Cipru

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard ucidental urtugrafia ünificada.

Κυπριακή Δημοκρατία (Kypriakí Dimokratía) (Grech)
Kıbrıs Cumhuriyeti (Türch)

(Bandera) (Scüüt)
Lema nazziunaal: nisüna
Lenguv ufizial	Greech, Türch
Capitala	Nicusìa 35°08′N 33°28′E
Citaa püssee granda	Nicusìa
Goveren Presideent dela Repüblica	Repüblica presidenzial (in del Commonwealth) Níkos Anastiádēs
Süperfis  - Tutala  - Aqua(%)	9.250 km² (161°) trascürabil
Abitant  - Stimazziun 2005  - Cens 2001  - Densitaa	835.000 abitaant (157°) 689.565 84 ab./km² (111°)
Muneda	Euro (eur)
Füs urari  - Estaa (DST)	EET (UTC+1) Sì, EEST (UTC+2)
Custitüzziun
Inu naziunal	Ymnos is tin Eleutherian
Dumini internet	.cy
Còdas telefònich	+357
Gentilizzi

Teritòri, clima e vegetazziun

L'isùla de Cipru la sa tröva in del Mar Mediteraneu uriental, a 65 km de distanza dala costa türca e a 85 da chèla siriana.
L'isùla la gh'ha una furma slungada da òvest inver est. Ul sò teritòri l'è custitüii da dü cadèn de muntagn, i Pentadautylos (Πενταδαύτυλος, c'al vör dì cinch dida) a N e i munt Troodos (Tρόοδος) a S, cunt in mèzz una pianüra (ciamada Mesarìa u Massarìa); i cost inn pütòost volt dala part del Nort, püssee bass e articulaa in del süd (indué sa tröven i dü gulf de Larnaca e Famagusta).

Paesacc furestaal in dii muunt Troodos.

L'isùla de Cipru l'è metüda a una latitüdin de 35°N e chel fatu chì al g'à inflüenza in sül clima, ca l'è de tipu mediteraneu, pütòost colt e sèch; in dela capitàl, Nicosìa (ca l'è però in de l'internu del paess) la temperadüra media de genaar l'è inturnu ai 14 °C, chèla del mess de lüj l'è de 29 °C. I precipitazziun a borlen giu praticameent dumé in autünn e in invernu, quasi mai in estaa; mediament a inn pütost puch e inn minga assee per l'agricultüra e l'alevament, che defatt a inn pussibil dumé in dii zòn irigaa.

La vegetazziun l'è dunca anca lè minga tròp svilüpada, e l'è fada da praterii sèch in dii pianüür intern, de buscaja mediteranea in dii còost, cunt un quaj sitt quataa de furèsta dumé in dii muntagn.

Storia

L'isula de Cipru l'è semper stada, fin da l'antichitaa, ul sitt de incunter per un muntun de popul ca viveven in del basin del Mediteran. In dii sécul, g'an vivüü e g'an cumandaa tanti pupulazziun diferent:

• sécul XV-XIII a.C.: culunizada daj Micenee;
• 333 a.C.: cunquistada daj Macedun;
• 295 a.C.: la cumencja a fà part de l'Egitt;
• 58 a.C.: i Ruman, dopu vèghela cunquistada, la tachen insema a la sò pruvincja dela Cilicja;
• 22 a.C.: l'isula la diventa una pruvincja rumana per cünt sò;
• 391 d.C.: dopu la divisiun de l'Imperu Ruman, la passa suta quel d'Urieent;
• sécul VII - VIII - IX: in di chii sécul chì l'isula la passa una quaj völta suta ul dumini de Custantinòpul, una quaj oltra suta i Arabi;
• 1191: Ricardu Cöör de Leun, intant ca l'è dree a cumbatt la III crusada, ga regala l'isula a la familia dii Lüsignaan, ca ga guvernen per i 300 ann dopu;
• 1488: ga riven i veneziaan;
• 1571: a riven i türch;
• 1878: adess l'è la völta dii inglees, che nel 1925 la trasfurmen in colonia;
• 1960: indipendenza daj inglees: Presideent dela Repüblica a l'è l'arcivescuff Makarios III;

L'arcivescuff Makarios III

• 1974: culp de staat, cumandaa dala Grecja, ca la vöör mètt insema tüta l'isula de Cipru cunt la Grecja: chel tentatiff chì al ga fà girà i ball aj türch ca ga viven in sü l'isula;
• 1975 Dopu ul culp de staat de l'ann prima, i Türch sa refügen in dela part nurdest de l'isula e meten in pè un nööf staat indipendeent, recugnussüü dumé dala Türchìa (Repüblica Türca de Cipru del Nòort);
• macc 2004: Cipru (dumé la sò part greca) al vègn deent in de l'Üniun Eurupea.

Pupulazziun

Ul primm censimeent del 1881 (urganizaa daj inglees) l'à daa un resültaa de 186.000 abitaant, per ul 20% türch. Una stima dela pupulazziun inver la metà del sécul XIX la dava un tutaal de 80.000 abitaant; chel nümer chì l'è ul resültaa de püssee de treseent ann de dumini türch, ca l'à purtà persecüzziun ed emigrazziun (in dela metà del sécul XVI, primm de l'inizzi del dumini dii türch, la pupulazziun l'era stimada vèss inturnu aj 300.000 persun). In de l'epuca rumana la pupulazziun sa diss ca la pudeva vèss adiritüra inturnu al mèzz miliun de abitaant.

Dal satèlit

Al dì d'incöö la pupulaziun de Cipru l'è furmada al 78% da greech, de religjun cristiana urtudossa; praticameent tütt ul rèst l'è faa de türch, musülman. Ul saldu natüraal a l'è in pusitiff, a diferenza del rèst de l'Europa ucidentaal; la pupulazziun ürbana l'è inturnu al 70%.

Ecunumìa

Ul setuur püssee dinamich de l'ecumunìa de Cipru l'è ul terziari, custitüii daj cumpaart del türismu, dala finanza (center finanziari off shore e banch), al trafic cumercjaal via maar; al dì d'incöö al cunta per ul 73% del PIL.

Ul setuur primari l'à perdüü impurtanza, vist anca i cundiziun natüraj de ariditaa: sa cultiven cereaj (40% dela süperfiss cultivada), üga, limun, araanz. L'alevameent al riguarda per ul gròss i pecuur e i caver, ch'inn püssee adatt a l'ambieent sècch. Una particularitaa de Cipru l'è la pesca dii spügn.

L'indüstria, preseent dumé in dela part greca, l'è puch svilüpada (cumpaart tèssil e agrualimentaar); gh'è un pu' de indüstria mineraria (sa caten gèss, crumiit, mineraj de fèr e de ram).