Ruryk

Ruryk wraz z braćmi Syneusem i Truworem witany w Starej Ładodze. Obraz pędzla Wiktora M. Wasniecowa.

Pomnik Tysiąclecia Rosji w Nowogrodzie Wielkim przedstawiający kniazia Ruryka (pośrodku, z tarczą).

Ruryk (rosyjski Рюрик z staronordyjskiego Rørik lub z słowiańskiego Rerik) (zm. 879) – przywódca oddziału Waregów (wikingów), założyciel państwa ruskiego, tzw. Rusi Nowogrodzkiej; protoplasta rodu Rurykowiczów.

Spory wokół imienia

Ruryk (Rothrekr; Rørik, Rurik, Hroerekr) prawdopodobnie pochodził z regionu Roslagen w Szwecji, choć bywa utożsamiany Rorikiem z Dorestad, urodzonym na Półwyspie Jutlandzkim. Istnieją przypuszczenia, że imię Ruryk pochodzi ze staronordyjskiego Rørik i jest odpowiednikiem staroislandzkiego Roðrekr, sternik. Według niemieckich publikacji Ruryk jest nordycką i rosyjską formą imienia Roderyk. Fiński historyk Eero Kuussaari uważał, że imię to jest zniekształconą formą fińskiego imienia Rurikko/Ruuri.

Życie

W 862 został sprowadzony ze swoją drużyną do Nowogrodu Wielkiego, dla zaprowadzenia porządku między zwaśnionymi plemionami słowiańskimi i ugrofińskimi. Czasami nieprawdziwie Rurykowi przypisuje się założenie tego grodu. Moment ten jest uważany za początek historii Rusi. W latopisie ruskim Nestora istnieje wzmianka o braciach Ruryka Sineusie i Truworze, którzy osiadli w Białojeziersku i Izborsku. Inni członkowie drużyny Ruryka mieli osiąść w Połocku, Rostowie i Muromie.

Ruryk według Hermanusa W. Koekkoeka. Rycina z 1912 r.

Wzmianka o braciach Ruryka jest według niektórych naukowców efektem błędu do którego doszło w trakcie pisania kolejnych kopii Powieści minionych lat. Miałoby dojść do tego błędu ze względu na zniekształcenia słów sine-hus (krewniaków), co utożsamiono z Sineusem, oraz thru-voring (wojowników), skąd wziął się Truwor. Wedle przekazu z kopii ruskiej kroniki Ruryk początkowo miał osiąść w Starej Ładodze, później korzystając z międzyplemiennych waśni zajął Nowogród, gdzie po stłumieniu oporu przejął władzę. Jego syn, Igor, był w chwili śmierci ojca dzieckiem, więc na okres jego małoletniości władzę miał przejąć krewny i doradca Ruryka, Oleg Mądry, który jednak zawłaszczył sobie przyznane uprawnienia dożywotnio.

Ruryk jest protoplastą dynastii Rurykowiczów, której przedstawiciele panowali na Rusi do 1598. Ostatnim przedstawicielem rodu zasiadającym na tronie był car rosyjski Fiodor I Iwanowicz, syn Iwana IV Groźnego. Potomkiem Ruryka był także premier Rosji Gieorgij Lwow, sprawujący urząd w 1917 roku.

Pochodzenie Ruryka

Duże kontrowersje wśród badaczy wzbudza kwestia pochodzenia Ruryka. Do XIX wieku powszechne w Rosji było przekonanie, że był miejscowego, słowiańskiego pochodzenia, a zapis w latopisie Powieść minionych lat jest nieprawdziwy lub zniekształcony. Teorię o wikińskich korzeniach Rusi wysunął w 1749 roku niemiecki uczony Gerhardt Friedrich Müller, zaproszony do badań przez członków Rosyjskiej Akademii Nauk. Gdy niemiecki historyk zaczął przekonywać o podbiciu Rusi przez Skandynawów, członkom akademii tak się to nie spodobało, że na posiedzeniu przerwano wykład Müllera. Z czasem hipoteza o nordyckich korzeniach Ruryka zaczęła zyskiwać popularność, a niektórzy badacze zaczęli go utożsamiać z duńskim przywódcą Hrörekiem z Dorestad. W 2006 roku zaczęto przeprowadzać badania nad kodem genetycznym największych rosyjskich rodów skoligaconych z legendarnym Rurykiem, pod kierownictwem prof. Andrzeja Bajora. Okazało się, że dominuje tam haplogrupa N1c1, powszechna wśród Finów bałtyckich i na ziemiach, gdzie w przeszłości dominowała ludność mówiąca językami ugrofińskimi (Łotwa, północna Szwecja i Rosja). Wykryto tez mutację DYS390=23, powszechnie występującą u Finów, Estończyków i Liwów, ale rzadkiej u Karelów i Wotów, czyli grup żyjących na terenie Rosji. Obecność haplogrupy R1a świadczy o skoligaceniu z rodami słowiańskimi. Badania nie wykazały istnienia haplogrupy R1, typowej dla ludów germańskich. Fiński uczony Kalevi Wiik wysunął hipotezę, że region Roslagen, z którego miał się wywodzić protoplasta dynastii, do połowy I tysiąclecia n.e. był zamieszkany przez ludy ugrofińskie, na północ od terenów na których osiedlały się plemiona germańskie, więc Ruryk musiał być potomkiem mieszkającej tam fińskiej ludności. Estoński badacz Pekka Erelt przypuszcza, że wielką wodą, o której wspominała kronika Nestora, nie był Bałtyk lecz jezioro Pejpus, na zachód od którego mieszkało plemię Estów.

Nie wiadomo, jakim językiem mówił Ruryk i jego towarzysze. Wiadomo jednak, że obszar na którym mieszkała ludność posługująca się językiem fińskim (dialekty Meänkieli i Kven) w Szwecji był znacznie większy niż obecnie. Uppland, z którego miał się wywodzić Ruryk, graniczył z Norrlandem, który był regionem, na którym w jego czasach germańska ludność mogła jeszcze nie dominować. Znaleziska archeologiczne wskazują, że plemiona ugrofińskie i bałtyckie miały większy udział w penetracji Rusi niż się powszechnie uważa i niewykluczona jest hipoteza, że drużyna Ruryka mogła być wymieszana etnicznie. Jedynym źródłem świadczącym o jego normańskim pochodzeniu jest Powieść minionych lat, która nie zachowała się w oryginale, a jest odpisem, który mógł być kilkakrotnie przekształcany.

Do badań genetycznych należy podchodzić jednak z pewną ostrożnością, ponieważ Węgrzy, którzy są ludem ugrofińskim, mają przeważnie haplogrupę R1a1 typową dla Słowian, co jest efektem asymilacji miejscowej ludności po najeździe na Nizinę Panońską pod koniec IX wieku.

Zobacz też

• Kniaziowie Nowogrodu Wielkiego