Մոսկվա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
1rightarrow blue.svg Անվան այլ գործածումների համար տես՝ Մոսկվա (այլ կիրառումներ)
Մոսկվա
ռուս.՝ Москва
Moscow-City skyline.jpg
55°45′20.83″ հս. լ. 37°37′03.48″ ավ. ե. / 55.755786° հս. լ. 37.617633° աե. ե.
Երկիր Ռուսաստան Ռուսաստան
Երկրամաս Մոսկվա
Քաղաքապետ Սերգեյ Սոբյանին
Առաջին հիշատակում 1147
Մակերես 1081 կմ²
Խոսվող լեզուներ Ռուսերեն
Բնակչություն ▲ 10 562 099 մարդ (2010)
Խտություն 9771 մարդ/կմ²
Ագլոմերացիա 14 500 000
Ազգային կազմ ռուսներ (84,83%),
ուկրաինացիներ (2,44%),
թաթարներ (1,6%),
հայեր (1,3%),
ադրբեջանցիներ (0,92%),
հրեաներ (0,8%),
բելառուսներ (0,6%)[1]
Կրոնական կազմ ուղղափառություն
Տեղաբնականուն մոսկվացի
Հեռախոսային կոդ 495
+7 499
ՍՎՏԲՀԴ 45
Պաշտոնական կայք mos.ru
##Մոսկվա (Ռուսաստան)
Red pog.png
##Մոսկվա (Մոսկվա)
Red pog.png

Մոսկվա (ռուս.՝ Москва), Ռուսաստանի Դաշնության մայրաքաղաքն է։ Դաշնային նշանակության քաղաք է։ Կենտրոնական դաշնային շրջանի և Մոսկվայի մարզի ադմինիստրատիվ կենտրոնն է, հերոս-քաղաք է։

Բնակչության թվաքանակով Ռուսաստանի և Եվրոպայի խոշորագույն քաղաքն է՝ 2013 թվականի տվյալներով՝ 11 միլիոն 979 հազար 529 մարդ։

Կարևորագույն տրանսպորտային հանգույց է, ինչպես նաև երկրի քաղաքական, տնտեսական, մշակութային և գիտական կենտրոնը։ Քաղաքը սպասարկում են միջազգային «Դոմոդեդովո», «Շերեմետյեվո», «Վնուկովո» օդանավակայանները, 9 երկաթուղային կայարան, 3 գետային նավակայան (ելքեր կան դեպի Ատլանտյան և Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսների ջրային տարածքներ)։ 1935 թվականից սկսած քաղաքում գործում է մետրոպոլիտեն։

Պատմականորեն եղել է Մոսկովյան Մեծ իշխանապետության, Ռուսական թագավորության, Ռուսաստանի կայսրության (1728-1730), Խորհրդային Ռուսաստանի և Խորհրդային Միության մայրաքաղաքը։

Ֆորբս ամսագրի 2011 թվականի տվյալներով Մոսկվան դոլլարային միլիարդատերների քանակով (79 հոգի) աշխարհում գրավում է առաջին տեղը։

1980 թվականին Մոսկվայում են անցկացվել 22-րդ ամառային օլիմպիական խաղերը։

Անվան ծագումնաբանություն[խմբագրել]

    1rightarrow.png Հիմնական հոդված՝ Մոսկվա տեղանվան ծագումնաբանություն

Քաղաքի անվան ծագումնաբանությունը գալիս է գետի անունից[2]։ Մոսկվայի տեղանվան ստուգաբանությունը հաստատված չէ[3]։ Վերջին տարիներին մասնագետների շրջանում մեծ տարածում են ստացել գետի բալթյան[4] և սլավոնական[5] ծագումնաբանության վարկածները։ Երկու վարկածներում բառի հիմնական իմաստն էր «հեղուկ», «խոնավ», «ցեխոտ» բառերը[6]։

Ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագիր[խմբագրել]

Աշխարհագրական դիրք[խմբագրել]

Մոսկվայի և մերձակա քաղաքների տեսքը LandSat-7 արբանյակից։
Մոսկվայի հարավային հատվածի պատկերը՝ Վնուկովո օդանավակայան վայրէջք կատարող ինքնաթիռից :

Մոսկվան գտնվում է Ռուսաստանի եվրոպական մասի կենտրոնում, Վոլգա և Օկա գետերի միջև, Սմոլենսկո-Մոսկովյան բարձրության սահմանագծին (արևմուտքից), Մոսկվորեցկո-Օկայան հարթությունում (արևելքից) և Մեշյորկյան ցածրավայրի մոտ (հարավ-արևելքից)։ 2012 թվականի տվյալներով քաղաքի տարածքը կազմում է 2511 կմ2։ Տարածքի մեկ երրորդը (870 կմ) գտնվում է Մոսկովյան օղակավոր ավտոմայրուղու ներսում (ռուս.՝ МКАД-Московская кольцевая автомобильная дорога), մնացած մասը՝ 1641 կմ-ին օղակավոր ճանապահից դուրս[7]։

Ծովի մակարդակից միջին բարձրությունը կազմում է 156 մ (աղբյուրը ցույց տրված չէ 662 օր)։ Ամենաբարձր կետը գտնվում է Տեպլոստանյան բարձրավայրում և կազմում է 255 մ[8], ամենացածր կետը՝ Բեսեդինյան կամուրջների մոտ է, որտեղ Մոսկվա գետը հեռանում է քաղաքից, այդ կետի բարձրությունը հաշված ծովի մակարդակից կազմում է 114,2 մետր[9]։ Մոսկվայի երկարությունը (առանց շերտընդմեջյան տարածքները հաշվելու) հյուսիսից հարավ Մոսկովյան օղակավոր ավտոմայրուղու սահմաններում՝ 38 կմ, սահմաններց դուրս՝ 51,7 կմ, արևմուտքից արևելք՝ 39,7 կմ։

Քաղաքը տեղակայված է Մոսկվա գետի միջին հոսանքում՝ նրա երկու ափերին։ Բացի այս գետից, քաղաքի տարածքով հոսում են տասնյակ այլ գետեր, որոնցից ավելի խոշորներն են Մոսկվայի վտակները, Սխոդնյան, Խիմկան, Պրեսնյան, Նեգլիննայան, Յուզան և Նիշենկան (ձախակողմյան), ինչպես նաև Սենունը, Կոտլովկան և Գրևոդնյան (աջակողմյան)[10]։ Շատ մանր գետեր (Նեգլիննյան, Պրեսնյան և այլն) քաղաքի սահմաններում հոսում են ջրանցքներով։ Մոսկվայում շատ այլ ջրավազաններ էլ կան՝ ավելի քան 400 արհեստական լճակներ և մի քանի լճեր։

Ժամային գոտի[խմբագրել]

Մոսկվան գտնվում է մի ժամային գոտում, որը միջազգային չափանիշով նշվում է ինչպես Moscow Time Zone (MSK)։ Միջազգային կոորդինացիոն ժամանակից՝ UTC, շեղումը կազմում է +4։00։

2011 թվականի մարտի 27-ից՝ մշտական ամառային ժամանակի անցնելուց հետո, և 1930 թվականից գործող դեկրետային ժամանակը հաշվի առնելով՝ Մոսկվայի կենտրոնում աստղագիտական կեսօրը սկսվում է 13։30։[11]

Կլիմա[խմբագրել]

Մոսկվայի կլիման բարեխառն մայրցամաքային է՝ հստակ արտահայտված սեզոնայնությամբ։ Ձմեռը (օրական միջին ջերմաստիճանը 0 °C-ից ցածր է) տևում է հիմնականում նոյեմբերի երկրորդ տասնամյակից մինչև մարտի վերջ։ Օրացույցային ձմեռվա ընթացքում դիտարկվում են ոչ շարունակական (3-5 օր) խիստ սառնամանիքների շրջափուլեր (գիշերային ջերմաստիճանը մինչև -20 °C, ավելի հազվադեպ՝ -25..-30 °C)։ Բայց դեկտեմբերի ու հունվարի սկզբին տաքացումներ, երբ ջերմաստիճանը -5..-10 °C-ից բարձրանում է մինչև 0 °C, երբեմն՝ +5..+10 °C։ Ըստ ՎՎՑ մետեոկայանի տվյալների (1981-2010 վականների նորման)՝ տարվա ամենացուրտ եղանակը փետրվարն է (միջին ջերմաստիճանը կազմում է -6,7 °C[12])։ Փոփոխական եղանակները բավականին կարճ են։ Երբեմն նույնիսկ ամառային ջերմաստիճանները դիտվում են ապրիլի սկզբին, իսկ մայիսի վերջին և հունիսի սկզբին գրանցվում է ցրտերի վերադարձ։ Ամառը (ցերեկային միջին ջերմաստիճանը բարձր է +20 °C և օրական միջին ջերմաստիճանը բարձր է +15 °C) տևում է մայիսի կեսերից մինչ սեպտեմբերի սկիզբը, ցերեկային ջերմաստիճանը հաճախ գերազանցում է 30 °C (միջինում 6-8 օր ամառային սեզոնի ընթացքում, 2010 թվականին՝ 1,5 ամիս։ 35 °C ջերմաստիճանը վերջին 30 տարիների ընթացքում գերազանցվել է 18 անգամ, որից 16-ը 2010 թվականին։) Ամենատաք ամիսը հուլիսն է (1981-2010 թվականների միջին ջերմաստիճանը կազմել է +19,2 °C)։

1981-2010 թվականների դիտարկումներով միջին տարեկան ջերմաստիճանը կազմում է +5,8 °C։ Մետեոդիտարկումների ողջ պատմության ամենատաք շրջանը եղել է 2008 թվականը. միջին ջերմաստիճանը կազմել է +7,3 °C[13], ամենացուրտը՝ 1888 թվականը (+1,7 °C)։ Նորմայով 1961-1990 թվականներին միջին տարեկան ջերմաստիճանը կազմել է +5,0 °C, քամու տարեկան միջին արագությունը՝ 2,3 մ/վ, օդի տարեկան միջին խոնավությունը՝ 77 %, դեկտոմբերին հասնում է 85 %, մայիսին իջնում է մինչև 64 %[14]։

130-ամյա դիտարկումների շրջանում օդի ամենաբարձր ջերմաստիճանը դիտարկվել է 2010 թվականի հուլիսի 29-ին և ՎՎՑ մետեոկայանում կազմել է +38,2 °C, «Բալչուգ» մետեոկայանում, քաղաքի կենտրոնում և Դոմոդեդովո օդանավակայանում արտասովոր շոգի ընթացքում՝ +39,0 °C[15]։ Ամենացածր ջերմաստիճանը գրանցվել է 1940 թվականի հունվարի 17-ին և կազմել է -42,2 °C ( Տիմիրյազևսկյան գյուղատնտեսական ակադեմիայի մետեոկայան՝ ՏԳՏԱ), Մոսկվայի հենքային մետոկայանում բացարձակ մինիմումը կազմում է -38,1 °C (1956 թվականի հունվար)։

Տարվա ընթացքում Մոսկվայում և հարակից տարածքում թափվում է 600-800 մմ մթնոլորտային տեղումներ, որոնց մեծամասնությունը՝ ամառային շրջանում։ Տեղումների մակարդակը փոփոխվում է բավական մեծ միջակայքում. հնարավոր է ինչպես մեծ քանակի տեղումներ (օրինակ՝ 2008 թվականի հուլիսին՝ 180մմ տեղումներ[16]), այնպես է փոքր քանակի տեղումներ՝ (օրինակ՝ 2010 թվականի հուլիսին՝ 13 մմ)։ Ցերեկվա տևողությունը տատանվում է 7 ժամ 00 րոպեից (դեկտեմբերի 21) մինչև 17 ժամ 34 րոպե (հունիսի 21)։ Հորիզոնից արևի առավելագույն բարձրությունը՝ 11° -ից (դեկտեմբերի 21) մինչև 58° (հունիսի 21)։

Nuvola apps kweather.svg Ջերմաստիճանի և տեղումների տարեկան միջին ցուցանիշները Մոսկվա առավելագույն ցուցանիշներ գրանցման ամբողջ պատմության ընթացքում (1879—2010 ), նորմա 1981—2010
Ամիս հունվ փետ մարտ ապր մայ հուն հուլ օգոս սեպ հոկ նոյ դեկ տարին
բացարձակ առավելագույնը (°C) -42,2 -38,2 -32,4 -21,0 -7,5 -2,3 1,3 -1,2 -8,5 -20,3 -32,8 -38,8 -42,2
միջին առավելագույնը (°C) 4,0 -3,7 2,6 11,3 18,6 22,0 24,3 21,9 15,7 8,7 0,9 -,30 9,6
միջին ջերմաստիճանը (°C) -6,5 -6,7 -1,0 6,7 13,2 17,0 19,2 17,0 11,3 5,6 -1,2 5,2 5,8
միջին նվազագույնը (°C) -9,1 -9,8 -4,4 2,2 7,7 12,1 14,4 12,5 7,4 2,7 -3,3 -7,6 11,1 2,1
բացարձակ նվազագույնը (°C) 8,6 8,3 19,7 28,9 33,2 34,7 38,2 37,3 32,3 24,0 16,2 9,6 38,2
տեղումների քանակը (մմ) 52 41 35 37 49 80 85 82 68 71 55 52 707
Աղբյուր՝ Եղանակ և կլիմա
Հյուսիսափայլ, ամիսը ժամ, 2001—2011[17]
Ամիս Հունվար Փետրվար Մարտ Ապրիլ Մայիս Հունիս Հուլիս Օգոստոս Սեպտեմբեր Հոկտեմբեր Նոյեմեմբեր Դեկտեմբեր Տարի
Հյուսիսափայլ, ժամ 37 65 142 213 274 299 323 242 171 89 33 14 1902

Հյուսիսափայլի տարեկան ժամերի քանակը կազմում է 1731 ժամ [18] (2001-2010 թվականներին միջինում 1900 ժամ)։ Մոսկվայի տարածքում հազվադեպ չեն նաև մառախուղը և ամպրոպը։ Ժամանակ առ ժամանակ Մոսկվայում տեղի են ունենում այնպիսի տարերային եղանակային երևույթներ, ինչպիսին են մրրիկները, տեղատարափ անձրևները և նույնիսկ փոթորիկները։ 1998 թվականի հունիսի 20-ի լույս 21-ի գիշերը մայրաքաղաքի վրա թափվեցին քաղաքի պատմության ընթացքում ամենակործանարար փոթորիկները[19]։

Բուսականություն[խմբագրել]

Կռիլատի շրջանի բլուրները

Չնայած Մոսկվայի մեծաքանակ կառուցապատմանը՝ քաղաքի կանաչ տարածքների մակերեսը (Մոսկվայի ճարտարապետության հանձնաժողովի 2007 թվականի տվյալների) կազմում է 34.3 հազար հա (կամ քաղաքի ընդհանուր տարածքի 1/3-ը)։

Մոսկվայում կան այնպիսի անտառային և պուրակային զանգվածներ, ինչպիսիք են Իզմայլովյան պուրակը, Տիմիրյազևսկի պուրակը, Ֆիլյովսկի պուրակը (անտառային պուրակ), Զամոսկվորեչնի անտառային պուրակը, Լյուբլինսկի պուրակը, Բուտովսկի անտառային պուրակը, Բուսաբանական այգին, Նեսկուչնի այգին, Բիտցևսկի անտառային պուրակը, Ցարիցինո և Կոլոմենսկոյե արգելոց-թանգարանները, Կուզմինսկի անտառային պուրակը, Կուսկովո անտառային պուրակը և այլն։

Քաղաքի տարածքում են գտնվում նաև Եղջերուի կղզի (Լոսինի Օստրով) Ազգային բնական պարկի մի մասը, բազմաթիվ զբոսայգիներ և հանգստի գոտիներ։

Կենդանական աշխարհ[խմբագրել]

Մոսկվայի կենդանական աշխարհը բազմազան է։ Օրինակ, Եղջերուի կղզի զբոսայգում կան ոչ միայն սկյուռներ, ոզնիներ և նապաստակներ, այլև ավելի խոշոր վայրի կենդանիներ, ինչպիսիք են վարազը և հյուսիսային եղջերուն, պտավոր եղջերուն։ Կան նաև գիշատիչներ՝ աղվես, ջրաքիս, սպիտակ կզաքիս։ Եղջերուի կղզու Վերխնեյուզյան մասում բնադրվում են բադեր և ձկնկուլներ, հազվագյուտ փասիաններ և գորշ կաքավներ։ Իվան Ահեղի ժամանակներից Եղջերու կզղին գտնվում է հատուկ պահպանության տակ, իսկ 1983 թվականից՝ ինչպես բնական ազգային պարկ։[20]

Բիտցևսկյան անտառում նույնպես կան բազմաթիվ գիշատիչ կենդանիներ։ Այստեղ ապրում են ոզնիներ, հողափորիկներ և նույնիսկ մայրաքաղաքում այդքան հազվադեպ չղջիկներ, նապաստակներ՝ սպիտակ և գորշ, դաշտամուկ, աքիսներ, սկյուռներ։ Մերձմոսկվայից գալիս են հյուսիսային եղջերուն և վարազը։ Ձվադրում են բադերը, բնադրում՝ ջրահավը։]][21]

Մոսկվայում հանդիպում է այնպիսի հազվագյուտ կենդանի, ինչպիսին է քնամուկը։[22][23] Մոսկվայում նրա թաքստոցներ գտնված են Բիտցևյան անտառում, Եղջերվակղզային անտառապուրակում, Իզմայլովյան անտառում։[22] Հազվագյուտ է սև ժանտաքիսը[24], որը ապրում է գետերի ավազաններում, որի ափերով տեղափոխվում են անտառ, բացատ և թփուտներ։ Փաստացի բնակման վայրեր են հայտաբերվել քաղաքի մի քանի տեղերում՝ Սև լճի մոտ, Սխոդնի գետի ավազանում, ինչպես նաև Կրիլատսկայա և Բրատեևսկայա գետառներում (1985-2000 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում)[25]։

Նապաստակներ Մոսկվայում կարելի է տեսնել Իզմայլովյան անտառում, Կուզմինյան անտառապուրակում, Բիտցևյան անտառում[21] և Սերեբյանի Բորում։ Աքիսներն ապրում են անտառային զանգավածներում՝ Եղջերվի կղզում, Իզմայլովյան, Կուզմինյան, Բիրյուլևյան, Բիտցևյան, Ֆիլի-Կունցևյան անտառային պուրակներում, գետերի հովիտներում՝ Ռուդնևսկի, Սև, Ալյոշկինի, Չեչյորնի, Սետունի, Ռամենսկի, Բրատովսկի, Սխոդնի, Կլյազմի, գետառներում՝ Մարինսկի, Բրատեևսկի, Մնյովնիկովսկի, ավելի հաճախ՝ Տուշինսկի, ինչպես նաև Խիմկինյան ջրապահեստարանի արևմտյան ափին։[26]

Գոյություն ունի Մոսկվայի Կարմիր գիրք, որտեղ թվարկված են Մոսկվայի՝ հազվադեպ և անհետացող կենդանատեսակները։ Այնտեղ հիշատակվում են սովորական ոզնին, գաճաճ փոքրաչղջիկը, սպիտակ կզաքիսը և աքիսը, սպիտակ նապաստակը, գորշ նապաստակը, անտառամուկը, սովորական գերմանամուկը[27]։

Մոսկվայում ամենախոշոր գիշատիչը սովորական աղվեսն է, հանդիպում է Եղջերուի կղզու զբոսայգում, Կուզմինսկի անտառապուրակում[28], Բիտցևյան անտառում և այլուր։

Թռչուններից այստեղ հանդիպում են մեծ և փոքր վարուժնակը[29], գորշ բադը, սովորական ոսկեակնը, սև ուրուրը և ճահճային սպիտակամազը, բազեների մի քանի տեսակ,[30] աքարը[31], փարփարը[32], կիվիվը, կտցարը[33], անտառակտցարը[34], լճային փոքր ճայը[35], վայրի աղավնին[36], սովորական տատրակը[37], ականջավոր և ճահճային բվերը[38], տնային բուն[39], աղավնին, ճնճղուկը և ագռավները, ինչպես նաև սովորական այծկիթը[40] և ծղնին[41], գորշ և կանաչ փայտփորիկները և նույնիսկ ափային ծիծեռնակները[42]։

Էկոլոգիա[խմբագրել]

Բաց հողերի աղտոտվածություն Մոսկվայում (Խորոշյովսկոյե մայրուղու Տարականովկա գետի կոլեկցիոների մոտ)
    1rightarrow.png Հիմնական հոդվածներ՝ Մոսկվայի էկոլոգիա, Օդի աղտոտվածությունը Մոսկվայում և Մոսկվայի Կարմիր գիրք

Մոսկվայի էկոլոգիական իրավիճակի վրա ազդում է քաղաքում արևմտյան և հյուսիսարևմտյան քամիների գերիշխումը[43]։ Քաղաքային ջրային ռեսուրսների որակը ավելի լավ է քաղաքի հյուսիս-արևմուտքում։ Էկոհամակարգի բարելավման կարևոր գործոն է համարվում զբոսայգիների, այգիների պահպանումը և ծառերի շատացումը բակերում, որոնք տուժել են վերջին տարիներին կետային կառուցապատման արդյունքում։

Շրջակա միջավայրի մոնիտորինգը Մոսկվայում իրականացնում են 39 ավտոմատացված ստացիոնար կայաններ, որոնք վերահսկում են օդում 22 աղտոտող նյութերի մակարդակը և աղտոտվածության ընդհանուր մակարդակը[44]։

Մթնոլորտային օդի ամենաբարձր մակարդակի աղտոտումը նկատվում է խոշոր ավտոմայրուղիների և արդյունաբերական գոտիների շրջանում, հատկապես կենտրոնում, քաղաքի արևելյան և հարավ-արևելյան շրջաններում։ Մոսկվայում ամենաաղտոտված շրջաններն են՝ Կապոտնյան, Կոսինո Ուխտոմսկին և Մարյինոն։ Պատճառը քաղաքի տարածքում Մոսկովյան նավթաարդյունաբերական գործարանն է, Լյուբերեցկի և Կուրյանովսկի աերացիայի կայանները[45][46]։ Մոսկվայի էկոլոգիապես մաքուր շրջաններին են պատկանում Կրիլատսկոյե, Կուրկինո, Միտինո, Ստրոգինո և Յասենևո շրջանները։

Մոսկվայի օդը աղտոտող հիմնական աղբյուրն է ավտոմոբիլային տրանսպորտի կողմից արտանետվող գազը[47]։ Օդը աղտոտում են նաև ջերմաէլեկտրակայանները, ֆաբրիկաները և գործարանները, շիկացած ասֆալտի գոլորշիները։

Mercer խորհրդատվական կազմակերպության վարկածով, Մոսկվան ճանաչվել է Եվրոպայի ամենաաղտոտված մայրաքաղաքներից մեկը (2007 թվականին Մոսկվան վարկանիշում զբաղեցրել է 14-րդ հորիզոնականը[48])։

Պատմություն[խմբագրել]

Մոսկվա, 1908 թվական

Առաջին բնակեցումներ[խմբագրել]

Կարմիր հրապարակ, նկարիչ՝ Ֆեոդոր Ալեքսեև
Կրեմլ տանող ճանապարհը, 19-րդ դարի ջրանկար

Մոսկվայի տարիքը հստակ հայտնի չէ։ Քաղաքի տարածքում հայտնաբերված ամենահնագույն հնագիտական գտածոները պատկանում են քարի դարին։ Առաջին հազարամյակի վերջերից սկսած ժամանակակից Մոսկվայի շրջանում բնակություն են հաստատել սլավոնները՝ վյատիչները և կրիվիչները։ Վյատիչները կազմում էին Մոսկվայի սկզբնական բնակչության հիմնական մասը։ Կրեմլի տարածքում անցկացվող հնագիտական պեղումները վկայում են այն մասին, որ 11-րդ դարի վերջերին այնտեղ արդեն բնակավայր է եղել[49]։

Իշխանության մայրաքաղաք[խմբագրել]

    1rightarrow.png Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի մեծ իշխանություն

13-րդ դարի երկրորդ կեսին իշխան Դանիիլ Ալեքսանդրովիչի (Ալեքսանդր Նևսկու որդին) իշխանության ժամանակ Մոսկվան դարձել է ինքնուրույն անկախ իշխանության կենտրոն։ Քաղաքի՝ առևտրային ուղիների խաչմերուկում գտնվելը նպաստում էր նրա աճին և զարգացմանը[49]։ 14-րդ դարում Մոսկվայի կալվածքները ընդլայնվեցին, նրանց են միացվել Կոլոմենսկի և Մոժայսկի իշխանությունները։

14-րդ դարում տեղի է ունենում Մոսկվայի զարգացումը՝ որպես Մոսկովյան մեծ իշխանության կենտրոն։ Յուրի Դանիլովիչից սկսած մոսկովյան իշխանները կրում են Վլադիմիրսկի Մեծն իշխան տիտղոսը[49]։ 14-րդ դարում Մոսկվա է տեղափոխվել միտրոպոլիտների նստավայրը, իսկ 1589 թվականին հիմնվել է Մոսկովյան պատրիարքարանը[49]։ Այսպիսով, աճել է քաղաքի նշանակությունը՝ որպես կրոնական կենտրոն։

Հին Մոսկվայի գոտիների քարտեզ։ Կրեմլ, Չինաստան-քաղաք, Սպիտակ քաղաք, Հողե քաղաք

Իշխան Իվան Կալիտայի օրոք Մոսկվայում սկսվել է մասշտաբային շինարարություն, կառուցվել են առաջին քարե շինությունները (մինչ այդ քաղաքը ամբողջովին փայտից էր կառուցված)[50]։ 14-րդ դարում և 15-րդ դարի սկզբներին Մոսկվան խոշոր առևտրային և արհեստի քաղաք էր; նրա կազմի մեջ էին մտնում Կրեմլի, Կիտայ-քաղաքի տարածքները, ինչպես նաև Զամոսկվորեչյեի, Զանեգլիմենյեի և Զայաուզյեի բնակավայրերը[49]։

Ռուսական միասնական պետության մայրաքաղաք[խմբագրել]

Սիգիզմունդ ֆոն Գերբերշտեյնի «Մոսկովիայի գրությունները» գրքից փորագրված հատակագիծ։ Գերբերշտեյնը Մոսկվայում եղել է 1517 և 1526 թվականներին, հատակագիծը թվագրվում է 1556 թվականին։

15-րդ դարի վերջում Իվան Վասիլյևիչ III իշխանի օրոք Մոսկվան դառնում է ռուսական խոշորագույն պետության մայրաքաղաք, իսկ 16-րդ դարի սկզբին Վասիլի Իվանովիչ III իշխանի օրոք՝ ռուսական միասնական պետության մայրաքաղաք[49]։ Նոր կարգավիճակը նպաստել է քաղաքի աճին և այն տնտեսական և մշակութային կենտրոն դառնալուն։ Զարգանում էր արդյունաբերությունը և արհեստները՝ զենքի, գործվածքների, կաշվե իրերի, խեցեղենի, ոսկերչական իրերի արտադրությունը, շինարարությունը։ Մեծ բարձունքների հասավ մոսկովյան ճարտարապետությունը։ Մոսկվայի սահմանները բավականին ընդլայնվեցին. 16-րդ դարի վերջերին նրա կազմի մեջ մտան Բելի քաղաքի և Զեմլյանոյ քաղաքի տարածքները։ Ստեղծվել է պաշտպանական կառույցների համակարգ[49]։ 14-18-րդ դարերում Մոսկվայում մի քանի անգամ տեղի են ունեցել խոշոր ապստամբություններ և հրդեհներ։

Խառը շրջանում[խմբագրել]

1605 թվականին Մոսկվա են մտել ինքնակոչ կեղծ Դմիտրի I թագավորի զորքերը։ Ինքնակոչի իշխանությունը քաղաքում ընկել է 1606 թվականին, քաղաքացիական ապստամբության ընթացքում նա սպանվել է Մոսկվայի բնակիչների ձեռքով։ 1608-1610 թվականներին նորընտիր Վասիլի Շույսկի թագավորի օրոք, Մոսկվան պաշարվում է Տուշինոյի ճամբարում հաստատված երկրորդ ինքնակոչ կեղծ Դմիտրի II-ի զորքերի կողմից։ Այդ ժամանակահատվածում Մոսկվայի հաղորդակցությունը պետության այլ շրջանների հետ բարդանում է։ Պաշարումը հաջողվում է հանել 1610 թվականին, երբ Միխայիլ Սկոպին-Շույսկի զորքերը շվեդական վարձկանների հետ Նովգորոդի կողմից մոտենում են Մոսկվային։

1610 թվականին Վասիլի Շույսկիի զորքերի Կլուշինսկի ճակատամարտում պարտությունից հետո Մոսկվան գրավել են Ստանիսլավ Ժոլկևսկու լեհական զորքերը։ 1611 թվականին Պրոկոպիյ Լյապունովի, Իվան Զարուցկիի և իշխան Դմիտրի Տրուբեցկիի ղեկավարության տակ Առաջին տարածքային աշխարհազորի՝ քաղաքը լեհերից ազատելու փորձերը հաջողությամբ չեն ավարտվել։ 1612 թվականին Երկրորդ տարածքային աշխարհազորի զորքերը Կուզմա Մինինի և իշխան Դմիտրի Պոժարսկիի գլխավորությամբ՝ նոյեմբերի 4-ին ջախջախելով լեհական զորքերին, ազատագրել են Մոսկվան լեհերից՝ ստիպելով 1612 թվականին հանձնել իրենց կայազորը Կրեմլում և հեռանալ Մոսկվայից։

Ռոմանովների կառավարման առաջին հարյուրյակ[խմբագրել]

Մոսկվայում 1613 թվականին թագավոր է օծվել Միխայիլ Ֆյոդորովիչը, ով սկիզբ է դրել Ռոմանովների դինաստիայի ավելի քան 300-ամյա կառավարմանը։

17-րդ դարում Մոսկվայի կազմի մեջ վերջնականապես մտնում է Զեմլյանի քաղաքը, ավարտվում է Մոսկովյան Կրեմլի շինարարությունը և այն ձեռք է բերում ժամանակակից տեսք։ Ստեղծվում են Յամսկայա, Մեշչանսկայա, Նեմեցկաայա արվարձանները։ Մեծ նշանակություն է ձեռք բերում թագավորական Կոլոմենսկոյե նստավայրը։ 17-րդ դարի կեսը և երկրորդ կեսը Մոսկվայում հայտնի է դարձել մի շարք սոցիալական և քաղաքական ապստամբություններով։

Մայրաքաղաքի կարգավիճակի կորստից հետո[խմբագրել]

1712 թվականին Ռուսաստանի մայրաքաղաքը տեղափոխվել է Սանկտ Պետերբուրգ։ 1728 թվականին Պետրոս II-ի օրոք Մոսկվա է տեղափոխվել կայսերական պալատը, որն այստեղ գտնվել է մինչ 1732 թվականը, երբ Աննա Յոհանովնան կրկին վերադարձրել է այն Սանկտ Պետերբուրգ[51]։ Մոսկվան պահպանել է մայրաքաղաքի «հնագույն մայրաքաղաք» տիտղոսը և եղել է կայսրերի թագադրման վայր։ Այդ տիտղոսը կիրառվում է Մոսկվայի, որպես քաղաքի՝ պատմական տարիքը ընդգծելու համար, որտեղ առաջին անգամ ստեղծվել է ռուսական ցարի գահը։ Բրոքհաուսի և Եփրոնի հանրագիտական բառարանում Մոսկվան անվանվում է որպես «Ռուսաստանի առաջին մայրաքաղաք» (ռուս.՝ первопрестольная столица России)։ Սերգեյ Օժեգովի և Նատալյա Շվեդովայի բացատրական բառարանը «первопрестольный» բառը բացատրում է, որպես հնագույն մայրաքաղաք։ Այդ տերմինը լայնորեն կիրառվում է նաև այժմ հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտներում որպես հոմանիշ և Մոսկվայի ոչ պաշտոնական անվանում։

1755 թվականին Միխայիլ Լոմոնոսովի և Իվան Շուվալովի կողմից կայսրուհի Ելիզավետա հրամանով հիմնվում է Մոսկվայի համալսարանը։

1812 թվականին Հայրենական պատերազմի ժամանակ Մոսկվան գրավել են Նապոլեոնի զորքերը և մայրաքաղաքը խիստ տուժել է հրդեհից։ Տարբեր գնահատումներով, մոսկովյան հրդեհի արդյունքում այրվել է շինունությունների 80%-ը։ Մոսկվայի վերականգնման գործընթացը տևել է ավելի քան երեսուն տարի, կառուցվել է Քրիստոս Փրկիչ տաճարը (ռուս.՝ Храм Христа Спасителя)։ 19-րդ դարի վերջերին Մոսկվայում շահագործման է հանձնվել տրամվայը։

1851 թվականին բացվել է Մոսկվան Սանկտ Պետերբուրգի հետ միացնող երկաթուղային հաղորդակցությունը։

1896 թվականին Նիկոլայ II կայսրի թագադրման հետ կապված միջոցառումների ժամանակ, Խոդինսկի դաշտում տեղի է ունեցել մեծ քանակությամբ զոհերի պատճառ դարձած խոշոր հրմշտոցը, որը ստացել է «Խոդինսկի ողբերգություն» անվանումը։

1905 թվականի դեկտեմբերին Մոսկվայում տեղի են ունեցել հեղափոխական անհանգստություններ և փողոցային բարիկադային մարտեր։


Մոսկվայի տեսքը 1867 թվականին: Սեղմեք այստեղ, որպեսզի տեսնեք նշումներով պատկերը։
Մոսկվայի տեսքը 1867 թվականին: Սեղմեք այստեղ, որպեսզի տեսնեք նշումներով պատկերը։


1917 թվականի իրադարձություններ և քաղաքացիական պատերազմ[խմբագրել]

    1rightarrow.png Հիմնական հոդված՝ Մոսկվան Քաղաքացիական պատերազմի տարիներին

1917 թվականի օգոստոսի կեսերին Մոսկվայում անց է կացվել Համառուսական պետական համաժողով, որը գումարվել է Ժամանակավոր կառավարության կողմից։

1917 թվականի հոկտեմբերի 25-ին, Պետրոգրադում Ձմեռային պալատի վրա գրոհի հետ միաժամանակ, սկսվել է բոլշևիկների մոսկովյան զինված ապստամբությունը, որին, ի համեմատ Պետրոգրադի ապստամբությանը, Մոսկվայում համառ դիմադրություն է ցուցաբերվել։ Ապստամբության հակառակորդները, որոնց թվում գերակշռում էին մոսկովյան ռազմական ուսումնարանների յունկերները, համախմբվեցին հանրային անվտանգության կոմիտեի մեջ և գրավեցին Կրեմլը, որպեսզի հակազդեն հարձակվողներին։ Դիմակայությունը ավարտվեց յունկերների և կարմիր գվարդիականների միջև տեղի ունեցած արյունալի մարտերով, որոնք քաղաքում շարունակվեցին 1917 թվականի հոկտեմբերի 25-ից նոյեմբերի 2-ը, ինչի արդյունքում վնասվել է Մոսկվայի պատմական կենտրոնը և Կրեմլը։

1918 թվականին Պետրոգրադից Մոսկվա է տեղափոխվում բոլշևիկների կառավարությունը և Մոսկվան դառնում է ՌՍՖՍՀ մայրաքաղաք[52]:

1919 թվականի երկրորդ կեսի սկզբին Մոսկվայի հակաբոլշևիկյան կազմակերպությունները, որոնք ղեկավարվում էին Ազգային կենտրոնի կողմից, խորհրդային իշխանությունը տապալելու նպատակով քաղաքում ապստամբություն կազմակերպելու փորձ են կատարում, սակայն այն ձախողվում է։ Մոսկվայի ընդհատակյա հակախորհրդային կազմակերպությունների բազմաթիվ անդամներ գնդակահարվել են Կարմիր տեռորի իրադարձությունների ընթացքում Համառուսական արտակարգ կոմիտեի (ռուս.՝ Всероссийская чрезвычайная комиссия (ВЧК)) կողմից։

Խորհրդային Մոսկվա[խմբագրել]

1920 թվականին Քաղաքացիական պատերազմում բոլշևիկների հաղթանակի հետ սկսվել է քաղաքի զարգացման մեջ նոր, խորհրդային ժամանակաշրջան։ Խորհրդային ժամանակներում Մոսկվան կրկին դարձել է պետության կենտրոնը, մեծացել է քաղաքի միջազգային քաղաքական նշանակությունը։ Մոսկվան կառուցվում էր արագ տեմպերով, քաղաքին միացել են նախկին արվարձանները։ Նույն ժամանակաշրջանում քաղաքի կենտրոնի պատմական կառուցապատումը ենթարկվել է մասնակի ոչնչացման, քանդվել են մի շարք տաճարներ և վանքեր, որոնց թվի մեջ էին Քրիստոս Փրկիչ տաճարը և Չարչարանաց վանքը։ 1922 թվականին Մոսկվան դարձել է ԽՍՀՄ մայրաքաղաք։ Քաղաքում սկսել է արագորեն զարգանալ տրանսպորտային ենթակառուցվածքը։ Այսպես, 1924 թվականին Մոսկվայում բացվել է ավտոբուսային երթևեկությունը, 1933 թվականին շահագործման է հանձնվել առաջին տրոլեյբուսային երթուղին, իսկ 1935 թվականին ուղևորների համար բացվել է առաջին մետրոպոլիտենի գիծը։ Մոսկվայի անվան ջրանցքի շահագործմանը հանձնելուց և Մոսկվա գետի ջրի մակարդակի բարձրացումից հետո, Մոսկվա-գետի մոտակայքում գտնվող քաղաքի տարածքի մի մասը հայտնվել է ջրի տակ։ Մասնավորապես, ջրի տակ են անցել Դորոգոմիլովսկի և դրա հարակից Հրեական գերեզմանները։

Կենտգործկոմի նախագահության «ՌԽՖՍՀ տարածքում մարզային և տարածաշրջանային նշանակության վարչա-տարածքային միավորումների կրթության մասին» որոշմամբ 1929 թվականի հունվարի 14-ից մինչև 1929 թվականի հոկտեմբերի 1-ը ստեղծվել է Կենտրոնական արդյունաբերական շրջան, որի կենտրոնը գտնվում էր Մոսկվայում[53]:

1931 թվականին ՌԽՖՍՀ երկու խոշորագույն քաղաքներ՝ Մոսկվան (հունիսի 16)[54] և Լենինգրադը (դեկտեմբերի 3)[55] բաժանվեցին առանձին վարչական միավորների՝ ՌԽՖՍՀ հանրապետական ենթակայության քաղաքներ։

Մոսկվայում արդյունաբերության տարիներին արագ տեմպերով զարգանում է բարձրագույն և միջին տեխնիկական ուսումնական հաստատությունների ցանցը։

Մոսկվայում 30-ական թվականներին ստեղծվել է գիտահետազոտական և տեխնիկական ոլորտի նախագծային ինստիտուտների մի ամբողջ համակարգ։ Դրանց ճնշող մեծամասնությունը մտնում էր ԽՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիայի համակարգի մեջ[56]: Այդ նույն ժամանակ քաղաքում զարգանում են ԶԼՄ-ները, լույս են տեսնում մի շարք թերթեր, 1939 թվականից կազմակերպվում է կանոնավոր հեռուստատեսային հեռարձակում[57][58]: Հայրենական Մեծ պատերազմի ժամանակ քաղաքում են գտնվել Պաշտպանության պետական կոմիտեն և Կարմիր բանակի գլխավոր շտաբը, կազմավորվել է ազգային աշխարհազորը (ավելի քան 160 հազար մարդ):

1941/1942 թվականների ձմռանը Մոսկվայի տակ տեղի է ունեցել հայտնի ճակատամարտը, որտեղ խորհրդային զորքերը իրենց առաջին հաղթանակն են տարել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբից։ 1941 թվականի հոկտեմբերին գերմանական զորքերը մոտեցան Մոսկվային, բազմաթիվ արդյունաբերական հիմնարկություններ տարհանվել էին, սկսվել է կառավարական հիմնարկությունների տարհանում Կույբիշև։ 1941 թվականի հոկտեմբերի 20-ին Մոսկվայում պաշարողական դրություն է հայտարարվել։ Սակայն, չնայած դրան, նոյեմբերի 7-ին Կարմիր հրապարակում տեղի է ունեցել զորահանդես, որտեղից զորքերը ուղևորվում էին ուղիղ ռազմաճակատ։ 1941 թվականի դեկտեմբերին Մոսկվայի տակ «Կենտրոն» գերմանական բանակային խմբի հարձակումը կասեցվել է։ 1945 թվականի հունիսի 24-ին Կարմիր հրապարակում տեղի է ունեցել Հաղթանակի շքերթը։

1952-1957 թվականներին անց են կացվել բարձրահարկ շինությունների կառուցապատման աշխատանքներ, որոնք հետագայում ստացել են «Ստալինյան բարձրահարկ շինություններ» անվանումը և որոնք դարձել են խորհրդային ժամանակաշրջանի Մոսկվայի խորհրդանիշներից մեկը[59]:

1960 թվականին կազմավորվել է Մոսկվայի նոր սահմանը Մոսվայի օղակաձև ավտոմոբիլային ճանապարհով (ռուս.՝ МКАД), որի սահմաններից քաղաքը սկսեց դուրս գալ միայն 1984 թվականին[60]:

1960-ականների վերջերին և 1970-ականների սկզբներին քաղաքի կենտրոնը կրկին ենթարկվել է լուրջ վերակառուցման։ Գոյություն ունեցող ճանապարհների լայնացման, նոր ավտոմայրուղիների և բարձրահարկ շինությունների կառուցման համար քանդվել են Մոսկվայի մի շարք ճարտարապետական հուշարձաններ։

1957 և 1985 թվականներին Մոսկվայում անց են կացվել Երիտասարդության և ուսանողների համապատասխանաբար 6-րդ և 12-րդ համաշխարհային փառատոնները։ 1980 թվականին Մոսկվայում անց են կացվել 22-րդ ամառային Օլիմպիական խաղերը:

Ժամանակակից Մոսկվա[խմբագրել]

Կոմերիտական հրապարակ, որը հայտնի է նաև «Երեք կայարանների հրապարակ» անունով

1991 թվականի օգոստոսի 19-22-ը քաղաքում տեղի է ունեցել Արտակարգ իրավիճակների հարցերով պետական կոմիտեի (ռուս.՝ Госуда́рственный комите́т по чрезвыча́йному положе́нию (ГКЧП)) կողմից կազմակերպված Օգոստոսյան պուտչը։ 1993 թվականին նախագահի և խորհրդարանի առճակատման արդյունքում ծագած սահմանադրական պետական ճգնաժամը հասել է իր գագաթնակետին։ 1993 թվականի հոկտեմբերի 3-4-ը տեղի է ունեցել «Օստանկինո» հեռուստակենտրոնի գրավման փորձը և Գերագույն Խորհրդի («Սպիտակ տան») շենքի գնդակոծումը։ Այնուհետև քաղաքում տեղի են ունեցել զգալի փոփոխություններ։ 1995 թվականին հաստատվել են մայրաքաղաքի նոր պաշտոնական խորհրդանիշերը՝ զինանշանը, դրոշը և քաղաքի օրհներգը։ Սկսվել են տաճարների վերականգնողական աշխատանքները, ինչպես նաև սկսվել է բոլշևիկների կողմից պայթեցված Քրիստոսի Փրկիչ տաճարի լայնամասշտաբ կրկնօրինակի շինարարությունը։

1990-ական թվականների վերջերին, 2000-ականների սկզբներին քաղաքը առաջին անգամ առնչվել է միջազգային ահաբեկչության սպառնալիքի հետ։ Մոսկվայում տեղի են ունեցել մի քանի ահաբեկչական գործողություններ։

Վերջին տարիների ընթացքում Մոսկվայում անց են կացվում բազմաթիվ միջազգային մշակութային և սպորտային միջոցառումներ։

2000-ական թվականների սկիզբը նշանավորվել է ճարտարապետական կապիտալ վերափոխումներով[61]: Քաղաքը լրջորեն վերակառուցվում է՝ կառուցվում են բազմահարկանի գրասենյակային շինություններ, ժամանակակից տրանսպորտային ենթակառուցվածք, էլիտար շինություններ, առաջացել է նոր բիզնես կենտրոն՝ «Մոսկվա Սիթի» շրջանը[62]: Միևնույն ժամանակ նշվում է, որ այդ «շինարարական բումը» հանգեցրել է քաղաքի պատմական տեսքի ավերմանը, ճարտարապետական հուշարձանների և քաղաքային միջավայրի ոչնչացմանը[63][64][65]: Իրենից լուրջ խնդիր է ներկայացնում ոչ այդքան լավ զարգացած տրանսպորտային ենթակառուցվածքը, որի պատճառով առաջանում են ավտոմոբիլային խցանումներ և հասարակական տրանսպորտի գերծանրաբեռնվածություն։ Հասարակական տրանսպորտի համար հատկացված գծերը դեռևս ցանկալի արդյունքներ չեն բերել։

Մոսկվան նաև բախվել է մի շարք այլ խնդիրների հետ։ Քաղաքը դարձել է Միջին Ասիայի երկրներից, Չինաստանից, Հյուսիսային Կովկասի և Անդրկովկասի հանրապետություններից, ինչպես նաև ՌԴ ներքին տարածաշրջաններից աշխատանքային ներգաղթյալների ներհոսքի կենտրոն։ Ներգաղթյալների ներհոսքը գործնականորեն ոչ մի կերպ չի կարգավորվում, օրենսդիր մեխանիզմները, որոնք ուղղված են այդպիսի կարգավորումների վրա, հաճախ չեն աշխատում, ինչի հետևանքով ստեղծվում է անբարենպաստ իրավիճակ՝ քաղաքի հաղորդակցությունը, մետրոպոլիտենը, ճանապարհային ցանցը գերծանրաբեռնված են, նկատվում է հանցագործությունների աճ, որոնցից մեծ մասը կատարվում է ներգաղթյալների կողմից, ովքեր չունեն մշտական բնակության վայր, սոցիալական և կենցաղային տարրական պայմաններ։ Արտասահմանյան ներգաղթյալները բացարձակապես սոցիալապես հարմարեցված չեն, հաճախ բնակվում են ազգային խմբերով։ Ներկայումս թվարկված խնդիրները միայն աճում են, Մոսկվայի կառավարությունը և Քաղաքային դուման այդ խնդիրների օրենսդրական լուծման համար հստակ միջոցներ չեն ձեռնարկում։

Մինչ 2010 թվականը Մոսկվան ուներ պատմական բնակավայրի կարգավիճակ, սակայն ՌԴ Մշակույթի նախարարության 2010 թվականի հուլիսի 29-ի № 418/339 որոշմամբ քաղաքը զրկվել է այդ կարգավիճակից[66]:


Մոսկվայի տեսքը Վորոբյովի լեռներից 2011 թվականին. Մոսկվա Սիթի, Մոսկվա գետ, Լուժնիկի (մարզադաշտ), Վորոբյովի լեռներ (մետրոպոլիտենի կայարան), Ռուսական գիտությունների ակադեմիայի շենք
Մոսկվայի տեսքը Վորոբյովի լեռներից 2011 թվականին. Մոսկվա Սիթի, Մոսկվա գետ, Լուժնիկի (մարզադաշտ), Վորոբյովի լեռներ (մետրոպոլիտենի կայարան), Ռուսական գիտությունների ակադեմիայի շենք


Մրցանակներ[խմբագրել]

  • Քաղաք-հերոս կոչում (1965 թվականի մայիսի 8)[49] «Ոսկե աստղ» մեդալի և Լենինի շքանշանի պարգևատրումով` ԽՍՀՄ մայրաքաղաք Մոսկվայի աշխատավորների կողմից գերմանա-ֆաշիստական զավթիչների դեմ պայքարի ընթացքում արտահայտված Հայրենիքի նկատմամբ նշանավոր վաստակի, զանգվածային հերոսության, քաջության և վճռականության համար, ինչպես նաև Հայրենական Մեծ պատերազմում խորհրդային ժողովրդի հաղթանակի 20-ամյակի հիշատակին։
  • Լենինի շքանշան (1947 թվականի սեպտեմբերի 6)[49]՝ Հայրենիքի առջև Մոսկվայի աշխատավորների գերմանական զավթիչների դեմ պայքարի ընթացքում նշանավոր վաստակի, քաջության և հերոսության համար, արդյունաբերության և մշակույթի ոլորտում հասած հաջողությունների, ինչպես նաև քաղաք Մոսկվայի 800-ամյակի հետ կապված քաղաքի վերակառուցման գլխավոր ծրագրի իրականացման համար։
  • Հոկտեմբերյան Հեղափոխության շքանշան (1967 թվականի նոյեմբերի 4)[49]՝ Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխության 50-ամյակի հիշատակին։

Իշխանական մարմիններ[խմբագրել]

Մոսկվայի իշխանություններ[խմբագրել]

Մոսկվայի քաղաքապետարան

Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրության համաձայն՝ Մոսկվան համարվում է դաշնության ինքնուրույն սուբյեկտ, այսպես կոչվող դաշնային նշանակության քաղաք։

Մոսկվայում գործադիր իշխանությունը իրականացնում է Մոսկվայի Կառավարությունը՝ քաղաքապետի գլխավորությամբ, օրենսդիրը՝ Մոսկվայի քաղաքային դուման, որը բաղկացած է 35 պատգամավորներից, որոնցից 18-ը 2009 թվականից ընտրվում են կուսակցական ընտրակարգով, 17-ը՝ մեծամասնական ընտրակարգով։ Քաղաքապետի վերջին ընտրությունները անց են կացվել 2003 թվականի դեկտեմբերի 7-ին[67][68]: 2012 թվականի հունիսի 27-ին Մոսկովյան քաղաքային դուման օրենք է ընդունել, ըստ որի, քաղաքապետը կրկին ընտրվելու է ուղղակի գաղտնի քվեարկությամբ։

Ղեկավարումն իրականացվում է 10 վարչական միավորների միջոցով, որոնք միավորում են Մոսկվայի շրջանները տարածքային հիմունքներով վարչական շրջանների և 125 մարզային խորհուրդների մեջ[69]: «Մոսկվա քաղաքի տեղական ինքնավարության կազմակերպման մասին» օրենքին համաձայն՝ 2003 թվականի սկզբից տեղական ինքնավարության գործադիր մարմիններ են քաղաքապետարանները, ներկայացուցչական մարմիններ՝ մունիցիպալ ժողովը, որի անդամները ընտրվում են ներքաղաքային մունիցիպալ կանոնադրությանը համապատասխան։

Մոսկվայի օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների, ինչպես նաև տեղական ինքնավարության մարմինների քաղաքում գործելու սկզբունքները սահմանվում են քաղաք Մոսկվայի Կանոնադրությամբ և քաղաքի այլ նորմատիվ ակտերով։

Իշխանության դաշնային մարմիններ[խմբագրել]

Ռուսաստանի Դաշնության Կառավարական Տունը

Մոսկվայում` որպես քաղաքում, որը ՌԴ Սահմանադրությամբ օժտված է մայրաքաղաքային գործառույթներով, գտնվում են երկրի իշխանության օրենսդիր, գործադիր և դատական դաշնային մարմիններ՝ բացառությամբ ՌԴ Սահմադրական դատարանի, որը 2008 թվականից գտնվում է Սանկտ Պետերբուրգում[70]:

Ռուսաստանի Դաշնության կառավարությունը իշխանության գործադիր մարմին է, գտնվում է ՌԴ կառավարական տանը, Մոսկվայի կենտրոնում Կրասնոպրեսնենսկի առափնյայի մոտ։ Պետական դուման գտնվում է Օխոտնի Ռյադ փողոցի վրա։ Դաշնության խորհուրդը գտնվում է Բոլշայա Դմիտրովկա փողոցի վրա տեղակայված շենքում։ Ռուսաստանի Դաշնության գերագույն դատարանը և Ռուսաստանի Դաշնության գերագույն արբիտրաժային դատարանը նույնպես գտնվում են Մոսկվայում։

Բացի այդ, Մոսկովյան Կրեմլը համարվում է Ռուսաստանի Դաշնության Նախագահի նստավայրը։ Նախագահի աշխատանքային նստավայրը Կրեմլում գտնվում է Սենատի շենքում։

Վարչատարածքային բաժանում[խմբագրել]

Մոսկվայի տարածքային փոփոխությունները 1922 թվականից մինչև 1995 թվականը

Մոսկվայի տարածքային միավորներն են համարվում մարզերը, բնակավայրերը և վարչական շրջանները, որոնք ունեն քաղաքի իրավական ակտերի կողմից ամրագրված անվանումներ և սահմաններ։

Մոսկվա, Ռուսաստան Մոսկվայի զինանշանը
Վարչական շրջաններ 12
Մարզեր 125
Բնակավայրեր 21
  • Վարչական շրջանը Մոսկվա քաղաքի տարածքային միավոր է, որն ձևավորվել է տվյալ տարածքի վարչական կառավարման համար, իր մեջ ներառում է Մոսկվայի մի քանի մարզեր կամ բնակավայրեր։ Վարչական շրջանի սահմանները չեն կարող հատել մարզերի և բնակավայրերի սահմանները։
  • Մարզը ձևավորվել է հաշվի առնելով տվյալ տարածքների պատմական, աշխարհագրական, քաղաքաշինական առանձնահատկությունները, բնակչության թիվը, սոցիալ-տնտեսական հատկանիշները, տրանսպորտային հաղորդակցության տեղակայումը, ինժեներային ենթակառուցվածքի առկայությունը և տարածքի այլ առանձնահատկությունները։
  • Բնակավայրը Մոսկվայի տարածքային միավոր է, որը ձևավորվում է այն տարածքների վրա, որոնք 2012 թվականի հուլիսի 1-ից տարածքի ընդլայնման հետ կապված նախագծի շրջանակներում մտնում են Մոսկվայի կազմի մեջ։

Մարզի և բնակավայրի ձևավորումը, վերակազմավորումը և վերացումը, նրանց անվանակարգելը, նրանց սահմանների հաստատումը և փոփոխությունը իրականացվում է Մոսկովյան քաղաքային Դումայի կողմից, Մոսկվայի քաղաքապետի առաջարկությամբ, իսկ վարչական շրջաններինը՝ Մոսկվայի քաղաքապետը։

Մոսկվայի վարչական շրջանները.
1. Կենտրոնական վարչական շրջան
2. Հյուսիսային վարչական շրջան
3. Հյուսիս-Արևելյան վարչական շրջան
4. Արևելյան վարչական շրջան
5. Հարավ-Արևելյան վարչական շրջան
6. Հարավային վարչական շրջան
7. Հարավ-Արևմտյան վարչական շրջան
8. Արևմտյան վարչական շրջան
9. Հյուսիս-Արևմտյան վարչական շրջան
10. Զելենոգրադսկի վարչական շրջան
11. Նովոմոսկովսկի վարչական շրջան
12. Տրոիցկի վարչական շրջան

Մինչև 2012 թվականի հուլիսի 1-ը Մոսկվայում կար 125 մարզ և 10 վարչական շրջան։ 2012 թվականի հուլիսի 1-ի Մոսկվայի տարածքի ընդլայնումից հետո ձևավորվել է 2 նոր վարչական շրջան (Նովոմոսկովսկի և Տրոիցկի), իսկ նրանց կազմում 21 բնակավայր։

Մոսկվան բաժանված է 12 վարչական շրջանների, որոնցից Զելենոգրադսկի, Նովոմոսկովսկի և Տրոիցկի շրջանները ամբողջությամբ գտնվում են Մոսկվայի օղակաձև ավտոմայրուղու սահմաններից դուրս՝ Կենտրոնական, Հյուսիսային, Հյուսիսարևելյան, Արևելյան, Հարավարևմտյան, Արևմտյան, Հյուսիսարևմտյան, Զելենոգրադսկի, Նովոմոսկովսկի, Տրոիցկի շրջանները։

Իր հերթին Մոսկվայի շրջանները (բացի Նովոմոսկովսկի և Տրոիցկի շրջաններից) բաժանվում են մարզերի․ Մոսկվայում դրանք 125 են։ Մոսկվայի մի քանի մարզեր համարվում են էքսկլավներ։ Շրջանների ղեկավարումը իրականացնում են շրջանային պրեֆեկտուրաները, մարզերինը՝ մարզային վարչությունները։

Նովոմոսկովսկի և Տրոիցկի շրջանները բաղկացած են Մոսկվայի այնպիսի նոր տարածքային միավորներից, ինչպիսիք են բնակավայրերը։ Այդ բնակավայրերի սահմաններում ստեղծվել են այնպիսի ներքաղաքային մունիցիպալ կառույցներ, ինչպիսիք են բնակավայրերը և քաղաքային շրջանը։ Շրջանները 2013 թվականի դրությամբ գտնվում են ընդհանուր պրեֆեկտուրայի ղեկավարման տակ։

20-րդ հարյուրամյակի 90-ական թվականներից սկսած ակտիվորեն քննարկվում էր Մոսկվայի և Մոսկովյան շրջանի միավորման հարցը։ 2011 թվականի ամռանը ի հայտ է եկել Մոսկվայի տարածքի և նրա ապակենտրոնացման ավելի հստակ նախագիծ հարավարևմտյան տարածքների միավորման շնորհիվ[71][72][73][74]։ Այդ նախագիծը (այսպես կոչված «Նոր Մոսկվա»[75][76][77] կամ «Մեծ Մոսկվա»[7]) իրականացվել է 2012 թվականի ամռանը։

Պաշտոնական խորհրդանիշեր[խմբագրել]

Coat of Arms of Moscow.svg

Մոսկվայի զինանշանը, դրոշը և օրհներգը քաղաքի պաշտոնապես հաստատված խորհրդանիշերն են։

Մոսկվայի զինանշանը և դրոշը իրենցից ներկայացնում են մուգ կարմիր գույնի հերալդիկ վահան և ուղղանկյունաձև պաստառ ձիավորի՝ Սուրբ Գևորգ Հաղթանակաբերի պատկերով, ով նետով խոցում է սև Վիշապին[78]: Մոսկվա քաղաքի օրհներգը երաժշտա-բանաստեղծական ստեղծագործություն է, որը ստեղծվել է Իսահակ Օսիպովի Դունաևսկու երգի հիման վրա, Մարկ Լիսյանսկու և Սերգեյ Իվանի Ագրանյանի «Իմ Մոսկվա» բանաստեղծության վրա[79]:

Բնակչություն[խմբագրել]

Մոսկվայի բնակչության թիվը Ռուսաստանի պետական վիճակագրական ծառայության տվյալների համաձայն կազմում է 12 197 596 մարդ (2015)[80]: Բնակչության խտությունը կազմում է 4857,66 մարդ/կմ² (2015):

Մոսկվան Ռուսաստանի ամենախոշոր քաղաքն է բնակչության թվով և ամենաբնակեցվածը՝ բոլոր քաղաքների թվում, որոնք ամբողջությամբ գտնվում են Եվրոպայում։ Նրա ագլոմերացիան մոտ 15 միլիոն մարդ մշտական բնակչության թվով նույնպես համարվում է Ռուսաստանի և Եվրոպայի ամենախոշորը։

Մոսկվայի բնակչության թիվը 2002 թվականի Համառուսական մարդահամարի արդյունքներով՝ բնակչության թիվը կազմել է 10 382 754 մարդ։ Ընթացիկ վիճակագրական հաշվառման պաշտոնական տվյալներով՝ 2012 թվականի սեպտեմբերի 1-ի դրությամբ քաղաքի բնակչությունը կազմում էր 11 911,1 հազար մարդ[81]: 2010 թվականի հոկտեմբերի մարդահամարի նախնական տվյալներով Մոսկվայում մշտապես բնակվում է 11 643 060 մարդ և միայն 30 հազարը ժամանակավորապես են բնակվում մայրաքաղաքում[82], 1,2 միլիոն մոսկվայաբնակներ տարբեր պատճառներից ելնելով հրաժարվել են մասնակցել մարդահամարին[83]: Մոսկվայի Դաշնային միգրացիոն ծառայության վարչությունը տեղեկացրել է, որ Մոսկվայում մշտական գրանցում ունի 9 060 մարդ, ժամանակավոր գրանցում ունի 1 100 հազար մարդ, միգրացիոն հաշվառման վրա է կանգնած 340 հազար արտասահմանցի։ 600-800 հազար ռուսական քաղաքացի, Դաշնային միգրացիոն ծառայության վարչության գնահատականով, Մոսկվայում բնակվում են առանց գրանցման Դաշնային միգրացիոն ծառայության մարմիններում[84]:

Քաղաքի բնակչության մասին պաշտոնական տվյալները հաշվի են առնում միայն մշտապես բնակություն հաստատող քաղաքացիներին։ Մոսկվայի դաշնային միգրացիոն ծառայության վարչության տվյալներով՝ 2008 թվականին պաշտոնական հաշվառումով գրանցվել է ևս 1 միլիոն 800 հազար եկվոր (աշխատանքային միգրանտներ և գաստարբայտերներ, ուսանողներ և այլք), ինչպես նաև քաղաքում, 2005 թվականի դրությամբ, փորձագետների գնահատումներով, գտնվում են մոտ 1 միլիոն չգրանցված միգրանտներ[85]:

Մոսկվայի բնակչության մշտական աճը բացատրվում է հիմնականում այլ տարածաշրջաններից բնակչության ներգաղթով։ Այդ ներքին ներգաղթի երևույթը խորհրդային ժամանակներում անվանում էին «լիմիտավորներ» (ռուս.՝ «лимитчики»):

Մոսկովյան արտասանությունը համարվում է ռուսական գրական լեզվի արտասանության նորմը[86]:

Մոսկվայի բնակչության ազգային կազմը, 2002 թվականի մարդահամարի և բնակչության 2010 թվականի մարդահամարի տվյալների համաձայն, բաշխված է հետևյալ կերպ[87]՝ ռուսներ - 9 930 410 (91,65 %), ուկրաինացիներ - 154 104 (1,42 %), թաթարներ - 149 043 (1,38 %), հայեր - 106 466 (0,98 %), ադրբեջանցիներ - 57 123 (0,53 %), հրեաներ - 53 142 (0,49 %), բելառուսներ - 39 225 (0,36 %), վրացիներ - 38 934 (0,36 %), ուզբեկներ - 35 595 (0,33 %), տաջիկներ - 27 280 (0,25 %), մոլդովացիներ - 21 699 (0,20 %), ղրղզներ - 18 736 (0,17 %), մորդվաներ - 17 095 (0,16 %), չեչեններ - 14 524 (0,13 %), չուվաշներ - 14 313 (0,13 %), օսեր - 11 311 (0,10 %), անձինք, ովքեր չեն նշել իրենց ազգությունը - 668 409 (5,81 %):

Ռուսների տոկոսը Մոսկվայում գերազանցում է միջին ցուցանիշը ամբողջ Ռուսաստանով (80%), ինչպես նաև բարձր է հայերի և հրեաների տոկոսային բաժինը ի համեմատ միջինռուսականի (0,78 % և 0,16 % համապատասխանաբար): Ռուսների բաժինը մեծացել է 1989 թվականի մարդահամարի պահից, երբ նրանք կազմում էին 89,7 %[1]:

Տնտեսություն[խմբագրել]

Մոսկվան համառուսական մասշտաբով համարվում է խոշորագույն ֆինանսական կենտրոն, միջազգային բիզնես կենտրոն և երկրի տնտեսության մեծ մասի կառավարման կենտրոն։ Այսպես, օրինակ՝ Մոսկվայում են կենտրոնացված Ռուսաստանում գրանցված բանկերի կեսը[88]: Բացի այդ, խոշորագույն կազմակերպությունների մեծ մասը գրանցված են և ունեն կենտրոնական գրասենյակներ Մոսկվայում, չնայած նրան, որ նրանց արտադրանքը կարող է գտնվել Մոսկվայից հազարավոր կիլոմետր հեռավորության վրա։

2008 թվականի տվյալներով, ՀՆԱ ծավալով (321 միլիարդ $) Մոսկվան գտնվում էր 15-րդ տեղում աշխարհի խոշոր քաղաքների թվում[89]:

Մանրածախ առևտրի շրջանառությունը 2007 թվականին կազմել է 2040,3 միլիարդ ռուբլի (2006 թվականի հետ համեմատած աճը կազմում է 105,1%)[90], մեծածախ առևտրի շրջանառությունը, իր հերթին, կազմել է 7843,2 միլիարդ ռուբլի (2006 թվականի հետ համեմատած աճը կազմել է 122,3 %)[91], բնակչության տրամադրվող վճարովի ծառայությունների ծավալը կազմում է 815,85 միլիարդ ռուբլի[92]:

«Ernst & Young» կազմակերպության տվյալներով 2011 թվականի տվյալներով, Մոսկվան եվրոպական քաղաքների թվում ներդրումային գրավչությամբ հայտնվել է 7-րդ տեղում, ընդ որում նրա վարկանիշը աճում է[93]:

Քաղաքում աշխատում են բջջային կապի երեք օպերատորներ GSM և UMTS (3G) չափանիշներով՝ «ՄՏՍ», «ՄեգաՖոն», «Բիլայն», CDMA հիման վրա ծառայությունները տրամադրում է «Սքայ Լինք» օպերատորը։ Համացանցի անլար մուտքը LTE տեխնոլոգիայով տրամադրում է «Yota» օպերատորը։ Վիրտուալ օպերատորի մոդելով LTE հիման վրա ծառայությունները նույնպես տրամադրում է «ՄեգաՖոն» օպերատորը։

Forbes ամսագրի տեղեկություններով (2011 թվական), Մոսկվան զբաղեցնում է 1-ին տեղը աշխարհի բոլոր քաղաքների թվում դոլարային միլիարդատերերի քանակով (79 մարդ): Foreign Policy ամսագիրը 2010 թվականին Մոսկվան դրել է 25-րդ հորիզոնական այն գլոբալ քաղաքների թվում[94], որոնք նշանակալի ներդրում ունեն համաշխարհային քաղաքակրթության զարգացման գործում[95]:

Այնուամենայնիվ, ըստ Ռուսաստանի վիճակագրական ծառայության 2011 թվականին հաշվարկված ապրուստի արժեքի ինդեքսի, պարզվեց, որ Մոսկվան ապրուստի համար Ռուսաստանի ամենաթանկարժեք քաղաքը չէ՝ զիջելով սիբիրյան և հյուսիսային քաղաքների մի ամբողջ շարքին[96]:

2012 թվականին Մոսկվան զբաղեցրել է 1-ին տեղը Քաղաքային միջավայրի որակի վարկանիշում, որը կազմել են ՌԴ Տարածաշրջանային զարգացման նախարարությունը, Ինժեներների ռուսաստանյան միությունը, Շինարարության և կոմունալ տնտեսության հարցերով դաշնային գործակալությունը, Սպառողների իրավունքների պաշտպանության և մարդու բարեկեցության ոլորտում վերահսկողության դաշնային ծառայությունը, ինչպես նաև Մոսկվայի Մ. Վ. Լոմոնոսովի անվան պետական համալսարանը[97]:

Տրանսպորտ[խմբագրել]

Մոսկվան համարվում է երկրի խոշոր տրանսպորտային հանգույցը։ Քաղաքը գտնվում է երկաթուղային գծերի և դաշնային ավտոմայրուղիների ցանցերի կենտրոնում։ Մոսկովյան տրանսպորտային հանգույցում ուղևորափոխադրումների ծավալը 2013 թվականի դրությամբ կազմում է 11,5 մլիլիարդ մարդ[98]: Քաղաքում զարգացած են հասարակական տրանսպորտի բազմաթիվ տեսակներ, 1935 թվականից աշխատում է մետրոպոլիտենը: Հասարակական տրանսպորտի կողմից իրականացվում է ուղևորափոխադրումների 76%-ը[98]:

Երկաթգիծ[խմբագրել]

Լենինգրադյան կայարանը Մոսկվայի հնագույն կայարանն է, կառուցվել է 1849 թվականին Նիկոլաևսկի երկաթգծի սպասարկման համար

Մոսկվայում երկաթգծերի ցանցը ներկայացված է տասը հիմնական ուղղություններով իննը կայարաններով (ութ կայարաններից՝ Բելառուսական, Կազանի, Կուրսկի, Կիևյան, Լենինգրադյան, Պավելեցկի, Ռիգայի, Յարոսլավլի, իրականացվում են ինչպես քաղաքամերձ, այնպես էլ հեռու փոխադրումներ, մեկ կայարանը՝ Սավյոլովսկին, սպասարկում է միայն քաղաքամերձ փոխադրումները), Մոսկովյան շրջանային երկաթգծերով, մի քանի փոխկապակցված ճյուղերով և մի շարք մասնաճյուղերով, հիմնականում միակողմանի, ոչ մեծ երկարության, որոնց հիմնական մասը գտնվում է քաղաքի տարածքում։

Մոսկվայի բոլոր երկաթգծերը պատկանում են Մոսկովյան երկաթուղային գծերին, բացի Լենինգրադյան ուղղության, որը պատկանում է Հոկտեմբերյան երկաթուղային գծերին, որը նույնպես մտնում է Մոսկովյան երկաթուղային գծերի հանգույցի մեջ, որն ընդ որում ունի Ծառայողական կապակցող ճյուղ Մոսկովյան երկաթուղային գծի մի քանի ուղղություններով։ Ընդ որում, գները և վճարման կանոնները քաղաքամերձ էլեկրագնացքներում միևնույնն են բոլոր ուղղություններում առանց բացառության, Մոսկովյան երկաթուղային գծերի կանոնների համաձայն։

1990-2000-ական թվականներին երկաթգծերի մի շարք ճյուղեր, որոնք սպասարկում էին արդյունաբերական ձեռնարկությունները, փակվել են այն պատճառով, որ այդ ձեռնարկությունները դուրս են բերվել քաղաքից կամ լրջորեն կրճատվել է արտադրության ծավալը։

Քաղաքի սահմաններում երկաթուղային գծերի ընդհանուր ձգվածությունը կազմում է 394,7 կմ։ Քաղաքամերձ գնացքները, որոնք կապում են Մոսկվայի կայարանները Մոսկվայի և մոտակա շրջանների բնակավայրերի հետ, զգալի դեր են խաղում նաև ներքաղաքային փոխադրումներում։ Մոսկվայում ուղևորային երկաթուղային հաղորդակցության խոշոր նախագիծ է համարվում է Մոսկովյան երկաթուղային գծի Փոքր օղակում ուղևորային շարժման կազմակերպումը[98]:

Օդանավակայաններ[խմբագրել]

Դոմոդեդովո օդանավակայանի տերմինալը

Մոսկվայի տարածքում են գտնվում Վնուկովո և Օստաֆևո միջազգային օդանավակայանները։ Բացի այդ, քաղաքի բնակիչները և հյուրերը օգտվում են նաև այլ միջազգային օդանավակայանների ծառայություններից, որոնք գտնվում են Մոսկվայի մարզի տարածքում՝ Դոմոդեդովո, Չկալովսկի, Շերեմետևո:

Օդանավակայաններ կարելի է հասնել ոչ միայն ավտոմոբիլային տրանսպորտով, այլ նաև կարելի է օգտվել երկաթուղային կայարաններից շարժվող արագընթաց գնացքներից՝ Կիևի կայարանից մինչև Վնուկովո օդանավակայան, Բելառուսական կայարանից՝ մինչև Շերեմետևո և Պավելեցկի կայարանից՝ մինչև Դոմոդեդովո օդանավակայան։

Քաղաքում գործում էր օդային տերմինալ, սակայն 21-րդ դարի սկզբից այն, փաստացի, կորցրել է իր կիրառելիությունը։ Դրա տարածքները վարձակալի կողմից տրվել են որպես առևտրային տարածք։ 2009 թվականի դրությամբ օդային տերմինալի շենքում գործում են միայն երկաթուղային տոմսերի և ավիատոմսերի վաճառքով զբաղվող գրասենյակները։

Ավտոմոբիլային տրանսպորտ[խմբագրել]

Մոսկվան համարվում է զանազան ուղղություններով դաշնային ավտոճանապարհների ցանցի կենտրոն, որը մայրաքաղաքը միացնում է Ռուսաստանի Դաշնության սուբյեկտների վարչական կենտրոնների և հարևան քաղաքների հետ։ Մոսկվան ունի զարգացած տրանսպորտային ենթակառուցվածք, որն իր մեջ ներառում է երեք տրանսպորտային օղակներ՝ Սադովոյե, Երրորդ տրանսպորտային և Մոսկվայի օղակաձև ավտոմոբիլային ճանապարհը, Մոսկվայի մարզում ծրագրվում է Կենտրոնական օղակաձև ավտոմոբիլային ճանապարհի (ԿՕԱՃ) կառուցումը տրանզիտային տրանսպորտային հոսքից քաղաքը թեթևացնելու նպատակով։

1990-ական թվականներից սկսած Մոսկվան բախվել է տրանսպորտային սուր խնդրի հետ։ Մոսկվայում շարունակվում է ավտոպարկի արագ աճը՝ եթե 2000 թվականին քաղաքում հաշվվում էր 2,6 մլն ավտոմեքենա, ապա 2012 թվականին՝ արդեն 4,5 մլն (ավելի քան 380 ավտոմոբիլ 1000 բնակչի համար): Սպասվում է, որ 2020 թվականին այն կաճի 4%-ով[99]: Աճել է նաև քաղաքում բեռնափոխադրումների ծավալը ավտոմոբիլային տրանսպորտով։ Տարեկան Մոսկվայի միջով տեղափոխվում է մոտ 10 մլրդ տոննա բեռ, դրանցից մոտ 4 մլրդ տոննան բաժին է ընկնում տրանզիտային բեռնափոխադրումներին[98]: Ավտոպարկի զգալի աճը հանգեցրեց մեծ քանակությամբ ճանապարհային խցանումների: Որոշակի քայլեր են ձեռնարկվել խցանումների թիվը կրճատելու համար, ինչպիսիք են քաղաքում խոշոր բեռնատար ավտոմեքենաների մուտքի արգելքը, ավտոմոբիլային նոր հանգույցների կառուցումը և այլն[100][101]: Ավտոմոբիլային խցանումները հանգեցնում են հսկայական վնասների[102]: Խցանումների աճին նպաստում էին քաղաքաշինական սխալները[103]:

Քաղաքի ղեկավարությունը ճանապարհային շինարարության ճանապարհով մի շարք քայլեր է ձեռնարկել խցանումների խնդիրը վերացնելու համար։ Այսպես, վերակառուցվել է օղակաձև ավտոճանապարհը, կառուցվել է Երրորդ տրանսպորտային օղակը, 2008 թվականին սկսվել է Չորրորդ օղակի կառուցումը, սակայն տրանսպորտային խնդիրը շարունակում է մնալ չլուծված։ Իշխանությունների կարծիքով՝ տրանսպորտային խնդիրների լուծմանը նպաստում են նաև վարչական բնույթի միջոցառումները, մասնավորապես, 2012 թվականի հուլիսից ուժի մեջ մտած կայանման կանոնների խախտման համար տուգանքների զգալի աճը[104], քաղաքի կենտրոնական հատվածների փողոցներում վճարովի ավտոկայանատեղերի ստեղծումը[98]:

Քաղաքում չլուծված է մնում նաև ավտոկայանատեղիների պակասության խնդիրը։ 2010 թվականի սեպտեմբերին տրանսպորտի և կապի վարչության նախկին պետ Վասիլի Կիչեջին հայտնել էր, որ «քաղաքում առկա է 250 հազար ավտոկայանատեղի, մինչդեռ դրանց կարիքն ունի 1,2 միլիոն ավտոմեքենա»[105]: Ավելի վաղ փորձեր են արվել կիրառության մեջ դնել վճարովի ավտոկայանատեղիները քաղաքի փողոցներում, սակայն 2008 թվականի սեպտեմբերի 10-ին որոշում է կայացվել, որի համաձայն, ավտոմեքենաները կարելի էր անվճար կայանել ավտոճանապարհի երկայնքով։ Վճարովի են մնացել կայարաններում, օդանավակայաններում և քաղաքի կենտրոնում գտնվող մի քանի հատուկ առանձնացված գոտիներում գտնվող ավտոկայանատեղիները։ Բնակելի տարածքներում խնդիրը լուծելու համար կազմակերպվել էր «Ազգային ավտոտնակ» ծրագիրը, սակայն դրա իրագործումը երկարաձգվում է[106][107]: 2012 թվականին որոշվեց վերադառնալ վճարովի ավտոկայանատեղիների կազմակերպման նախագծին[108]: 2013 թվականի ամռանը Բուլվարնոյե կոլցո փողոցում սկսեցին հայտնվել վճարովի ավտոկայանատեղիներ, 2013 թվականի վերջից վճարովի կայանատեղիների գոտին լայնացել էր մինչև Սադովոյե կոլցո փողոցը[109], իսկ 2014 թվականի հունիսին ծրագրվում էր ընդլայնել վճարովի ավտոկայանատեղիների գոտին մինչև Երրորդ տրանսպորտային օղակը[110]՝ ներառելով տնամերձ տարածքները[111]: Կայանատեղիների արժեքը սկզբում կազմում էր 40 ռուբլի մեկ ժամվա համար և սկսեց բարձրանալ քաղաքի ամեն «օղակին» համապատասխան։ Շուրջօրյա անվճար կայանատեղու համար հնարավոր է ձեռք բերել աբոնեմենտ[112], իսկ շենքերի բնակիչների համար, ովքեր բնակվում են վճարովի ավտոկայանատեղիներ ունեցող շենքերի գոտում, նախատեսված են արտոնյալ պայմաններ։

Քույր քաղաքներ[խմբագրել]

    1rightarrow.png Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի քույր և գործընկեր քաղաքներ


Ծանոթագրություններ[խմբագրել]

  1. ↑ 1,0 1,1 «Перепись 2002 года показала изменение национального состава населения Москвы» (ռուսերեն)։ «Демоскоп» — Электронная версия бюллетеня «Население и общество». Институт демографии Государственного университета — Высшей школы экономики։ http://demoscope.ru/weekly/2007/0271/tema01.php։ Վերցված է 2009-01-13։  (ռուսերեն)
  2. ↑ Поспелов Е. М. Топонимический словарь Московской области. — М.: Профиздат, 320. — С. 173. — 320 с. — ISBN 5–255–01342–0.
  3. ↑ Агеева Р.А., Александров Ю.Н., Бондарчук Г.П. и др. Улицы Москвы. Старые и новые названия. Топонимический словарь-справочник / Отв. редактор Е.М.Поспелов. — М.: Изд. центр «Наука, техника, образование», 2003. — С. 184–185. — 336 с. — ISBN 5–9900013–1–2.
  4. ↑ Топоров, Владимир Николаевич «Baltica» Подмосковья // Балто-славянский сборник. — М.: Наука, 1972. — с. 217—280
  5. ↑ Фасмер, Макс Этимологический словарь русского языка. М., 1986, стр. 660—661
  6. ↑ Смолицкая Г. П., Горбаневский, Михаил Викторович Топонимия Москвы (Серия «Литературоведение и языкознание») / Отв. редактор Иванов, Вячеслав Всеволодович. — М.: Наука, 1982. — С. 81–89. — 176 с.).
  7. ↑ 7,0 7,1 С.Собянин, выступление в Московской городской Думе «Отчёт о результатах деятельности Правительства Москвы за 2011—2012 годы»
  8. ↑ «Памятник природы «Высшая точка Москвы — 255 м над уровнем моря (Тёплый Стан)»»։ Государственный Дарвиновский музей։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616HTphCe։ Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 29։ 
  9. ↑ «Самая высокая и самая низкая точки Москвы»։ «Прогулки по Москве»։ 2011-06-08։ Արխիվացված օրիգինալից 2012-05-27-ին։ http://www.webcitation.org/67yANH8C4։ Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 30։ 
  10. ↑ «Названия рек, ручьев, озёр, прудов и оврагов Москвы»։ moscow.gramota.ru։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616HUNUB6։ Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 12։ 
  11. ↑ «Подготовка к зимнему времени началась»։ Интерфакс։ 2012-09-21։ http://www.interfax.ru/society/txt.asp?id=266879։ Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 24։ 
  12. ↑ Большой энциклопедический словарь
  13. ↑ «2008 թվականը ամենատաք տարին էր Մոսկվայի պատմության մեջ (1-ին պարբերություն)»։ pogoda.ru.net։ 2009-01-11։ http://pogoda.ru.net/weathernews.php?id=3284։ Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11։ (ռուսերեն)
  14. ↑ «Մոսկվայի օդի ջերմաստիճան»։ Погода и климат։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616He0pgz։ Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11։ 
  15. ↑ «Մոսկվայի պատմության 130 տարիների ընթացքում ջերմաստիճանը բարձրացել է 38 աստիճանով»։ Lenta.ru։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616Hf3tv5։ 
  16. ↑ «2008 թվականում Մոսկվայում գրանցվեցին ամենամեծ քանակով տեղումները»։ NEWSru.com։ 2009-01-09։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616Ham400։ Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11։ 
  17. ↑ Метеовеб.ру Մոսկվայում հյուսիսափայլի միջին տևողությունը, ՄՊՀ-ի աստղադիտարան
  18. ↑ «2008 թվականը Մոսկվայի պատմության ըթնացքում ամենատաք տարին է»։ pogoda.ru.net։ 2009-01-11։ http://pogoda.ru.net/weathernews.php?id=3284։ Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11։ 
  19. ↑ «2007 թ Մոսկվայում Հյուսիսափայլի տևողությունը»։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616Hcm2nQ։ Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 21։ 
  20. ↑ «Официальный сайт национального парка Лосиный Остров»։ Лосиный Остров։ Արխիվացված օրիգինալից 2009-01-27-ին։ http://web.archive.org/20090127055743/www.elkisland.ru/nature_fauna.html։ Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 08–ին։ 
  21. ↑ 21,0 21,1 «Фауна»։ Битцевский лес։ Արխիվացված օրիգինալից 2013-01-14-ին։ http://www.webcitation.org/6DesnCd9P։ Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 11։ 
  22. ↑ 22,0 22,1 Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 90-91. — 930 с.
  23. ↑ О. Л. Россолимо, И. Я. Павлинов, С. В. Крускоп, А. А. Лисовский, Н. Н. Спасская, А. В. Борисенко, А. А. Панютина 2 ч. // Разнообразие млекопитающих. — М.: КМК, 2004. — С. 89-90 (455-456). — 213 с. — ISBN 5–87317–098–3
  24. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 81-82. — 930 с.
  25. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 82. — 930 с.
  26. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 79-80. — 930 с.
  27. ↑ «Красная книга Москвы»։ Государственный Дарвиновский музей։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616Hg6C3L։ Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 08–ին։ 
  28. ↑ «Кузьминский лесопарк»։ Энциклопедия «Москва»։ Արխիվացված օրիգինալից 2013-01-14-ին։ http://www.webcitation.org/6DesoNsMr։ Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 11։ 
  29. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 110-115. — 930 с.
  30. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 134-136. — 930 с.
  31. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 139-141. — 930 с.
  32. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 144-147. — 930 с.
  33. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 162-164. — 930 с.
  34. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 166-168. — 930 с.
  35. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 172-174. — 930 с.
  36. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 175-176. — 930 с.
  37. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 176-179. — 930 с.
  38. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 179-181. — 930 с.
  39. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 190-191. — 930 с.
  40. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 194-196. — 930 с.
  41. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 197-199. — 930 с.
  42. ↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 208-211. — 930 с.
  43. ↑ Алексеев А. И. и др. Москвоведение. Наш город: Учебник для 5—7 классов общеобразовательных учреждений. — АНО ИЦ «Москвоведение», АО «Московские учебники». — М., 1999. — С. 69—70. — ISBN 5785300591
  44. ↑ «ППМ от 8 ноября 2005 г. № 866-ПП. О функционировании единой системы экологического мониторинга города Москвы и практическом использовании данных экологического мониторинга»։ Правительство Москвы։ http://www.ecoekspert.ru/art/norm/77.html։ Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11։ 
  45. ↑ «Названы самые грязные районы Москвы»։ Интерфакс։ http://www.interfax.ru/news.asp?id=243725։ Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 2։ 
  46. ↑ «ЧП на МНПЗ не окажет существенного воздействия на экологию — эксперты»։ РИА Новости։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616HWIxEZ։ Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13։ 
  47. ↑ «№ 290-ПП О расширении применения диметилового эфира и других альтернативных видов моторного топлива»։ Официальный портал Мэра и Правительства Москвы։ 2007-05-27։ Արխիվացված օրիգինալից 2012-06-24-ին։ http://www.webcitation.org/68e562Bfp։ Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 15։ 
  48. ↑ «Москва заняла 14 место в списке самых грязных городов мира»։ travel.mail.ru։ 2008-03-08։ Արխիվացված օրիգինալից 2012-05-27-ին։ http://www.webcitation.org/67yAOnbil։ Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 28։ 
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 49,4 49,5 49,6 49,7 49,8 49,9 «Москва (столица СССР)»։ Большая советская энциклопедия։ Արխիվացված օրիգինալից 2012-02-02-ին։ http://www.webcitation.org/659S5AZd8։ Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 15։ 
  50. ↑ Воронин Н. Н. Московский Кремль (1156—1367). // Материалы и исследования по археологии СССР. № 77 (Метательная артиллерия и оборонительные сооружения). — М., 1958. — С. 57—66.
  51. ↑ «Исторический очерк (Москва)»։ Энциклопедия «Москва»։ Արխիվացված օրիգինալից 2013-01-14-ին։ http://www.webcitation.org/6DespxfIc։ Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 11։ 
  52. ↑ «Переезд Советов»։ Итоги։ 2001-08-14։ Արխիվացված օրիգինալից 2013-01-19-ին։ http://www.webcitation.org/6DnKFqFze։ Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 18։ 
  53. ↑ Постановление ВЦИК от 14.01.1929 «Об образовании на территории Р. С. Ф. С. Р. административно-территориальных объединений краевого и областного значения»
  54. ↑ СССР: административно-территориальное деление союзных республик на 1 января 1974 года. — М.: Известия, 1974., стр. 128
  55. ↑ Там же, стр. 116
  56. ↑ Гвоздецкий В. Л.։ «Москва и индустриализация»։ Слово։ Արխիվացված օրիգինալից 2013-01-14-ին։ http://www.webcitation.org/6Desrvp1v։ Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 11։ 
  57. ↑ «Телевизионное вещание в России»։ ubrus.org։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616HoVOBk։ Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 15։ 
  58. ↑ Большая советская энциклопедия. — 3-е изд. — Մոսկվա: Советская энциклопедия, 1977. — Т. 24, II. — С. 417.
  59. ↑ «Семь высоток — символ Москвы»։ Российская архитектура։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616Hq9ZZW։ Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 26։ 
  60. ↑ Ъ-Власть — «Ураган варварских разрушений проносится по улицам»
  61. ↑ «Москомархитектура. Исторический экскурс»։ Москомархитектура։ Արխիվացված օրիգինալից 2006-09-26-ին։ http://web.archive.org/20060926002038/www.mka.mos.ru/forms.asp?muid=9B955D7F-4610-4856-ACE5-AF065E4973FF&mpuid=7F35D3E8-14DE-44DF-85B6-A2ECBCC99539։ Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 26։ 
  62. ↑ «Новый облик Москвы»։ CREDCARD 2000—2009։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616HrL1m8։ Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 6։ 
  63. ↑ «Строительный бум в Москве все чаще приводит к катастрофам»։ NEWSru.com։ 2004-03-25։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616HsrsRH։ Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 13։ 
  64. ↑ Огонек: «В Москве сейчас не строительный бум, а только его начало»
  65. ↑ Хранители Садового кольца // gzt.ru
  66. ↑ Приказ Министерства культуры Российской Федерации, Министерства регионального развития Российской Федерации от 29 июля 2010 г. № 418/339 г. Москва «Об утверждении перечня исторических поселений»
  67. ↑ «Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2009/2010»։ Официальный сервер правительства Москвы։ Արխիվացված օրիգինալից 2012-02-02-ին։ http://www.webcitation.org/659S2r31U։ Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 28։ 
  68. ↑ «Исполнительная власть Москвы»։ Официальный сервер Правительства Москвы։ Արխիվացված օրիգինալից 2007-09-25-ին։ http://web.archive.org/20070925123733/mos.ru/wps/portal/WebContent?rubricId=2317։ Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 15։ 
  69. ↑ «Закон города Москвы от 6 ноября 2002 года № 56 «Об организации местного самоуправления в городе Москве»»։ Центр координации ГУ ИС։ 2013-02-28։ http://www.is.mos.ru/ViewDocument?id=8070։ Վերցված է 2015-02-15։ 
  70. ↑ «Конституционный суд переехал в Петербург»։ «Интерфакс»/«Московский комсомолец»։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616HwlVf1։ Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 12։ 
  71. ↑ «О совместных предложениях Правительства Москвы и Правительства Московской области по изменению границ столицы Российской Федерации — города Москвы»։ Официальный портал Мэра и Правительства Москвы։ 2011-07-11։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-04-ին։ http://www.webcitation.org/60fj6q8Tc։ Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 4։ 
  72. ↑ «С. Собянин: Площадь территорий, присоединяемых к Москве, увеличивается до 160 тыс. га»։ Официальный портал Мэра и Правительства Москвы։ 2011-08-18։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-20-ին։ http://www.webcitation.org/614v33XhM։ Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 20։ 
  73. ↑ «Карта проекта согласованных предложений властей столицы и области по расширению границ Москвы»։ Официальный портал Мэра и Правительства Москвы։ 2011-08-19։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-20-ին։ http://www.webcitation.org/614uoXgfG։ Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 20։ 
  74. ↑ «Расширение границ Москвы»։ Газета.Ru։ Արխիվացված օրիգինալից 2012-05-27-ին։ http://www.webcitation.org/67yATkUPU։ Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 9։ 
  75. ↑ Новые границы Москвы
  76. ↑ Юрий Кочетков. (2011-08-05)։ «Новая Москва не сразу строилась»։ Инвесткафе։ Արխիվացված օրիգինալից 2013-01-14-ին։ http://www.webcitation.org/6DesuTVdT։ 
  77. ↑ «Новая Москва: землю выкупят по рыночной цене, но…»։ За городом: Недвижимость / Infox.ru։ 2011-07-26։ Արխիվացված օրիգինալից 2013-01-14-ին։ http://www.webcitation.org/6DesxqjUI։ 
  78. ↑ «Закон города Москвы «О гербе города Москвы»»։ Правительство Москвы։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616HxlQx2։ Վերցված է 2009-01-13։ 
  79. ↑ «Закон города Москвы «О гимне города Москвы»»։ Официальный сервер правительства Москвы։ Правительство Москвы։ http://www.mos.ru/wps/portal/!ut/p/c1/04_SB8K8xLLM9MSSzPy8xBz9CP0os3izECfXQHMPIwODQFMTAyMXFwNnFydvYwNvc6B8pFm8n79RqJuJp6GhhZmroYGRmYeJk0-Yp4G7izExug1wAEcDArrDQa7FbztIHo_5fh75uan6BbmhEQZZJooAqHO3lw!!/dl2/d1/L3dJVkkvd0xNQUJrQUVrQSEhL1lCcHhKRjFOQUEhIS82XzZUQkVRN0gyMDBRNTQwMkREMENEQkszMEs3LzdfNlRCRVE3SDIwMFE1NDAyREQwQ0RCSzMwVDM!?nID=6_6TBEQ7H200Q5402DD0CDBK30K7&cID=6_6TBEQ7H200Q5402DD0CDBK30K7&rubricId=17&documentId=202։ Վերցված է 2009-01-13։ 
  80. ↑ «Итоги всероссийской переписи населения 2002. Численность и размещение населения»։ Федеральная служба государственной статистики։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616HzBXYE։ Վերցված է 2009-03-8։ 
  81. ↑ Социально-экономическое положение в г. Москве в январе — сентябре 2012 г.
  82. ↑ Официальный сайт Всероссийской переписи 2010 года. Полмиллиона москвичей утеряли без умысла
  83. ↑ 23.11.2010 Предварительные результаты Всероссийской переписи населения обсуждены на расширенном заседании Комитета СФ по делам Федерации и региональной политике. Официальный сайт Всероссийской переписи 2010 года
  84. ↑ Информационное агентство «РосБалт». Дарья Миронова. В столице потеряли два Люксембурга
  85. ↑ «Москва, до востребования»։ Российская газета։ 2009-02-09։ http://www.rg.ru/2009/02/09/migrant.html։ Վերցված է 2013-01-18։ 
  86. ↑ «Московское произношение»։ Արխիվացված օրիգինալից 2013-01-14-ին։ http://www.webcitation.org/6Det1UAzl։ 
  87. ↑ Приложения к итогам ВПН 2010 года в Москве
  88. ↑ «Справка о количестве действующих кредитных организаций и их филиалов»։ Центральный банк Российской федерации։ 2008-03-01։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616I1u39m։ Վերցված է 2009-01-13։ 
  89. ↑ В мировом рейтинге городов по размеру ВВП Москва заняла 15-е место // Rb.ru, 5 ноября 2009
  90. ↑ «Социально-экономическое положение России — 2007 год: оборот розничной торговли»։ Федеральная служба государственной статистики։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616I2YxbA։ Վերցված է 2009-01-13։ 
  91. ↑ «Социально-экономическое положение России — 2007 год: оборот оптовой торговли организаций оптовой торговли»։ Федеральная служба государственной статистики։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616I3Fuug։ Վերցված է 2009-01-13։ 
  92. ↑ «Социально-экономическое положение России — 2007 год: объём платных услуг населению»։ Федеральная служба государственной статистики։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-21-ին։ http://www.webcitation.org/616I3mWJh։ Վերցված է 2009-01-13։ 
  93. ↑ Исследование инвестиционной привлекательности России, 2011 год — Ernst & Young — Россия
  94. ↑ «The Global Cities Index 2010» (անգլերեն)։ www.foreignpolicy.com։ Արխիվացված օրիգինալից 2012-02-02-ին։ http://www.webcitation.org/659S16ErP։ Վերցված է 2011-02-19։ 
  95. ↑ «The 2008 Global Cities Index» (անգլերեն)։ www.foreignpolicy.com։ Արխիվացված օրիգինալից 2012-02-02-ին։ http://www.webcitation.org/659S20KCT։ Վերցված է 2009-11-08։ 
  96. ↑ «Независимая газета» (05.04.2011): Москва — далеко не самый дорогой город в России
  97. ↑ Составлен проект рейтинга привлекательности российских городов
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 98,3 98,4 «Приоритеты развития Москвы. Программа «Москва — город, удобный для жизни»»։ Правительство Москвы։ 27.07.2009։ http://s.mos.ru/common/upload/M2025.pdf։ Վերցված է 2013-10-24։ 
  99. ↑ Приоритеты развития Москвы. Программа «Москва — город, удобный для жизни». Правительство Москвы (27.07.2009)
  100. ↑ «С 15 января грузовикам запретят въезд в Москву»։ auto.vesti.ru։ 22 ноября 2010։ http://auto.vesti.ru/doc.html?id=346032։ Վերցված է 2014-07-13։ 
  101. ↑ «Планы департамента дорожного строительства: будут расширять перекрёстки и строить развязки»։ NEWSmsk.com։ 22 ноября 2010։ http://www.newsmsk.com/article/22Nov2010/dorogi_plany.html։ Վերցված է 2014-07-13։ 
  102. ↑ «Автомобильные пробки обошлись Москве в 40 миллиардов рублей»։ 14 января 2009։ http://gai.ru/press/news10875-avtomobilnyie-probki-oboshlis-moskve-v-40-milliardov-rubley/։ Վերցված է 2014-07-13։ 
  103. ↑ «Из «Москва-Сити» выдернут пробки»։ Деловой журнал «Финанс»։ 03.11.2010։ http://www.finansmag.ru/news/96385։ Վերցված է 2014-07-13։ 
  104. ↑ «В Москве и Петербурге штрафы за неправильную парковку вырастут в разы»։ РИА Новости։ Արխիվացված օրիգինալից 2013-01-14-ին։ http://www.webcitation.org/6Det3NN9B։ Վերցված է 2012-06-24։ 
  105. ↑ «Москве не хватает около миллиона парковочных мест для машин»։ РИА Новости։ 08.09.2010։ http://ria.ru/moscow/20100908/273633574.html։ Վերցված է 2014-07-13։ 
  106. ↑ Возбуждено уголовное дело в отношении экс-чиновников стройкомплекса Москвы // kommersant.ru
  107. ↑ Сроки сдачи первых «народных гаражей» в Москве затягиваются // «Ведомости» со ссылкой на «РИА Новости»
  108. ↑ «Первые платные городские парковки в центре Москвы откроют 1 ноября»։ РИА Новости։ Արխիվացված օրիգինալից 2013-01-14-ին։ http://www.webcitation.org/6Det8BCot։ Վերցված է 2012-06-24։ 
  109. ↑ Садово-парковое кольцо. Платная парковка заработала внутри Садового кольца
  110. ↑ Парковки взяли третье кольцо. Платные парковки выйдут за пределы Садового кольца в июне
  111. ↑ Платные парковки вышли во двор. Платные городские парковки могут появиться во дворах домов в Москве
  112. ↑ Стоимость парковки внутри Бульварного кольца увеличат до 80 руб в час
Ռուսաստան Սա Ռուսաստանի մասին անավարտ հոդված է։ Դուք կարող եք օգնել Վիքիպեդիային՝ ուղղելով և լրացնելով այն։


Ռուսաստանի միլիոնանոց քաղաքներ Flag of Russia.svg

Մոսկվա | Սանկտ-Պետերբուրգ  • Նովոսիբիրսկ  • Եկատերինբուրգ  • Ներքին Նովգորոդ  • Սամարա  • Օմսկ
Կազան  • Չելյաբինսկ  • Դոնի Ռոստով
Ասիական երկրների մայրաքաղաքներ

Աբու Դաբի · Ամման · Անկարա · Աշխաբադ · Աստանա · Բաղդադ · Բանգկոկ · Բանդար Սերի Բեգավան · Բաքու · Բեյրութ · Բիշքեկ · Դամասկոս · Դաքքա · Դիլի · Դոհա · Դուշանբե · Երևան · Էլ Քուվեյթ · Էր Ռիադ · Թբիլիսի · Թեհրան · Թհիմփհու · Իսլամաբադ · Կատմանդու · Կուալա Լումպուր · Հանոյ · Մալե · Մանամա · Մանիլա · Մասկատ · Մոսկվա · Նայպիդո · Նիկոսիա · Նյու Դելի · Շրի Ջայավարդենեպուրա Կոտտե · Պեկին · Պնոմպեն · Ջակարտա · Սանաա · Սեուլ · Սինգապուր · Վիենտյան · Տաշքենդ · Տոկիո · Ուլան Բատոր · Փխենյան · Քաբուլ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մոսկվա&oldid=3404914» էջից