Латвия

Википедия Cайтдихъай
ЭлячӀун иниз: Навигация, Жугъурун
Латвия
Латвиядин Республика
Latvijas Republika
Латвиядин пайдах Латвиядин герб
Пайдах Герб
EU-Latvia.svg
Гимн: «Dievs, Svētī Latviju»
«Я Рабби, Латвиядиз берекат це!»
Кьилин шегьер: Рига[1]
Шегьерар: Рига, Даугавпилс, Вентспилс, Лиепая, Елгава, Юрмала
Аслутуширвал: 1918 йисан 18 цIехуьлдиз
(Урусатдилай)
1991 йисан 21 пахундиз
ССРГдилай
ЧӀал: лат чӀал[2]
Идара авунин тегьер: Парламентдин республика
Кьил: Андрис Берзиньш[3] (президент),
Лаймдота Страуюма[4] (премьер-министр)
Майдан: 64 589 км² (124-лагьай)
 · Цин ччилин %: 1,5
Агьалияр: ▼ 1 994 300[5] ксар. (143-лагьай)
 · Агьалийрин къалинвал: 34,3 ксар./км²
Пул: евро[6]
КъВБ: 44,391 млрд[7] млрд. $ (102-лагьай)
 · АСКА КъВБ: 22 150[7] $
ИПВИ: ▲ 0,814 (44-лагьай)
Домен: .lv, .eu
Телефондин код: +371[8]
Сятдин чӀул: EET (UTC+2, гатуз UTC+3)[9]

Латвия (латыш Latvija) — Европадин кефердинни рагъэкъечӀдай пата авай гьукумат я. Официал тӀвар — Латвиядин Республика (латыш Latvijas Republika). Балтик гьуьлуьн рагъэкъечӀдайпатан къерехдал ва Европа ГалкIдин кефердинни рагъэкъечӀдай пата ала. Латвия кефердин патахъ Эстониядихъ (сергьятдин яргъивал — 339 км); рагъэкъечӀдай патахъ Урусатдихъ (сергьятдин яргъивал — 271 км); кьиблединни рагъэкъечӀдай патахъ Беларусиядихъ (сергьятдин яргъивал — 141 км); кьибледин патахъ Литвадихъ (сергьятдин яргъивал — 453 км) галаз сергьятрал ала.

Балтик тайифайри ацукьарнавай ва герман колонистри чпин гъилик кутунвай Ливония тӀвар алай тарихдин областдин чилерин чӀехи пай кьунва. Юкьван вишйисаррани сифте чӀавара Ливондин ордендин, Реч Посполитадин, Швециядин, Курляндиядин Герцогвилин ва Урусатдин Империядин агъавилик квай тир. 1918-лагьай йисан 18-лагьай цӀехуьлдиз Урусатдилай вичин аслутуширвал малумарна. 1940-1991-лагьай йисарин арада ССРГ-дик акатзавай тир. 1991-лагьай йисан 21-лагьай пахундиз ССРГ-дин чукӀурунин нетижада Латвиядин вичин аслутуширвал жугъурна.

Латвия — унитар гьукумат, президентвилинни-парламентвилин республика я. Дибдин закон — 1922-лагьай йисан Конституция. Уьлкве 119 административ текдиз чара жезвайди я, абурукай 110 тек — вилаятар я (лат novadi, сад. к. novads), 9 вилаятрин ихтияр гвай республикадин дережадин шегьерар я.

Чилин майдан — 64 589 км², агьалияр — 1 994 300 кас (2014 й.). Майдан кьадардикай дуьньяда 122-лагьай чка кьазва, агьалийрин кьадардикай — 147-лагьай чка. Кьилин шегьер — Рига, рагъэкъечӀдайпатан Балтикадин виридалайни чӀехи шегьер я. Официал чӀал — лат чӀал я. ЧӀехи миллетар (2011 й.) — латышар (62,10 %) ва урусар (26,90 %) я[10]. Дин — инжилхъан-луьтеранар я.

ЧӀехи метлеб авай экономикадин хилер — хуьруьн майишат, логистика, машинар акъуддай промышленность, туризм я.

Латвия СМТ-дин (1991-лагьай йисалай инихъ)[11], ХавВФ, ВМТ (1992-лагьай йисалай инихъ), Виридуьньядин Банкдин, Европа ГалкIдин (2004-лагьай йисалай инихъ)[12], НАТО-дин (2004-лагьай йисалай инихъ)[13], Европадин Советдин (1995-лагьай йисалай инихъ)[14] ва маса халкьарин арада авай тешкилатрин уртах я.

ТӀварцӀин этимология[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

«Латвия» (Latvija) тӀвар дегь чӀаван латгалрин тӀварцӀикай арадал акъатна. Латгалар — кьуд инд-европадин балтикадин тайифайрикай сад тир (куршийрихъ, земгалрихъ, селрихъ галаз санал), гилан латышрин этникадин хвех абурукайни финнрин ливонрикай ибарат я.[15]

И тӀварцӀиз ухшар авай «Летия» кӀалубда авай тӀвар (Lettia, Letthia, Leththia) садлагьай сеферда 1209-лагьай йисан Генрихан Хроникада гьалтзавайди я. Сифте чӀавуз немцери икӀа латгалар яшамишдай чилериз лугьузвай тир. «Латвия» тӀвар лат чӀалаз литов чӀалай атана — гьам ана «латвяй» (лит. latviai) тӀвар алай латышрин этнонимдай арадал атана.[16]

География[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Гьукуматдин къурулуш[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Латвияда 1922-лагьай йисан 15-лагьай эхендиз кьабулнавай Конституция кIвалахарзава. Латвия - парламентдин республика я. Къанунар акъуддай орган - Сейм (латыш Saeima). Парламент хкягъунин йикъалди 18 йисал кьван агакьнавай тамам вири ихтияр авай Латвиядин гражданри 4 йисалди хкягъзава.[17] Виридалайни вини дережадин векилвал гьукуматдин президентди ийидайди я. Латвиядин Президент (латыш Valsts prezidents) Сеймди кьуд йисалди хкягъзава.

Виридалайни вини дережадин «кьилиз акъуддай» орган - Министрин кабинет (латыш Ministru kabinets) я, премьер-министрдикайни (латыш Ministru prezidents) министрикай ибарат тирди. Министрин Кабинетди гьукуматдин президентди векил авур чин туькIуьрдайди я[18].

Политикадин партияр[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

ТӀвар лезгидал ТӀвар лат чӀалал Идеология Кьил Депутатар Диб эцигна
«Разивал» латыш Saskaņa центризм Янис Урбанович 28 2010
Реформрин Партия латыш Reformu partija ЭрчIи патан юкь Валдис Затлерс 22 2011
«Садвал» латыш Vienotība Консерватизм Солвита Аболтиня 20 2010[~ 1]
Миллетрин садхьун «Вири Латвиядин патал!» — «Дигедиз ва азадвилиз/ДННЛ» латыш Nacionālā apvienība "Visu Latvijai!"—"Tēvzemei un Brīvībai/LNNK" Национал-консерватизм Райвис Дзинтарс
Гайдис Берзиньш		 14 2010[~ 2]
Латвиядин лежберрин галкI латыш Latvijas Zemnieku savienība , LZS Аграризм
центризм		 Аугустс Бригманис 9 1990[~ 3]
Латвиядин къацу партия латыш Latvijas Zaļā partija Къацу политика
центризм
къацу либерализм		 Виестурс Силениекс
Раймондс Вейонис		 4 1990
Латвиядин социализмдин партия латыш Latvijas Sociālistiskā partija , LSP Коммунизм
Марксизм-ленинизм		 Альфред Рубикс 3 1994
  1. ↑ Пуд партиядин блок хьиз туькӀуьрнавай, 2011-лагьай йисуз партиядиз масакӀа туькӀуьр хъувуна
  2. ↑ Кьве партиядин блок хьиз туькӀуьрнавай, 2011-лагьай йисуз партиядиз масакӀа туькӀуьр хъувуна
  3. ↑ Вичи вич 1917-лагьай йисуз туькӀуьрнавай ва 1934-лагьай йисуз къадагъа авунвай са тӀвар алай партиядин чкадал акъвазнавайди хьиз гьисабзавайди я

Пешекарвилин галкIар[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Латвиядин ада (азад) пешегалкIрин галкI (латыш. Latvijas Brīvo arodbiedrību savienība; LBAS (гафба-гаф: Латвиядин ада масавилин ГалкI)) - кьилди сад тир Латвияда авай миллетдин пешекарвилин галкIарин юкь я. Ам 1990-лагьай йисуз диб эцигна, Советрин ГалкIдин пешекарвилин галкIрин система цIийикIа туькIуьрдайла.[19]

LBAS - Латвиядин виридалайни чIехи гьукуматдик квачир тешкилат я. Ада кьилдин хилен тахьайтIа хилерин арада авай дережада пешекарвилин галкIринни кIвалаххъанрин интересар хуьдайди я. ЛАПГ-ди 23 аслу тушир пешегалкIдин санал кIвалахун сад садав кьадайвал ийизва; миллетдинни халкьарин арада авай идарайра вичик акатзавай уртахрин пад хуьзва; санал тухванвай кIвалах кьилиз акъудзава.

LBAS - Халкьарин арада авай пешегалкIрин конфедерациядин (ITUC), Европадин пешегалкIрин конфедерациядин (ETUC) ва Балтик гьуьлуьн пешегалкIрин чилинин (BASTUN) филиал я.

Административ паюн[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Латвиядин административ паюн (2011-лагьай йисан 3 гьер)
Латвиядин административ паюн рангар кваз (2011-лагьай йисан 3 гьер)

Административ патахъай Латвия 119 са дережадин вич-вичи идара ийидай текариз чара жезва - 110 вилаятдиз (латыш. novadi, с.к. novads) ва 9 республикадин дережадин шегьердиз (латыш. novadi, с.к. novads). Вилаятар районризни вилаятрин шегьерриз чараз жезва тахьайтIа абурув стIун къенепатан паюн гвач.

2009-лагьай йисал кьван, виликан административни чилин реформа акьалтIдалди, Латвияда вич-вичи идара ийидай текарин кьве дережа авай тир:

1. 26 районни 7 республикадин шегьер

2. са шумуд виш гъвечIи районарни районрин шегьерар, гьакIни са кьадар и реформадин сергьятра туькIуьрхьанвай краяр.

Конституциядиз килигна, Латвия кьуд тарихдинни мединиятдин областдикай ибарат я: Видземе, Латгалия, Курземе, Земгале, амма абур административ текар туш.

Регионар вилик ракъурун пландик кутун ва вич-вичи идара ийидай текал санал кIвалахун патал патал 2006-лагьай йисуз Латвиядин пландик кутадай регионар туькIуьрнава - Видземедин, Земгаледин, Курземедин, Латгалиядин ва Ригадин.[20][21]

ЧӀехи шегьерар[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Агъадихъ ганвай таблицадик 10 агъзурдилай пара кас авай Латвиядин шегьерар кутунва (2012-лагьай йисан 1-лагьай гьердин малуматар). Латвияда шегьеррин статус 77 яшамиш жедай чкадиз гана, абурукай 9-див республикадин шегьеррин статус гва. Республикадин шегьерар къалин шрифтдалди чара авуна.

Вентспилс Валдемарпилс Пилтене Талсы Стенде Сабиле Кандава Кулдига Павилоста Айзпуте Броцени Салдус Скрунда Приекуле Дурбе Гробиня Лиепая Тукумс Добеле Ауце Елгава Бауска Балдоне Олайне Юрмала Рига Баложи Саласпилс Огре Икшкиле Кегумс Лиелварде Айзкраукле Плявиняс Мадона Лубана Цесвайне Гулбене Алуксне Апе Смилтене Валка Руйиена Седа Стренчи Мазсалаца Алоя Стайцеле Айнажи Салацгрива Лимбажи Саулкрасты Вангажи Сигулда Лигатне Цесис Валмиера Яунелгава Виесите Акнисте Субате Илуксте Даугавпилс Краслава Дагда Зилупе Лудза Карсава Балвы Виляка Резекне Виляны Варкляны Екабпилс Ливаны Прейли Курземе Земгале Селия Видземе Латгале
(Шегьердин тӀварцӀел илисайла адав кьадай макъаладиз элячӀун кьилиз акъатда)
Герб Шегьер Агьалияр (01.01.2012) Тарихдин район
Coat of Arms of Riga.svg Рига 699 203 Видземе
Coat of arms of Daugavpils.svg Даугавпилс 101 057 Латгале / Селия
Coat of Arms of Liepāja.svg Лиепая 82 413 Курземе
Escut Jelgava.png Елгава 63 534 Земгале
Coat of Arms of Jūrmala.svg Юрмала 56 307 Видземе
LVA Ventspils COA.svg Вентспилс 41 998 Курземе
Coat of Arms of Rēzekne.svg Резекне 33 936 Латгале
COA LV Valmiera.svg Валмиера 26 674 Видземе
Coat of Arms of Ogre.svg Огре 26 549 Видземе
Escut Jekabpils.png Екабпилс 25 883 Селия / Латгале
Coat of Arms of Tukums.svg Тукумс 19 729 Земгале
Salaspils gerb.png Саласпилс 18 039 Видземе
Escut Cesis.png Цесис 17 673 Видземе
Kuldiga gerb.png Кулдига 12 494 Курземе
Olaine.gerb.png Олайне 12 367 Видземе
Saldus gerb.png Салдус 12 085 Курземе
Coat of Arms of Sigulda.svg Сигулда 11 368 Видземе
Coat of Arms of Talsi.svg Талси 10 962 Курземе
Escut Dobele.png Добеле 10 895 Земгале

Баянар[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

  1. ↑ Worldcapitals.info
  2. ↑ «Латвийская Республика» - «Закон ЛР от 21.12.1999 "ЗАКОН О ГОСУДАРСТВЕННОМ ЯЗЫКЕ"»
  3. ↑ РИА «Новости» - «Новым президентом Латвии избран Андрис Берзиньш»
  4. ↑ РИА «Новости» - «Президент Латвии поддержал кандидатуру Страуюмы на пост премьера»
  5. ↑ Население Латвии на 2014 год по данным Центрального статистического бюро Латвии, 20.08.2014  (инг.)
  6. ↑ Известия — «Латвия перешла на евро»
  7. ↑ 7,0 7,1 GDP, PPP (current international $)  (инг.). The World Bank Group. Ахтармишун 10 ноябрь 2013.
  8. ↑ «World Telephone Numbering Guide» — «LATVIA»
  9. ↑ «PLANETOLOG.ru» — «Часовые пояса Латвии»
  10. ↑ Population Census 2011 — Key Indicators
  11. ↑ Member States of the United Nations
  12. ↑ LENTA.ru — В Евросоюз вступили десять новых государств
  13. ↑ NATO.int — NATO welcomes seven new members
  14. ↑ Council of Europe — member-state — Latvia
  15. ↑ Latvia in Brief. Latvian Institute (2012). Ахтармишун 12 май 2011.
  16. ↑ Латвия — генезис понятия  (латыш.)
  17. ↑ Статьи 8 и 10 Конституции Латвийской Республики
  18. ↑ Конституция Латвийской Республики. Кабинет министров Латвийской Республики. Архивация 19 июль 2013. Ахтармишун 17 июль 2013.
  19. ↑ Latvijas Brīvo arodbiedrību savienība
  20. ↑ HISTORY AND PROGRESS OF TERRITORIAL REFORM IN LATVIA
  21. ↑ Administratīvo teritoriju un apdzīvoto vietu likums (Latvian). likumi.lv (Шаблон:Str ≠ len). Ахтармишун 5 январь 2010.

ЭлячӀунар[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Латвия&oldid=57342" я