Slovenïya

	Slovenïya Respwblïkası; Republika Slovenija
Baýraq	Eltañba
	Slovenïya ulttıq änuranı
Täwelsizdik küni	25 mawsım 1991 jıl; 1992 moýındaldı (YUgoslavïyanan)
Resmï tili	Slovenşe
Elorda	Lyublyana
İri qalaları	Lyublyana, Marïbor, Cele, Kranʹ, Velenʹye
Ükimet türi	Parlamenttik respwblïka
Prezïdenti; Premʹyer-mïnïstri	Danïlo Türk; YAnez YAnşa
Jer awmağı; • Barlığı; • % sw beti	Älem boýınşa 150-şi-orın; 20 253 km²; 0,6
Jurtı; • Sarap (2009); • Tığızdığı	; 2 053 355 adam (144-şi); 99 adam/km²
JİÖ (AQT); • Qorıtındı (2011); • Jan basına şaqqanda	; 58,979 mlrd. $ (87-şi); 29 179 $
JİÖ (nomïnal); • Qorıtındı (2011); • Jan basına şaqqanda	; 52,430 mlrd. $ (74-şi); 25 939 $
Étnoxoronïm	Slovender
Valyutası	Ewro
Ïnternet üýşigi	.si
ISO kodı	SI
XOK kodı	SLO
Telefon kodı	+386
Waqıt beldewleri	+1

Koordïnattar: 46°10′00″ s. e. 15°00′00″ ş. b. / 46.166667° s. e. 15° ş. b. ^(G) ^(O)46.166667, 15

Sloven Respwblïkası (sloven. Republika Slovenija), Sloven Xalıq Respwblïkası (1946—1963), Älewmettik Sloven Respwblïkası (1963—1991) — Ortalıq Ewropanıñ oñtüstiginde ornalasqan Alʹpi mañı memleketi. Batısında – Ïtalïyamen, soltüstiginde – Avstrïyamen, soltüstik-şığısında – Vengrïyamen, şığıs pen oñtüstiginde – Xorvatïyamen şekaralas, al oñtüstik-şığısında Adrïat teñizine tikeleý şığadı. Memlekettiñ atawı sloven xalqınıñ étnonïminen şıqqan.

Slovenïya BUU, Evropalıq odaqtıñ, Ewropa Keñesi, NATO-nıñ jäne Şengen kelisiminiñ quramına kiredi.

Tarïxı[öñdew]

Qazirgi sloven xalqı ata-tegi memlekettiñ awmağında b.z.d.VI ğ. qonıstanğan. VII ğasırda Karantanïyanı qurdı, ol sloven xalqınıñ tuñğış memleketteriniñ biri boldı. Karantanïya äskerï kömek üşin 745 jılı frankterge bas urdı, sonıñ nätïjesinde 1180j. yağnï öziniñ qulawına deýin täwelsizdigin formaldi türde saqtap qala aldı. Frankterdiñ äseri slovendıqtardıñ xrïstïan dinin qabıldawına äserin tïgizdi.

Ejelgi qulpıtas. Ïstrïya, Kelʹtter nemese Ïllïrïyalıqtardan qalğan.

1000 jıl waqıt aralığında «Brižinski spomeniki» attı sloven tilindegi tuñğış jazbaşa qujat jazılğan. XIV ğasırda Slovenïyanıñ awmağı Gabsbwrgtardıñ qol astında qalıp, keýin Avstro-Vengrïyanıñ quramına kiredi. Slovenïya üş awıldı aýmaqqa bölindi: Kransʹk, Gorïşk jäne Ştayersk.

Sawda joldarınıñ orın awıstırwı jäne XVII Otız jıldıq soğıs Slovenïyanıñ ékonomïkalıq jağdaýınıñ quldırawına äserin tïgizdi, biraq XVIII ğasırdağı şarwaşılıq damwları keñinen öris aldı: är türli tawarlardıñ şığwı, awılşarwaşılığınıñ önimderi 60% arttı. Ulttıq ağartwşılıq qozğalıstar beleñ aldı. Bul aralıq Slovendik Jandanw degen atqa ïye boldı.

1809-1813 j.j. Slovenïyanıñ köp awmağı Ïllïrïyalıq awıldı aýmaq quramına kirdi.

XİX ğasırda, äsirese 1848-1849 j.j. Revolyucïya kezinde Avstrïyada jäne odan soñ da Avstrïyalıq Köl mañında sloven ulttıq qozğalısı jandanadı. (ortalığı — Kraýna).

1918 jılı Avstro-Vengrïya qulaýdı. Ïtalïya Birinşi dünïyejüzilik soğısta Slovenskoye Prïmorʹyeni tolığımen jawlap alıp, onı Venecïya-Djwlïya aýmağına qosadı. Slovenïya jeriniñ qalğan böligi qaýta qurılğan Serb Korolʹdigine, Xorvattarğa jäne Slovenderge kiredi. Olar 1929 jılı YUgoslavïya koroldigi dep attarın awıstıradı.

1941 jılı derjavalardıñ YUgoslavïyağa degen soqqısınan, Ïtalïya Lyublyanğa deýingi jerdi, al Germanïya Marïbor qalasmen birge qalğan awmaqtardı basıp aldı. YUgoslavïya Korolʹdigi Ekinşi dünïyejüzilik soğısta quladı, al Slovenïya 29 qaraşada 1945 jılı YUgoslavïya Respwblïkasınıñ Socïalïstik Federacïyasınıñ quramına kiredi. Oğan qosa Slovenïyağa Ïtalïyanıñ Obalna-Kraşka jäne Gorïşka jerleri qosılğan.

25 mawsımda 1991 jılı ötken referendwmda, slovendıqtardıñ 88.2% Slovenïyanıñ SFRYU-dan täwelsiz ekenin aýtqanın qaladı.

Slovenïyadağı soğıs (YUgoslavïyanıñ quldırawndağı äskerï qaqtığıs) on künge sozıldı, sonıñ nätïjesinde 72 urıs qatınası, YUgoslavïya armïyasınıñ joğaltqan sanı 45 adam mert boldı, 146 jaralı, 4 693 äsker qızmetkerleriniñ jäne 252 federalʹdi qızmetkerlerdiñ quldıqqa alınwmen ayaqtaldı. Slovendıq qorğawşlardan 19 mert boldı, (9 kombatant, qalğanı beýbit azamattar) jäne 182 jaralandı. Sonımen qatar 12 şetel memleketteriniñ azamattarı qaza boldı, köbinese xalıqaralıq transporttıq kompanïyalardıñ jürgizwşileri köz jumdı. 31 tank (sınğan, örtengen), 22 transporttıq bronekölikter, 172 transporttıq kölikter jäne 6 uşatın qurılğılar isten şıqtı.

1991 jılı 23 jeltoqsanda Slovenïya Respwblïkasınıñ ata zañı qabıldandı.

Äkimşilik bölinisi[öñdew]

Memleket 210 birlestikten turadı, onıñ 11 qala märtebesin alğan.

Sayasï qurılımı[öñdew]

Slovenïyanıñ basşısı — prezïdent, ol 5 jıl saýın saýlanıp otıradı. Atqarwşı qızmetti prezïdent jäne mïnïstrler bölmesi atqaradı. Soñğı bolıp parlament tağaýındaladı.

Parlament eki palatadan turadı: Memlekettik mäjilis (državni zbor) jäne Memlekettik keñes (državni svet). Memlekettik mäjiliske 90 depwtat saýlanadı: onıñ 88-i –proporcïonaldıq jüýe jaýında, al 2 orın – majorïtarlı jüýe Slovenïya-ïtalʹyalıq jäne Vengerlik qawımdastıqtarı üşin. Memlekettik keñes joğarğı palatanıñ qızmetin atqaradı. Munda bes jılğa saýlanğan, ékonomïkalıq, qurılımdıq jäne ulttıq qawmıdastıq toptarınıñ negizgi oýların usınatın 40 depwtat boladı. Parlamenttiñ negizgi partïyaları Slovenïya demokratïyalıq partïyası men Slovenïya Lïberalʹdi demokratïyalıq partïyası bolıp tabıladı.

Sayasï partïyalarıdıñ Memlekettik Mäjiliste 2008 jıldıñ qırküýek aýında ötken qorıtındısı:

Älewmettik-demokrattar (Socialni demokrati, SD) — levo-centrïstik, 29 depwtat

Slovenïya demokratïyalıq partïyası (Slovenska demokratska stranka, SDS) — centrïstik, 28 depwtat

Aqïqat üşin (Zares) — solqanat, 9 depwtat

Slovenïyanıñ zeýnetkerler demokratïyalıq partïyası (Demokratična stranka upokojencev Slovenije, DeSUS) — sol-qanat, 7 depwtat

Slovenïyanıñ ulttıq partïyası (Slovenska nacionalna stranka, SNS) — sol-ulttıq, 5 depwtat

Slovenïyanıñ xalıq partïyası (Slovenska ljudska stranka, SLS) — oñ-qanat, 5 depwtat

Slovenïyanıñ jastar partïyası (Stranka mladih Slovenije, SMS) —oñ-qanat, SLS ujımımen birge

Slovenïyanıñ Leberalʹdi demokratïsı (Liberalna demokracija Slovenije, LDS) — levo-centrïstik, 5 depwtat

Parlamentte aýtılmağan partïyalar:

Jaña Slovenïya – Xrïstïan xalıq partïyası (Nova Slovenija — Krščanska ljudska stranka, NSi) —centrïstik

Lipa — ulttıq

Slovenïyalıq «jasıldar» (Zeleni Slovenije)

Xrïstïan demokratïyalıq partïyası (Krščanska demokratska stranka, KDS)

Sloven xalqınıñ partïyası (Stranka slovenskega naroda, SSN) — ulttıq

Bizdiñ Slovenïya (Slovenija je naša, SJN)

Geografïyası[öñdew]

Slovenïya Ortalıq Ewropanıñ Alpi-Dwnaý aýmağında ornalasqan. Negizgi 4 geografïyalıq aýmağı aýqındalğan: soltüstik-batısında Alʹpı (YUlïýskïý, Kamensko-Savïnskï, Karavan jäne Poxorʹye, 42 % awmağın alıp jatır), soltüstik-şığısında — Pannonïyalıq (Ortadwnaý) (28 %), oñtüstikte — Dïnar tawlı mekeni (21 %), karst jazığı, Karst bederi solaý atalıp ketken, batısta — Jerorta teñiziniñ jağalawı (Adrïat teñizi, 9 %). Awmağı 20 273 km². Qurlıqtıñ awmağı: 20 151 km². Sw alqabınıñ kölemi: 122 km². Eñ joğarğı nüktesi —Trïglav tawınıñ şıñı (2864 m), eñ tömeni —Adrïat teñiziniñ jağalawı — 0 m. İri özenderi: Sava (221 km), Drava —Dwnaýdıñ oñtüstik ağısı. Tawdan bastaw alatın özender (Bled, Boxïn) jäne karstovtı (Cerknïca, memlekettegi eñ ülken qurğap ketetin özen 26² km. maksïmwm). Mıñğa jwıq karst üñgirleri (Postoýnska-YAma, Şkocyan üñgiri). Köptegen sarqıramalar, irilewi Çedca (130 m). Soltüstiktiñ köp böligindegi klïmat qoñırjaý, ortaşa temperatwra qañtarda 0…−2°S, mawsımda 19…21 °C. Jawın-şaşın mölşeri 800—1200 mm, taw bökterinde 3000 mm/jılına. Awmaqtıñ biraz jeri qaýın, emendi, qılqandı ormandar, tawlı jerde – alʹpi kögalı, swda — makvïs, Karst jazığı — dala ösimdikteri.

Slovenïyanıñ topografïyalıq kartası

Ékonomïkası[öñdew]

Basımdılığı: turaqtılıq. Öndiris orındarı bäsekege turaqtı. Mıqtı éksport. Sawdadağı jetistik ES-tiñ arqasında. Avtozawıt Revozdıñ önimi mol (Reno Klïo). Unior d.d. - Sloven ïmporterlarınıñ işindegi eñ birinşi jäne mañızdısı, onıñ işinde nemis avtopromında da. Bäsekege qabiletti port Koperde. Şığıs Ewropa elderiniñ işindegi qarızı eñ az memleket. 2001 jılı Bosnïyamen sawdalıq şartqa otırdı. Osal tustarı: ékonomïkanıñ birtindep lïberaldandırılwı eldegi şetel ïnvestorların turaqtandırwğa sebep boldı. Jekeşelendirw (onıñ işinde banktik sektor) bayaw qozğalwda. Slovenïyanıñ ulttıq valyutası — evro (burınğısı — tolar). Slovenïya ES-qa 2004 jılı kirgen birinşi memleket, sonımen qatar birtutas ewropalıq valyutanı aýnalımğa qosqan el. Orta eseppen Slovenïyadağı jalaqı 2007 jıldıñ qırküýek aýında 1260 evro quradı, ortaşa taza jalaqı (salıq tölemderi jäne saqtandırw jarnaların alğanda) — 820 evro. Eñ tömengi jalaqı 2007 jılı 522 evronı quradı.

2005 jıldıñ mawsımında Slovenïya Respwblïkasınıñ ükimeti Slovenïyanıñ Damw jönindegi strategïyasına tömendegilerdi mindettedi: ES-tiñ ékonomïkalıq ortaşa deñgeýin köterw üşin, sonımen qatar Lïssabon strategïyasınıñ aldağı on jılğa jumıspen qamtamasız etw. Ömir sürw sapasın arttırw jäne är adamnıñ äl-awqtın jaqsartw arqılı adamnıñ damwın, densawlıq saqtawın, älewmettik täwekel jäne älewmettik uýımşıldıqtarın ölşeýdi. Xalıqtıñ sanın arttırw üşin, jan-jaqtı damw üşin turaqıtılq ustanımın qamtamasız etedi. Memlekettiñ minezdik körinisi, mädenïyetiligi, xalıqaralıq üderisterge belsene at salıswı eldiñ älemdegi ornımen qatar, jumıs jasaw beýnesin körsetedi. Munaý şığaratın iri Petrol kompanïyası tolığımen memlekettiñ qarawında, ükimettiñ arnaýı şeşimine baýlanıstı ol jekemenşik bola almaýdı. Slovenïyanıñ énergetïkasına toqtalatın bolsaq, bir ğana atomdıq élektrstancïyası bar. Ol –– AÉS «Krşko». Jumıssızdar deñgeýi 7 %, beldik azıq-tülik 1 turğınğa 27000 dollar AQŞ, memlekette 950 000 jumısşı bar. 2009 jılğı älemdik ékonomïkalıq dağdarıstan keýin éksport pen öndiris ortalıqtarı – 6%-ğa tömendedi, al jumıssızdar sanı – 9% arttı. Slovenïyanıñ banki ortalıq émmïsïondı jäne baqılawşı müşe bolıp tabıladı. Birlesken Bankterde bar, oğan Slovenïyanıñ 30 kommercïyalıq banki kiredi.

Xalqı[öñdew]

Étnïkalıq quramı: 2002 jılğı sanaq boýınşa 1 964 036 adam.

Slovender 1 631 363 (83,1 %)
Serbter 38 964 (2,0 %)
Xorvattar 35 642 (1,8 %)
Bosnïyalıqtar 21 542 (1,1 %)
Vengrlar 6 243 (0,3 %)
Albandar 6 186 (0,3 %)
Makedondar 3 972 (0,2 %)
Çernogorlar 2 667 (0,1 %)
Ïtalʹyalıqtar 2 258 (0,1 %)
Tirkelmegender men belgisizder 174 913 (8,9 %)

2009 jıldıñ mawsım aýında Slovenïyada 2 005 692 turğın tirkelgen. Slovenïya xalqınıñ tığızdığına baýlanıstı 145-şi orın aladı. Xalıqtıñ ortaşa jası 41,7 jıl. (erler- 40, äýelder - 43).

Xalıqtıñ ortaşa tığızdığı km² 99 adamnan aýnaladı. Xalıqtıñ jartısınan köbi qalada, al qalğandarı awıldı aýmaqtarda turadı. Resmï tili sloven. Venger jäne ïtalʹya tilderi resmï jerlerde ğana märtebege ïye. Mısalı, Vengrïya men Ïtalïya saqşıları arasında. Dini: 2002 jılğı sanaqqa saý katolïkter xalıqtıñ 57,8 % quraýdı, pravoslavïyalıqtar — 2,3 %, protestanttar — 0,8 %, musılmandar — 2,4 %.

Mädenïyet[öñdew]

Sloven tili oñtüstik-sloven latın alfavïti negizinde qurılğan. Ol öziniñ tamırın xorvat jäne serb tilderinen aladı, degenmen aýırmaşılıqtarı da bar. Sloven— sloven tilderiniñ ekiudaýılıq sanın saqtap qalğan tilderdiñ biri. Qazirgi tañda sloven tiliniñ 49 dïalektisi saqtalğan. Slovenïyanıñ ataqtı jazwşısı France Preşern (1800-49), lïrïkalıq poémaları arqılı sloven xalqınıñ ulttıq qundılıqtarın oyattı. Ekinşi dünïyejüzilik soğıstan keýin sloven xalqınıñ folʹklorlıq dästürleri joğaldı, degenmen olardı qaýta jañğırtwdı jumıstar jürgizilwde. Mısalı «Trwtamora Slovenïka» trïosı sloven xalqınıñ änin 90j.j. basında ötken xalıqaralıq bayanşılar konkwrsında Alessandra Mïnaçça jeñip aldı. 1970 jıldarı elge jaña mwzıkalıq ïndastrïal bağıtı keldi, ol 1980 jıldarda bükil Slovenïyanı jawlap aldı (mısalı — Lyublyanadan Laibach tobı. Laibach — Slovenïya astanasınıñ nemisşe atawı). Swret öneri men müsin önerindegi postmodernïzm 1980 jıldardağı qurılğan «Neue Slowenische Kunst» tobı men attarı belgisiz 5 swretşiniñ, laqap attarı «IRWIN» salğan swretterin atawğa boladı. Ýoje Pleçnïk (1872—1957) – Slovenïyanıñ mañızdı da, körkem mädenïyet orındarınıñ avtorı bolğan säwletşi. Sloven as üýi balıq pen buğı etin köp qoldanadı, sonımen qatar körşi memleketterdiñ de tamaqtarı ulttıq asqa aýnalğan. Avstrïyadan — şujıqtı, zavïtek (ştrwdelʹ) jäne dwnaý et tilimderi (ven şnïceli). Ïtalʹyan tağamdarına uqsas Nʹokï (kartop klyockteri), rïjota (rïzotto) jäne ravïolïge uqsas jïrkrof . Venger as mäzirinen golaş (gwlyaş) pen paprïkaş (buqtırılğan sïır eti men balapan eti) alınğan. Negizgi Balqan tağamdarınan erte kezden-aq bwrek (irimşek pen etten pisirilgen qatparlı bälişter), et jäne alma qosılğan bälişter dästürli tağamdar qatarına qosılğan. Bunda birneşe sandağan klyock türleriniñ işinde eñ tanımal türi – ştrwklï (irimşik klyockteri). Dästürli tağamdardı meýramxana türindegi qonaqjaýlardan alğan jön. Sloven ulttıq tağamdarınıñ biri - "Goveýa yuxa" (Goveja juha, jiñişke kespe uzındığındaý sïır etiniñ sorpası (rezanci), keý kezderi parmezan irimşigi qosıladı) jäne "Gobova YUxa" (Gobova juha, aq sañırawqulaqtar qosılğan sorpa). Slovenïyada aq jäne qızıl şaraptıñ tamaşa türleri jasaladı, aşçtı swsındar - şnops, brendï, t.b «jganʹye» dep atalatın türi de kezdesedi. Slovenïyada atı köpke tanımal "Laško", "Union" sıralarınıñ markası da bar.