسىمدەرى ۸ ملرد. ۹۷۳ مىڭ. دولل. قۇرادى، ال ىيمپورت شىعىستارى ۱ ملرد. ۷۹۸ مىڭ. دولل. جەتتى. برۋنەيدىڭ ۲۰۰۸ جىلداعى ەكسپورتتىن نەگىزگى باپتارى بۇرىڭعىداي سىزدى مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرى، سونىمەن قاتار تابىيعىي گاز جانە تەكستىيت بولىپ تابىلدى. ۲۰۰۸ جىلداعى سۇلتاندىقتىڭ ەكسپورت بويىنشا باستى سەرىكتەستەرى: ياپونىييا ۳۲،۸٪، ىيندونەزىييا ۲۴.۴٪، اۆسترالىييا ۱۳،۴٪، يۋجنايا كورەيا ۱۲،۲٪ جانە اقش ۵،۵٪. ۲۰۰۸ جىلدا برۋنەي ٴۇشىن اسا قاجەتتىلىك كەلەسى ىيمپورت تاۋارلارى تۋدىردى: تەحنىيكا جانە ترانسپورتتىق قۇرال جابدىقتارى، ونەركاسىپ بۇيىمدارى، ازىق-تۇلىك جانە حىيمىييا تاۋارلارى. ىيمپورت بويىنشا باستى سەرىكتەستەر: ۇلىبرىيتانىييا ۴۶،۴٪، سىينگاپۋر ۱۹،۵٪، مالايزىييا ۱۱،۳٪. ەڭبەككە قابىلەتتى حالىق ۱۸۸،۸ مىڭ ادام قۇرايدى. جۇمىس كۇشى كەلەسى تۇردە ۇلەسىلگەن: ونەركاسىپ سەكتورى -۶۳،۱٪، قىزمەت كورسەتى سەكتورى - ۳۲،۴٪، اۋىل شارۋاشىلىعى سەكتورى - ۴،۵٪. جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى ۲۰۰۸ جىلدا ۳،۷٪ جەتتى. حالىقتىڭ جان باسىنا سالىستىرعاندا جالپى ىشكى ٴونىم - ۵۱،۳ مىڭ. دولل. اقش (۲۰۰۸ ج.). برۋنەي ازاماتتارى تابىس سالىعىمەن سالىنبايدى. سونىمەن قاتار ساتۋعا سالىناتىن سالىق، ەكسپورتتىق جانە كەيبىر باسقا باج الىمدارى ەسكەرىلمەگەن. كومپانىييالاردىڭ اينالىم سالىعى ۳۰٪ قۇرايدى. ٴبىلىم بەرۋ جانە دەڭساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتتەرى اقىسىز كورسەتىلەدى. برۋنەي ترانسپورت جەلىلەرى ٴبىرشاما دامىعان بولىپ ەسەپتەلەدى. تەمىر جولدارىنىڭ ۇزاقتىعى - ۱۳ كم (جەكە مەنشىك ىييەلىگىندە)، اۆتوموبىيل جولدارىنىڭ ۇزاقتىعى ۳۶۵۰ كم (اسفالت جولدارى - ۲۸۱۹ كم). تىركەلگەن اۆتوكولىكتەردىڭ سانى ۲۰۰ مىڭنان اسادى. ەكى اۋەجاي جۇمىس ىستەيدى. «روييال برۋنەي ەيرلاينس» ۇلتتىق اۋە كومپانىيياسى ۳۰-دان استام اۋە باعىتتارىمەن جۇيەلىك رەيستەر جاسايدى. ەڭ ٴونىمدى اۋە بايلانىسى سىينگاپۋرمەن، مالايزىييامەن، ىيندونەزىييامەن، فىيلىيپپىينامدارمەن جانە تاىيلاندپەن جاسالادى. سونىمەن قاتار برۋنەي سىينگاپۋرمەن جۇيەلىك كەمە جۇرەرلىك بايلانىس ورناتتى.

تارىيحىي شولۋ

۱۶ عاسىردا برۋنەي كالىيمانتان ارالىنىڭ جارتىمدى بولىگىن جانە كەيبىر كورشىلەس ارالداردى باسىپ العان ىرگەلى فەودالدىق مەملەكەت بولىپ تابىلدى. ۱۸۳۹ جىلدا سۇلتاننىڭ قىزمەتىندە بولعان انگلىييالىق وفىيتسەر دج.برۋك كوتەرىلىس جاساپ، ساراۆاك ارالىنىڭ سولتۇستىگىندەگى جەرلەردى وزىنە باعىندىردى. بۇل ەڭبەك ٴۇشىن ساۋاب رەتىندە دج.برۋك سۇلتاننىڭ قالاۋىمەن «رادجا» اتاعىنا ىييە بولدى. «اق رادجالاردىڭ» بىيلىگىنەن كەيىن ساراۆاك ارالى مالايزىييانىڭ قۇرامىنا كىردى. ۱۸۸۸ جىلدان باستاپ، سۇلتاندىق ۇلىبرىيتانىييانىڭ پروتەكتوراتى بولىپ سانالدى. ۱۹۴۱-۱۹۴۵ جىلداردا مەملەكەتتى جاپون قارۋلى كۇشتەرى جاۋلاپ الدى. ۱۹۵۹ جىلى برۋنەي ٴوز كونستىيتۋتسىيياسىن قابىل الدى. ۱۹۶۲ جىلى زاڭ شىعارۋ كەڭەسىنىڭ سايلاۋىندا برۋنەي حالىق پارتىيياسى (بحپ) جەڭدى. بحپ باستاعان قارۋلى كوتەرىلىس توقتاتىلدى، ال پارتىييا زاڭنان تىس بولىپ جارىييالاندى. ۱۹۶۱ جىلدان باستاپ سوزىلىپ كەلە جاتقان ەرەكشە جاعداي شەگىندە مەمويەكەت سۇلتاننىڭ دەكرەتتەرىمەن ٴومىر سۇرەدى. ۱۹۷۹ جىلى ۆەلىيكوبرىيتانىييا مەن برۋنەي اراسىندا قول قويىلعان كەلىسىمگە سايكەس، ۱۹۸۴ جىلدىڭ ۱ قاڭتارىناڭ باستاپ، سۇلتاندىق تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ جارىييالاندى. ۱۹۸۴ جىلدا برۋنەي وڭتۇستىك-شىعىس ازىييا مەملەكەتتەرى قوعامداستىعىنىڭ (ASEAN) قۇرامىنا كىردى. ۱۹۹۲ جىلى «مالاي ىيسلام مونارحىيياسى» اتتى مەملەكەتتىك ىشكى ساياساتتى دامۋ تۇجىرىمداماسى قابىلداندى. سۇلتان حاسسانال بولكىياح قوعامنىڭ ەپتى جاڭارتۋ ساياساتىن جۇرگىزۋدە.