Gułag

Mapa obozów Gułagu w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w latach 1923-1961

Gułag, GUŁag (zapis dopuszczalny: GUŁAG) – system obozów pracy przymusowej w ZSRR, w którym więźniami byli zarówno przestępcy kryminalni, jak i osoby uznawane za społecznie niepożądane lub politycznie podejrzane. Słowo jest akronimem rosyjskiej nazwy instytucji zarządzającej tym systemem: Главное управление исправительно-трудовых лагерей и колоний (Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kolonij, Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy). W rzeczywistości, w różnych okresach, instytucja ta nosiła różne nazwy. Jako synonim stosowane jest określenie łagry od rosyjskiego słowa obóz (лагерь, łagier). Niekiedy spotyka się nieprawidłowe użycie terminu „gułag” w znaczeniu „łagier” (pojedynczy).

Historia

Więźniowie przy budowie Kanału Białomorsko-Bałtyckiego

Więźniowie przy budowie Kanału Białomorsko-Bałtyckiego

Więźniowie przy pracy w kopalni złota – Kołyma

Rekonstrukcja typowego baraku mieszkalnego Gułagu – Muzeum Okupacji w Rydze

Tablica pamiątkowa poświęcona Zesłańcom Sybiru (bazylika św. Elżbiety we Wrocławiu)

System obozów został założony dekretem WCKW w 1918 roku, wkrótce po rewolucji październikowej. Obok przedrewolucyjnego systemu penitencjarnego powstała sieć tzw. miejsc zamknięcia CzeKa; oprócz tego funkcjonował podporządkowany CzeKa system obozów dla jeńców i uchodźców, a od 1919 roku – obozy pracy przymusowej (stosowano też nazwę obozy koncentracyjne). Obozy te miały charakter raczej doraźnych środków: CzeKa walczyła z przeciwnikami politycznymi raczej poprzez masowe rozstrzeliwania; chaos gospodarczy a, później bezrobocie okresu NEP-u powodowało, że trudno było o samowystarczalność obozów.

Zalążkiem Gułagu jako miejsca izolowania i niewolniczej pracy osób podejrzanych politycznie był założony w 1923 na Wyspach Sołowieckich obóz szczególnego przeznaczenia – owiane złą sławą Sołowki (Соловецкий лагерь особого назначения, СЛОН). Aż do roku 1929, w którym proklamowano masową kolektywizację – był to jedyny obóz dla więźniów politycznych, kierowany przez OGPU. Masowość procesów chłopów-kułaków i innych osób, określanych jako „pomocnicy kułaków”, jak również szkodników w dziele industrializacji: duchownych, działaczy kulturalnych, otwarcie krytycznych wobec władz inteligentów oraz działaczy partyjnych związanych z wewnątrzpartyjną opozycją spowodował konieczność budowy potężnego systemu łagrów. Jednocześnie plany industrializacji wymagały taniej, zdyscyplinowanej siły roboczej do dyspozycji państwa.

W roku 1929 utworzono sześć nowych łagrów OGPU: Wiszerski, Północny, Kazachstański, Dalekowschodni, Syberyjski i Środkowo-Azjatycki. W 1930 roku zostały one razem z Sołowkami podporządkowane jednolitej centrali Zarządowi Obozów OGPU (Управление лагерями ОГПУ, УЛАГ), przemianowanym w następnym roku w Główny Zarząd Obozów – Gułag, którego nazwa stała się symbolem sowieckiego aparatu masowego terroru. Od lipca 1929 roku do stycznia 1930 liczba więźniów obozów OGPU wzrosła z 22 do 95 tysięcy i dalej szybko wzrastała (w styczniu 1934 wynosiła ponad 500 tysięcy).

Łagry powstawały często w oddalonych, słabo zaludnionych obszarach, w których budowano ważne obiekty przemysłowe lub transportowe. Model wykorzystywania pracy niewolniczej powstał przy budowie pierwszej „wielkiej budowy komunizmu” Kanału Białomorsko-Bałtyckiego (1931-1932). Budowa ta wykazała władzom, że więźniowie stanowią najlepszy rezerwuar siły roboczej w warunkach gospodarki planowej, a policja polityczna – OGPU najlepiej może organizować takie budowy i eksploatować pracę więźniów. OGPU mogło bowiem – dysponując prawem zsyłki, możliwością swobodnego fabrykowania zarzutów, aresztowania i skazywania na obóz potrzebnych specjalistów – regulować dopływ siły roboczej. Sukces budowy kanału Białomorsko-Bałtyckiego skłonił władze do planowania kolejnych kanałów (Moskwa-Wołga, Wołga-Don), magistrali kolejowych (Bajkalsko-Amurska, Workucka)

W 1934 Gułag został włączony w strukturę NKWD ZSRR przy jednoczesnym wcieleniu obozów, będących dotychczas pod zarządem ministerstw sprawiedliwości republik związkowych. W 1939 do GUŁagu włączono także tzw. kolonie pracy dla małoletnich oraz więzienia tranzytowe. Niektóre obozy były jednak podporządkowane innym instytucjom. W marcu 1953 GUŁag podporządkowano Ministerstwu Sprawiedliwości ZSRR, a następnie Ministerstwu Spraw Wewnętrznych ZSRR. W styczniu 1935 roku system obejmował milion więźniów, w 1938 przekroczył 2 miliony, a najwyższą liczebność osiągnął w 1950 roku: 2,6 miliona. Centrala Gułagu stała się także ważnym ośrodkiem administracji gospodarczej, przejmując nadzór nad przemysłem drzewnym, budownictwem kolejowym, drogowym, wodnym oraz przemysłowym.

Rozwiązany decyzją Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR z 20 stycznia 1960, jednak ostatni więźniowie opuścili obozy dopiero w 1987 (zob. Perm-36).

Chronologia nazw

• Zarząd Obozami OGPU (Управление лагерями ОГПУ, Uprawlenije łagierami OGPU) 1930
• Główny Zarząd Obozami OGPU (Главное управление лагерями ОГПУ, Gławnoje uprawlenije łagieriami OGPU) – 1930-1933
• Główny Zarząd Obozów i Osiedli Pracy OGPU (ГУ лагерей и трудовых поселений ОГПУ, Gławnoje uprawlenije łagieriej i trudowych posielenij OGPU) – 1933-1934
• Główny Zarząd Obozów i Osiedli Pracy NKWD ZSRR (ГУ лагерей и трудовых поселений НКВД СССР, Gławnoje uprawlenije łagieriej i trudowych posielenij NKWD SSSR) 1934
• Główny Zarząd Obozów, Osiedli Pracy i Miejsc Uwięzienia NKWD ZSRR (ГУ лагерей, трудовых поселений и мест заключения НКВД СССР, Gławnoje uprawlenije łagieriej, trudowych posielenij i miest zakluczenija NKWD SSSR) – 1934-1938
• Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy i Osiedli Pracy NKWD ZSRR (ГУ ИТЛ (исправительно-трудовых лагерей) и трудовых поселений НКВД СССР, Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i trudowych posielenij NKWD SSSR) – 1938-1939
• Główny Zarząd Poprawczych Obozów i Kolonii Pracy NKWD ZSRR (ГУ ИТЛ и колоний НКВД СССР, Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij NKWD SSSR) – 1938--1946
• Główny Zarząd Poprawczych Obozów i Kolonii Pracy MSW ZSRR (ГУ ИТЛ и колоний МВД СССР, Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij MWD SSSR) – 1946-1953
• Główny Zarząd Poprawczych Obozów i Kolonii Pracy Ministerstwa Sprawiedliwości ZSRR (ГУ ИТЛ и колоний МЮ СССР, Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij MJu SSSR) – 1953-1954
• Główny Zarząd Poprawczych Obozów i Kolonii Pracy MSW ZSRR (ГУ ИТЛ и колоний МВД СССР, Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij MWD SSSR) – 1954-1956
• Główny Zarząd Poprawczych Kolonii Pracy MSW ZSRR (ГУ исправительно-трудовых колоний МВД СССР – ГУИТК, Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych kołonij MWD SSSR – GUITK) – 1956-1959
• Główny Zarząd Miejsc Uwięzienia MSW ZSRR (ГУ мест заключения МВД СССР – ГУМЗ, Gławnoje uprawlenije miest zakluczenija MWD SSSR – GUMZ) – od 1959

Władze Gułagu

Gienrich Jagoda, szef NKWD, 1935

Szefowie Kierownictwa (Начальники Управления):

• Fiodor (Teodors) Iwanowicz Eichmans (Ф. И. Эйхманс) (kwiecień – czerwiec 1930)
• Łazar Josifowicz Kogan (Л. И. Коган) (do 9 czerwca 1932)
• Matwiej Dawidowicz Berman (М. Д. Берман) (do 16 sierpnia 1937)
• Izrail Izrailewicz Pliner (И. И. Плинер) (do 16 listopada 1938)
• Gleb Wasiliewicz Fiłarietow (Г. В. Филаретов) (do 18 lutego 1939)
• Wasil Wasilewicz Czernyszow (В. В. Чернышёв) (do 26 lutego 1941)
• Wiktor Grigoriewicz Nasiedkin (В. Г. Наседкин) (do 2 września 1947)
• Gieorgij Prokofiewicz Dobrynin (Г. П. Добрынин) (do 31 stycznia 1951)
• Iwan Ilicz Dołgich (И. И. Долгих) (do 5 października 1954)
• Siergiej Jegoriewicz Jegorow (С. Е. Егоров) (do 4 kwietnia 1956)
• Paweł Nikołajewicz Bakin (П. Н. Бакин) (do 6 maja 1958)
• Michaił Nikołajewicz Chołodkow (М. Н. Холодков) (do 13 czerwca 1960 – to jest do oficjalnego rozwiązania)

Charakterystyka

Sieć łagrów składała się w szczytowym okresie z kilku tysięcy obozów pracy przymusowej rozlokowanych na terenie całego ZSRR. W obozach panowały skrajnie złe warunki bytowe, zbliżone do panujących w niemieckich obozach koncentracyjnych, a umieszczeni w nich ludzie byli przymuszani do wycieńczającej, niewolniczej pracy. Ideologicznym celem obozów była „reedukacja przez pracę”, a więźniowie nie byli przeznaczani do zagłady. W rzeczywistości niektóre obozy stanowiły miejsca faktycznej eksterminacji „wrogów ustroju”. Więźniowie wykonywali najgorsze rodzaje pracy – takie jak praca w kamieniołomach, kopalniach, wyrąb lasu, roboty ziemno-budowlane, budowa linii kolejowych, rurociągów itd. Złe warunki i przeciążenie powodowały masową śmiertelność, dochodzącą w niektórych obozach i okresach do 1/3 rocznie; warunki były jednak bardzo różne.

Rysunki z Gułagu

W czasie II wojny światowej obozy zostały „zasilone” najpierw ludnością krajów podbitych (Polakami, Litwinami, Estończykami, Łotyszami), a następnie niemieckimi jeńcami wojennymi oraz tzw. „zdrajcami”, czyli byłymi żołnierzami Armii Czerwonej, którzy najpierw dostali się do niemieckiej niewoli, a następnie zostali odbici. Po drugiej wojnie światowej ponownie obozy były zasilane ofiarami czystek wewnętrznych w partii oraz przypadkowymi osobami z „donosu”. Klęski Armii Czerwonej w początkowym okresie wojny zmusiły władze do sformowania ze znacznej liczby więźniów oddziałów wojskowych. Więźniowie obozów uczestniczyli w większości wielkich inwestycji rozwijającej się intensywnie gospodarki ZSRR. Budowali huty w Magnitogorsku, kanał Białomorski, transsyberyjską magistralę kolejową, oraz zbudowali kilka syberyjskich miast (Norylsk, Workuta, Magadan).

Niewielka część obozów, tzw. szaraszki, posiadała wyższy standard życia od reszty obozów. Szaraszki były unikatowymi na skalę światową obozami pracy niewolniczej, w których prowadzono badania naukowe i opracowywano nowe rozwiązania techniczne. Naukowcy odsiadujący wyroki w szaraszkach pracowali anonimowo, przekazując wyniki swoich badań „oficjalnym” naukowcom, którzy potem prezentowali je światowej opinii jako swoje własne. Wykonywano też w nich badania ściśle tajne, których ze względów etycznych i prawnych nie można było wykonywać oficjalnie, np. prace nad bronią chemiczną, atomową, bakteriologiczną.

Aleksandr Sołżenicyn w książce Archipelag GUŁag szacuje, że w obozach tego systemu uśmiercono od początku rewolucji do roku 1956 ok. 60 milionów ludzi. Dokładniejsze są szacunki historyka Roberta Conquesta, podającego w książce Wielki Terror liczbę 42 milionów ludzi, którzy zginęli bezpośrednio w obozach (ich zgony zostały oficjalnie „zaksięgowane” przez służby obozowe), oraz trudną do oszacowania (od 10 do nawet 30 milionów) liczbę ludzi, którzy nie zmarli w samych obozach, lecz w trakcie transportu oraz na skutek chorób i wycieńczenia już po wypuszczeniu z obozów. Robert Conquest (na podstawie danych archiwalnych) podaje też liczbę osób, które przewinęły się przez te obozy: w latach 1931-1932 w obozach przebywało stale około 2 miliony ludzi, w latach 1933-1935 – 5 milionów, w latach 1935-1936 – 6 milionów. W czasie drugiej wojny światowej nastąpił gwałtowny rozwój obozów i w latach 1942-1953 przebywało w nich już stale ok. 10-12 milionów ludzi, czyli mniej więcej 5% całej populacji ZSRR.

Bunty więźniów

Do największych buntów więźniów należały:

• 1953: w Workucie, Norylsku, Karagandzie, Kolmie, Incie
• 1954: w Rewdzie (koło Swierdłowska), Karabaszu (na Uralu), Tajszecie, Reszotach, Kengirze, Szerubaj Nurze, Bałchaszu, Sachalinie, Incie
• 1955: w Workucie, Solikamsku, Potmie
• 1956: w Karagandzie (obóz Fedorowskij)

Łagry w kulturze masowej

Filmy fabularne

• Cynga z 1991 – polski film w reż. Leszka Wosiewicza. Kanwą scenariusza były wspomnienia Jerzy Drewnowskiego pod tym samym tytułem.
• Zaginiony na Syberii z 1991 (ang. Lost in Siberia, ros. Затерянный в Сибири) – brytyjsko-radziecki film w reż. Aleksandra Mitty.
• Jeniec: Tak daleko jak nogi poniosą z 2001 (niem. So weit die Füße tragen) – niemiecki film w reż. Hardy’ego Martinsa.
• Wichry Kołymy (Within the Whirlwind) z 2008 w reż. Marleen Gorris
• Niepokonani (The Way Back) z 2010 w reż. Petera Weira. Ekranizacja powieści „Długi Marsz” Sławomira Rawicza

Filmy dokumentalne

• Kołyma – białe krematorium (TVP)
• Polacy na Syberii, reż. Jadwiga Nowakowska
• W borowickich łagrach, reż. Tadeusz Litowczenko
• Dwa dni w Riazaniu, reż. Krzysztof Gozdowski
• Skazani na Sybir, reż. Zbigniew Gajzler
• Powołanie, reż. Irena Kamieńska (dokument o Władysławie Bukowińskim, duszpasterzu w łagrach)
• Jerzy Michotek, reż. Janusz Horodniczy, Krzysztof Wojciechowski
• Pan Tadeusz, reż. Oleg Łazijew (dokument o Tadeuszu Marczuku, byłym więźniu w sowieckich łagrach)

Zobacz też

• lagier
• specposiołek
• Kołyma, Perm-36
• wielki terror
• wielki głód na Ukrainie

Bibliografia, literatura (wybór)

• Aleksandr Sołżenicyn Archipelag Gułag 1918-1956, Poznań 2008, ISBN 978-83-7510-343 (tomy 1-3)
• Applebaum Anna „Gulag. A History”, New York 2003, ISBN 0-7679-0056-1, wyd. polskie Gułag, Warszawa 2005, ISBN 83-7391-304-1.
• Ciesielski Stanisław GUŁag. Radzieckie obozy koncentracyjne 1918-1953, Warszawa 2010, Wyd. Instytut Pamięci Narodowej, ISBN 978-83-7629-203-8.
• Conquest Robert The Great Terror (1968), wydanie uzupełnione: The Great Terror: A Reassessment (1990) ISBN 0-19-505580-2; wydanie polskie: Wielki Terror (1997), ISBN 83-902063-9-0.
• Conquest Robert The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization an the Terror – Famine (1986), ISBN 0-19-504054-6.
• Conquest Robert Kolyma: The Arctic Death Camps (1978), ISBN 0-670-41499-9.
• Czapski Józef Na nieludzkiej ziemi, Kraków 2001, ISBN 83-240-0000-3, Wydawnictwo Znak
• Ginzburg Eugenia Journey into the Whirlwind, New York 1967, ISBN 0-15-646509-4, wyd. polskie: Stroma ściana, tomy 1-2, tłum. Andrzej Mandalian, Czytelnik, Warszawa 2009, ISBN 978-83-07-03207-8.
• Czaplejewicz Eugeniusz Polska literatura łagrowa, Warszawa 1992, ISBN 83-01-10651-4.
• Gorbatow Aleksander wyd. polskie Lata pokoju i wojny, Warszawa 1966, ISBN 83-11-07602-2.
• Głowala Jerzy Purga. Wśród więźniów i zesłańców w ZSRR 1941-1955, Warszawa 1990, Wydawnictwo Rytm
• Herling-Grudziński Gustaw Inny Świat, wyd. IX polskie Warszawa 1996 ISBN 83-07-02576-1; po raz pierwszy w przekładzie angielskim w 1951 roku pt. A World Apart: a Memoir of the Gulag
• Jerzy Jochimek Psy Kołymskie, Łódź 2006 ISBN 83-88552-40-6.
• Jerzy Jochimek Chrystus i Białe Niedźwiedzie, Łódź 2006 ISBN 978-83-88552-50-2.
• Tomasz Kizny, GULAG. Life and Death Inside the Soviet Concentration Camps. Firefly Books, Buffalo, NY and Richmond Hill, ON, 2004 (original edition: Editions Balland, Paris 2003) ISBN 1-55297-964-4 (album 500 stron zdjęć dokumentalnych z Gułagu)[1]
• Anatol Krakowiecki Książka o Kołymie, wyd. 2, London 1987, wyd. Veritas ISBN 0-948202-05-X.
• Mandelsztam Nadieżda, wyd. polskie Nadzieja w beznadziei, Warszawa 1997, ISBN 83-7184-856-0.
• Sołżenicyn Aleksander Archipelag Gułag, wyd. polskie Warszawa 1990, ISBN 83-85135-00-6.
• Swianiewicz Stanisław Forced Labour and Economic Development, London 1965, ISBN 0-313-24983-0.
• Swianiewicz Stanisław W cieniu Katynia, Warszawa 1990, ISBN 83-07-02093-X.
• Warłam Szałamow Opowiadania kołymskie, wyd. polskie (krajowe) Wrocław 1999, ISBN 83-7023-705-3.
• Nicolas Werth Wyspa kanibali
• My, Sybiracy, periodyk Związku Sybiraków, Związek Sybiraków Oddz. Łodź
• Sybirak, periodyk Związku Sybiraków, Związek Sybiraków Oddz. Białystok
• Kobryń Jerzy (red.) Wspomnienia Sybiraków, Bystrzyca Kł, 2008 ISBN 978-83-926622-0-4.
• Józef Hermanowicz MIC Przeżyłem sowieckie łagry. Wspomnienia, Wydawnictwo PROMIC, Warszawa, 2012, ISBN 978-83-7502-362-6.

Linki zewnętrzne

• Książki i wspomnienia więźniów Gułagu w wersji elektronicznej (w języku rosyjskim)
• Sybiracy Elbląg – łagry, informacje, wspomnienia
• O Związku Sybiraków
• Forced Labor Camps on-line exhibition
• Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów w sprawie miejsc odosobnienia
• Sybiracy w Bystrzycy Kłodzkiej
• Sybiracy w Łodzi
• Ośrodek „Karta”
• Piotr Zychowicz, Ludobójstwo na oceanie, Uważam Rze 27.12.2011

W języku rosyjskim

• Szczegółowa informacja o systemie terroru w ZSRR Stowarzyszenia „Memoriał” (po rosyjsku)
• Monografia Gułagu Nikity Pietrowa
• Muzeum twórczości więźniów Gułagu
• Wirtualne Muzeum Gułagu (w starej wersji)
• Wirtualne Muzeum Gułagu (od 2009 roku)
• Dziecięcy Gułag
• Cudzoziemcy w Gułagu
• Centrum im. Andrieja Sacharowa
• Organizacja „Poszuk” we Lwowie
• Kołyma, Magadan, Dalstroj
• Galeria malarstwa Nikołaja Getmana