Venäma

Venälaine Federacii
Российская Федерация

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Moskv
Eläjiden lugu (2014)	142,470,272 ristitud
Pind	17,098,246 km²
Kel'	venän
Valdkundan pämez'	Vladimir Putin
Päministr	Dmitrii Medvedev
Religii	hristanuskond, ateizm, islam, buddizm, paganuz
Valüt	venäman rubl' (RUB) (₽)
Internet-domen	.ru, .рф, .su
Telefonkod	+7
Aigvö	UTC+2..+12

Venäma (venäkelel: Россия) vai Venälaine Federacii (lühetud nimi: VF, venäkelel: Российская Федерация), molembad nimitused oma oficialižed, om valdkund Päivnouzmaižes Evropas da Pohjoižes Azijas.

Venäman pälidn da kaikiš suremb lidn om Moskv. Vl 2013 Venäläižes Federacijas oli 15 lidnad, kudambiden eläjiden lugu oli enamb 1 mln eläjid: Moskv, Piter, Novosibirsk, Jekaterinburg, Alanovgorod (Alauz'lidn), Kazan', Čeläbinsk, Samar, Omsk, Rostov Donal, Uf, Krasnojarsk, Perm', Voronež, Volgograd.

Venäma om Man kaikiš suremb valdkund pindan mödhe — 17 075 400 km². Vl 2010 Venäläižen federacijan eläjiden lugu oli 141,927,297 eläjad (9-nz' sija Mas). Valdkundaline kel' om venäkel'; da mugažo ičeze valdukundaližed keled oma 23 federacijan subjektoiš.

Venäma om Ühtenzoittud Rahvahiden Organizacijan, Ripmatomiden Valdkundoiden Ühtnendan, Evrazijan Ekonomižen Ühtištusen da toižiden organizacijoiden ühtnii.

Istorii

Vl 862 päivnouzmslavine (Amuižvenälaine) valdkund sündui. Äjad päivnouzmslavižed heimod ühtetas sihe. Möhemba, feodaližen rouhusen tagut, se jagase paloihe — ičenaižihe ruhtinazkundoihe. XIII. voz'sadal venälaižed ruhtinazkundad puttas mongoližiden hanoiden tobmusen alle. Vl 1380 venälaine Donan Dmitrii (Dmitri Donskoi)-ruhtinaz vägestab Mamai-hanan voinväged Kulikovo-toras.

XVI. voz'sadal Moskvan ruhtinazkund (möhemba — valdkund) zavodib lujetas, susedruhtinazkundad ühtetas sihe. Muga ühthine keskustoittud valdkund oli sündnu. Ivanan IV (Grazijan)-carin aigan Venälaine valdkund levitab jalos ičeze röunad. Se anastab Kazanin da Astrahanin hankundoid. XVII. voz'sadal, jäl'ges Ivanan IV surmad, Torokaig zavodiše. Pol'šanmaižed voinväged tuldas Venämaha. Vl 1612 venälaine ratnikišt, kudamban ezinenas Minin da Požarskii oma, vägestadas pol'šalaižid. Vl 1613 uz' car' valičese, kudambaks Mihail Romanov tegese. Romanoviden dinastii ohjastab Venämad vodelesai 1917.

XVIII. voz'sadan augotišes Petr I-car' zavodib ičeze masštabižed reformad valdkundas da tegeb sidä Venäman imperijaks. Pohjoižvoinan (1700—1721) jäl'ghe Venälaine imperii sab maid Baltijanmeren randoil. Vl 1812 voin («Tatanmaine voin») zavodiše Napoleonižen Francijanke. Venälaižed voinväged vägestadas neciš voinas evropalaižiden ühtnenuziden valdkundoiden abunke. Vl 1861 maorjanoiktuz om tühjitadud. XIX. voz'sadan lop harakterizuiše tegimišton da radajiden lugun kazvol.

Vozil 1905—1907 oli ezmäine venäläine revolücii. Vl 1914 Venäläine imperii, Antantan ühtnijan oldes, tuleb Ezmäižhe mail'manvoinha. Vn 1917 uhokul revolücii zavodiše («Uhokun revolücii»), kudamb tühjitab monarhijad i tegeb Venäman tazovaldkundaks. Pordaigaine ohjastuz tedotab voinan jätkmižes, no sügüzel bol'ševikad anastadas tobmut Lenin ezinenas. Vozil 1918—1922 — Rahvahanikoiden soda, kudambas bol'ševikad vägestadas. Vl 1922 tedotadas NSTÜ:n sädandas.

Vozil 1941—1945 — Venäman ühtnemine Toižhe mail'manvoinha («Surhe Tatanman voinha») Saksanmad vaste.

1991 — Nevondkundaližen Ühtnendan (NSTÜ:n) jagund i Venäman lähtend sišpäi.

Geografižed andmused

Vasügan-jogi

Venäma sijadase Pohjoižes mapoliškos, Evrazii-kontinentan pohjoižel. Ümbri 14 procentas Venäman territorijad sijadase Pohjoižen polärižen pirdan taga, igähižen rougun zonas.

Venälaine Federacii om Tünen, Antlantižen (Baltijan, Must- da Azovan mered), Jävaldmerin da Kaspijan meren randoil, sen merirandad oma kaikiš pidembad Man toižihe valdkundoihe rindataden (37,653 km).

Venämal oma mavaldkundröunad Norvegijanke, Suomenmanke, Estinmanke, Latvijanke, Litvanmanke, Pol'šanmanke, Vaugedvenämanke, Ukrainanke, Gruzijanke (sidä kesken Abhazijanke da Suviosetijanke), Azerbaidžananke, Kazahstananke, Mongolijanke, Kitainke da Korejan Rahvahaližen Demokratižen Tazovaldkundanke; vezivaldkundröunad Amerikan Ühtenzoittud Valdkundoidenke (Štatoidenke) da Japonijanke.

Venäman agjahižed čokkoimed kontinental: agjahine pohjoine punkt — Čelüskinan nem' Krasnojarskan randas; agjahine suvipunkt — Bazardüzünmägi Dagestanan Tazovaldkundas; agjahine päivlaskmpol'ne punkt — Dežnövan nem' Čukotkan avtonomižes ümbrikos; agjahine päivnouzmpol'ne punkt — Baltijan letejono Kaliningradan agjas. Keskuzpunkt — Vivijärv Krasnojarskan randas.

Venämas om enamba 120 tuhad jogid da ümbri 2 mln järvid. Kaikiš pidembad joged oma Amur, Lenanjogi, Kamanjogi, Jenisei, Irtiš, Ob', Volg; kaikiš surembad järved — Kaspijan meri, Baikal, Ladogjärv da Änine.

Politine sistem

1993 voden konstitucijan mödhe Venälaine Federacii om demokratine federativine valdkund prezidentiž-parlamentižen tazovaldkundaližen ohjanduzmahtusenke.

Valdkundan pämez'

Venäman pämez' om prezident, kudambad eläjäd valitas kudeks vodeks. Kahtenden strokun om voimuz.

Venäman Prezidentoiden nimikirjutez:

• Boris Nikolajevič Jel'cin (1991—1999)
• Vladimir Vladimirovič Putin (2000—2008)
• Dmitrii Anatol'jevič Medvedev (2008—2012)
• Vladimir Vladimirovič Putin (2012—tähäsai)

Käskusenandai tobmuz

Käskusenandajan tobmuden ülembaine aluskund om kaks'kodine parlament (Federaline Suim): alahaine kodi (palat) — Valdkundaline Dum da ülähäine kodi (palat) — Federacijan Nevondkund.

Radonoigendai tobmuz

Radonoigendajan (Elohopanijan) tobmuden ülembaine aluskund om Venälaižen Federacijan ohjastuz, prezident paneb radnikusele sen ezimest — päministrad. Valdkundaline Dum vahvištoitab päministran kandidaturad.

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Venäman administrativiž-territorialine jagand.

83 regionad mülüdas Venäläižhe Federacijaha (Krimad lugemata):

• 21 tazovaldkundad
• 46 agjad
• 9 randad
• 4 ümbrikod
• 2 federativižen alištusen lidnad
• 1 avtonomine agj

Venämas om 9 federališt ümbrikod.

Eläjad

RosStat:an andmusiden mödhe, vl 2010 Venäläižen Federacijan eläjiden lugu oli 141,927,297 eläjad. Venäma om ühesandel sijal ristituiden lugun mödhe toižihe valdkundoihe rindataden.

Venämän eläjiden enambuz (2/3) eläb valdkundan evropižes palas, toižed (1/3) — Uralan taga.

79% Venäman eläjid — venälaižed, 3,9% — kazanin totarlaižed, 2% — ukrainalaižed, 1,2% — baškiralaižed, 1,1% — čuvašalaižed. Venäma om äirahvahaline valdkund, kus äjid rahvahiden ezitajad elädas.

Rahvahanižanduz

Vl 2012 Venäman päeksport oli kivivoi da londuseline gaz (45%), kivivoiproduktad (25%), metallad da metalltegesed (8%), himižen tegimišton produkcii (6%), mašinansauvomižen sarakon produkcii (5%); toine eksport — söndtavarad (3%), pu (material) (2%).

Irdkosketused

• Venäläižen Federacijan prezidentan sait (ven.)
• Valdkundaližen Duman sait (ven.)
• Venäläižen Federacijan federaližiden valkundaližiden aluskundoiden server (ven.)

Nece kirjutuz Vepsän Vikijas: Веняма.