Panama
República de Panamá Republika Panamy |
|||||
|
|||||
Dewiza: (łac.) Pro Mundi Beneficio (Dla Korzyści Świata) |
|||||
Hymn: Himno Istmeño | |||||
Język urzędowy | hiszpański | ||||
Stolica | Panama | ||||
Ustrój polityczny | republika | ||||
Głowa państwa | prezydent Juan Carlos Varela | ||||
Szef rządu | prezydent Juan Carlos Varela | ||||
Powierzchnia • całkowita • wody śródlądowe |
117. na świecie 78 200 km² 2,9% |
||||
Liczba ludności (2013) • całkowita • gęstość zaludnienia |
135. na świecie 3 661 868 47 osób/km² |
||||
PKB (2013) • całkowite • na osobę |
40,33 mld[1] USD 10 839[1] USD |
||||
PKB (PSN) (2013) • całkowite • na osobę |
61,98 mld[1] USD 16 658[1] USD |
||||
Jednostka monetarna | Balboa (PAB) | ||||
Niepodległość | od Kolumbii 3 listopada 1903 |
||||
Strefa czasowa | UTC -5 | ||||
Kod ISO 3166 | PA | ||||
Domena internetowa | *.pa | ||||
Kod samochodowy | PA | ||||
Kod samolotowy | HP | ||||
Kod telefoniczny | +507 | ||||
Panama (Republika Panamy, República de Panamá) – państwo w Ameryce Środkowej, położone nad Morzem Karaibskim i Oceanem Spokojnym. Graniczy z Kolumbią (225 km) i Kostaryką (330 km) – łączna długość granic lądowych wynosi 555 km, ponadto 2490 km wybrzeża morskiego. Znana głównie z Kanału Panamskiego, dzięki któremu statki aby przepłynąć z zachodu na wschód Ameryki nie muszą opływać Ameryki Południowej i przechodzić przez Cieśninę Magellana.
Spis treści
Geografia[edytuj | edytuj kod]
Terytorium Panamy stanowi wąski (od ok. 50 km do ok. 200 km) pas lądu, łączący Amerykę Południową z Ameryką Północną. W najwęższej części, zw. Przesmykiem Panamskim, znajduje się Kanał Panamski. Ponad 50% pow. kraju zajmują wyżyny i góry Kordyliery Środkowej. Na zachodzie Cordillera de Veraguas z licznymi stożkami wulkanów (m.in. Chiriquí, najwyższy szczyt kraju, 3478 m n.p.m.), na wschodzie – Serranía del Darién (wys. do ok. 1900 m n.p.m.). Na wybrzeżach – aluwialne niziny. Wybrzeża rozczłonkowane (łączna dł. ok. 2000 km). Liczne zatoki, największe: Panamska (Ocean Spokojny) i Moskitów (Morze Karaibskie). Wzdłuż wybrzeży rafy koralowe (zwł. na Morzu Karaibskim) i ok. 1600 wysp (m.in. Wyspy Perłowe na Oceanie Spokojnym). Obszar Panamy jest położony w strefie aktywnej sejsmicznie. Klimat równikowy, na północy wybitnie wilgotny (opady całoroczne, do 4000 mm), na południu wilgotny (opady głównie w półroczu letnim, 1500–2500 mm rocznie). Średnia temperatura miesięczna: 26–28 °C na nizinach i ok. 17–10 °C w górach. Na wybrzeżu Morza Karaibskiego częste burze (do 200 rocznie). Gęsta sieć krótkich rzek, wpadających głównie do Oceanu Spokojnego. Lasy (44% pow.) równikowe wilgotne na północy i zrzucające okresowo liście – na południu oraz namorzynowe – na wybrzeżu Morza Karaibskiego. W kotlinach roślinność sawannowa.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Obszar zasiedlony pierwotnie przez Indian, głównie Czibczów. Do podboju hiszpańskiego znajdował się w zasięgu handlu prowadzonego przez Azteków i Majów. Przez Europejczyków odkryty ok. 1501, stał się posiadłością hiszpańską. Od 1535 wchodził w skład wicekrólestwa Nowej Hiszpanii, od 1717 – wicekrólestwa Nowej Granady. Przez cały okres kolonialny był centrum wymiany handlowej. Po wyzwoleniu spod panowania hiszpańskiego Nowej Granady 1819, Panama, jako jej prowincja, weszła w skład Wielkiej Kolumbii. Od 1830 należała do Kolumbii. Znaczenie Panamy wzrosło z chwilą wybudowania (1850–1855) kolei łączącej Ocean Spokojny z Morzem Karaibskim, a zwłaszcza w związku z budową (od 1881) Kanału Panamskiego. W latach 1855–1886 dysponowała autonomią którą utraciła na skutek dążeń secesjonistycznych.
W 1903 z inspiracji USA oderwała się od Kolumbii (na czele ruchu separatystycznego stał Manuel Amador Guerrero) i utworzyła odrębną republikę. Traktat z 1903 (Hay–Bunau-Varilla) przyznał USA wieczystą dzierżawę Strefy Kanału Panamskiego i prawo stacjonowania na terenie Panamy wojsk amerykańskich[2]. W następnych latach rozwój gospodarki był związany z Kanałem, na prowincji tradycyjna gospodarka rolna (głównie uprawa bananów). Pierwszy prezydent kraju Manuel Amador Guerrero wywodzący się z Partii Konserwatywnej przeprowadził szereg reform społecznych lecz mocno uzależnił Panamę od Stanów Zjednoczonych. USA korzystając z wpływów w Panamie dokonało kilkukrotnie zbrojnej interwencji w wewnętrzne sprawy państwa. Do interwencji wojsk amerykańskich doszło w latach 1908, 1910 i 1918–1919. W latach 30. wystąpiły konflikty społeczne na tle rasowym. Na czele ruchu nacjonalistycznego i antyamerykańskiego stanął Arnulfo Arias Madrid. W 1936 roku rząd panamski podpisał traktat przedłużający amerykańskie wpływy w Panamie zagwarantowane w trakcie z 1903. W 1940 roku wybory prezydenckiego wygrał Arias który już rok później obalony został w wyniku puczu wojskowego. Krótka prezydentura Ariasa charakteryzowała się antyamerykanizmem oraz prowłoską i proniemiecką polityką[3]. Pucz przywrócił w kraju proamerykańskie rządy. Podczas II wojny światowej na terenie Panamy utworzono amerykańskie bazy wojskowe.
Po zakończeniu wojny światowej doszło do wzrostu poparcia dla ruchów nacjonalistycznych i lewicowych. W 1949 roku prezydentem ponownie został Arias który w 1951 ponownie został obalony przez wojskowych puczystów. Następcą Ariasa został José Antonio Remón Cantera który powrócił do przyjaznych relacji z USA i zapoczątkował rokowania z USA w sprawie sytuacji w kanale panamskim. Dojście do władzy prezydenta umożliwiło rządy jego konserwatywnej Narodowej Koalicji Patriotycznej[4]. Nowy prezydent w 1953 roku utworzył Gwardię Narodową a w trakcie prezydentury dokonał reformy rządu. W 1955 roku Panama z inicjatywy Remóna Cantery zawarła z Amerykanami umowę ekonomiczną. W latach 50. i 60. doszło do wzrostu destabilizacji i nastrojów antyamerykańskich, równocześnie rozwinął się przemysł i doszło do napływu zagranicznych inwestycji. Kolejnym prezydentem został Ernesto de la Guardia Navarro z Narodowej Koalicji Patriotycznej. De la Guardia wprowadził kilka postępowych reform będących kontynuacją reform poprzednika. Rządom Narodowej Koalicji Patriotycznej udało się rozbudować system świadczeń socjalnych. Na początku lat 60. w rządzącej partii uaktywniła się frakcja procastrowska[4]. W 1964 roku doszło do nieudanej próby uregulowania statusu kanału panamskiego. W 1964 roku zerwane zostały stosunki dyplomatyczne między krajami co udało się załagodzić rok później poprzez układ obiecujących uznanie przez USA pełnej suwerenności Panamy w Strefie Kanału. W 1964 roku prezydentem został Marco Aurelio Robles Méndez z Narodowej Unii Liberalnej będącej koalicją partii prawicowych. Prezydent podjął nieudane próby reform wewnętrznych a mianowicie reformy rolnej i podatkowej. W okresie jego rządów doszło do zmniejszenia znaczenia partii politycznej. Sytuacja otworzyła drogę do wojskowego zamachu stanu[5].
W 1968 doszło do zamach stanu nazwanego przez wojsko mianem rewolucji. Do 1969 roku władzę w państwie sprawowała junta wojskowa. Od początku 1969 faktyczną władzę w Panamie sprawował gen. Omar Torrijos Herrera (1972–1978 premier z nadzwyczajnymi pełnomocnictwami). Dzięki szybkiemu rozwojowi usług w dziedzinie handlu, bankowości i transportu morskiego (tzw. tania bandera) utrzymywał się wzrost gospodarczy i ekspansja zagranicznego kapitału inwestycyjnego, głównie z USA. W 1972 roku Torrijos wprowadził nową konstytucję która wzmocniła uprawnienia władz lokalnych, generał doprowadził do rozwoju związków zawodowych, rozszerzył sferę socjalną, przeprowadził reformę rolną oraz nacjonalizację części przemysłu. W 1973 doszło do ponownego zaostrzenia konfliktu z USA–Panama. Panama wystąpiła z żądaniem suwerenności w strefie kanału i wycofania z jej terenu wojsk amerykańskich. Kilkuletnie rokowania z USA w sprawie kanału, prowadzone przy poparciu państw latynoamerykańskich dla Panamy, zostały zakończone 1977 układem, który spełnił roszczenia Panamy i ustalił warunki przekazania jej strefy kanału. W 1978 ponownie wprowadzono rządy cywilne faktyczne rządy sprawował jednak gen. Torrijos. W 1979 roku przy wsparciu generała utworzono centrolewicową Demokratyczną Partię Rewolucyjną która do początku lat 80. sprawowała władzę[6].
W 1981 roku w wyniku wypadku zginął Torrijos a władzę po nim objął krąg prawicowych oficerów związanych z Gwardią Narodową. W 1983 rozpoczęła się dyktatura gen. Manuela Noriegi. Noriega początkowo związał się z Amerykanami. Sam był już końca lat 50. pracownikiem CIA, za co otrzymywał nawet 200 tysięcy dolarów rocznie[7]. Pomagał CIA w tajnych operacjach przeciwko lewicy w Ameryce Łacińskiej, jego zadaniem było wspomaganie amerykańskich interesów w Ameryce Środkowej, w szczególności sabotowanie działań socjalistycznego rządu w Nikaragui oraz rewolucjonistów FMLN. Według późniejszych oskarżeń pomimo współpracy z amerykańską Administracją Legalnego Obrotu Lekarstw, wspomagał jednocześnie handlarzy narkotyków[8][9]. W późnych latach 80. Noriega zaczął przeciwstawiać się polityce realizowanej przez amerykańskie agencje, które wyniosły go do władzy. Prezydent rozpoczął współpracę z kubańskim rządem Fidela Castro z którym wcześniej prowadził już interesy gospodarcze będąc nieoficjalnym pośrednikiem Stanów Zjednoczonych w handlu z wyspą[10]. Dziesięć lat po schwytaniu przez Amerykanów wyszła na jaw sprzedaż Kubie tajnych dokumentów amerykańskiej Agencji Bezpieczeństwa Narodowego; okazało się że współpracował również z Układem Warszawskim, przekazując zachodnie technologie wojskow. Rozpoczęcie współpracy z Kubą spowodowało oskarżenie go przez Amerykanów o chęć budowy osi Kuba, Panama, Nikaragua[11][12].
W wyniku interwencji wojsk USA w 1989 aresztowano gen. Noriegę a rządy objął prezydent Guillermo Endara. Już w 1990 roku nowy rząd udaremnił próbę wojskowego zamachu stanu. Inwazja amerykańska doprowadziła do szerokiego kryzysu gospodarczego, wybuchu antyrządowych walk partyzanckich prowadzonych przez guerillę M-20 oraz serii zamachów terrorystycznych w latach 1991-1992 przeprowadzonych przez zwolenników obalonego prezydenta. W rezultacie Endara szybko stracił poparcie społeczeństwa (1992 odrzucono w referendum jego projekt reformy konstytucji). Katastrofą dla rządu okazało się też ujawnienie przyjęcia pieniędzy kartelu narkotykowego przez prezydenta[13]. W wyborach prezydenckich 1994 zwyciężył Ernesto Pérez Balladares z opozycyjnej Rewolucyjnej Partii Demokratycznej. Panamskie wojsko zostało rozwiązane konstytucyjną poprawką w roku 1994. Bezpieczeństwo zewnętrzne jest zapewnione dzięki Traktatowi o Neutralności Kanału Panamy z USA, które przejęło ochronę terytorialną. Efektem rozwiązania wojska jest usunięcie ryzyka powrotu do wcześniejszego reżimu wojskowego[14]. Podjęto rokowania na temat formy obecności Amerykanów po 1999 w strefie Kanału Panamskiego i przyszłości bazy lotniczej w Howard, która jest wielonarodowym ośrodkiem walki z handlem narkotykami. Przyjęto prawo o Władzy Kanału Panamskiego, autonomicznej i niezależnej finansowo, która przejęła zarząd w grudniu 1999 po zakończeniu działalności Komisji Kanału Panamskiego. W 2004 roku władzę objął Martín Torrijos, syn generała Omara Torrijosa.
Ustrój polityczny[edytuj | edytuj kod]
Panama jest republiką, konstytucja została uchwalona w 1972 r., a znowelizowana w 1983 r. Głową państwa i szefem rządu jest prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowe, 78-osobowe Zgromadzenie Ustawodawcze, wybierane w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję. Władzę wykonawczą sprawuje rząd powoływany przez prezydenta i przed nim odpowiedzialny. Od 1 lipca 2009 roku urząd prezydenta sprawuje Ricardo Martinelli.
Siły zbrojne[edytuj | edytuj kod]
Panama dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi, które służą jej wyłącznie do samoobrony[15]. Uzbrojenie sił lądowych Panamy składało się w 2014 roku z 65 opancerzonych pojazdów bojowych, a marynarka wojenna dysponowała ośmioma okrętami obrony przybrzeża[15]. Panamskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 15 samolotów transportowych, czterech samolotów szkolno-bojowych oraz 10 śmigłowców[15].
Wojska panamskie w 2014 roku liczyły 12 tys. żołnierzy zawodowych (brak rezerwistów). Według rankingu Global Firepower (2014) panamskie siły zbrojne stanowią 98. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 145 mln dolarów (USD)[15].
Ludność[edytuj | edytuj kod]
Około 65% ludności Panamy stanowią Metysi czyli potomkowie Indian i białych, Indianie 12,5% skupieni głównie na wybrzeżu Morza Karaibskiego, m.in. w Comarca de San Blas (autonomiczne terytorium Kuna Yala, należące do Indian Kuna), czarni 9,2%, Mulaci 6.8% natomiast biali 6,7%[16].
Wysoki przyrost naturalny, ok. 21‰ rocznie (1999–2001); 1/3 ludności w wieku do 14 lat. Średnia gęstość zaludnienia 33 mieszkańców na km² (2000), największa – w środkowej części, w strefie Kanału Panamskiego. W miastach mieszka 53% ludności. Główne miasta: Panama, San Miguel, David, Penonomé, Colón. W rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie jest zatrudnionych 23% ludności zawodowo czynnej, w przemyśle – 15%, w usługach (głównie przy obsłudze Kanału Panamskiego) – 62% (2000); bezrobocie obejmuje ok. 14% ludności zawodowo czynnej.
Religie[edytuj | edytuj kod]
- Katolicyzm – 65,5%
- Protestantyzm – 24%: (głównie: zielonoświątkowcy)
-
- Kościół Poczwórnej Ewangelii – 63 000
- Niezależne kościoły zielonoświątkowe – 60 000
- Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – 51 497
- Zbory Boże – 44 681
- Kościół Boży Pełnej Ewangelii (Cleveland) – 15 000
- Brak religii – 6%
- Mormoni – 1,4%
- Islam – 0,7%
- Świadkowie Jehowy – 0,4%
- Judaizm – 0,4%
- Tradycyjne religie plemienne – 0,4%
- Buddyzm – 0,2%
Źródło: Prolades, 2010[17]; Pew Forum, 2010[18]; LDS, 2012[19]; Rocznik Świadków Jehowy, 2013.
Największe miasta[edytuj | edytuj kod]
Większość z największych miast Panamy leży w prowincji Panama.
Miasto | Populacja | Prowincja | |
---|---|---|---|
1 | Panama | 880 691 | Panama |
2 | San Miguelito | 315 019 | Panama |
3 | Tocumen | 103 177 | Panama |
4 | David | 89 442 | Chiriquí |
5 | Las Cumbres | 89 000 | Panama |
6 | Colón | 78 000 | Colón |
7 | La Chorrera | 68 896 | Panama |
8 | Pacora | 52 494 | Panama |
9 | Santiago de Veraguas | 50,877 | Veraguas |
10 | Chitré | 46 191 | Herrera |
Podział administracyjny[edytuj | edytuj kod]
W Panamie istnieje trójstopniowy podział administracyjny. Panama podzielona na dziesięć prowincji, na które składają się departamenty, a na nie powiaty. Ponadto istnieją trzy regiony autonomiczne o statusie prowincji oraz dwa terytoria autonomiczne o statusie powiatu.
- Prowincje
- Regiony autonomiczne o statusie prowincji
- Pozostałe terytoria autonomiczne o statusie powiatu
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
Kraj rozwijający się. Gospodarka Panamy należy do bardziej stabilnych w Ameryce Środkowej, ale poziom życia społeczeństwa jest niski – szacuje się, że ok. 50% ludności żyje poniżej poziomu ubóstwa. Największy udział w tworzeniu produktu krajowego brutto mają usługi (76% – 1991), co wiąże się z obsługą Kanału Panamskiego, rolnictwo dostarcza – 11%, a przemysł – 13%. Znaczne dochody przynosi turystyka (ok. 300 tys. turystów rocznie). Panama jest drugim, co do wielkości (obok Hongkongu) centrum międzynarodowej dystrybucji i handlu (wolnej strefy handlowej) na świecie. W Wolnej Strefie Panama’s Colon działa powyżej 1500 przedsiębiorstw międzynarodowego importu / eksportu, jest odwiedzana przez więcej niż 250.000 gości rocznie i generuje eksport i reeksport o wartości ponad 11 miliardów US$ rocznie. Panama jest drugim co do wielkości, międzynarodowym centrum bankowym na świecie (obok Szwajcarii, co zresztą może się zmienić na korzyść Panamy, z powodu ograniczenia tajemnicy bankowej w Szwajcarii od 2008 roku). Giełda papierów wartościowych w Panamie jest najbardziej rozwiniętą giełdą w Centralnej i Południowej Ameryce. Panama utrzymuje chronioną absolutną tajemnicę bankową, wymaga bezwzględnego zachowania tajemnicy handlowej i korporacyjnej, co jest zagwarantowane w konstytucji Republiki Panamy. Panama nie podpisała żadnych traktatów o wzajemnej pomocy prawnej (MLAT), o udostępnieniu informacji bankowej z jakimkolwiek innym państwem i nie uznaje orzeczeń sądowych sądów z innych krajów (jedyny wyjątek stanowi przemyt narkotyków i transakcje pieniężne powiązane z nimi). Z tych powodów Republika Panamy jest zaliczana przez OECD do rajów podatkowych. IBC (Międzynarodowe Przedsiębiorstwo Biznesowe) jest utożsamieniem różnego typu spółek offshore, które nie płacą żadnego podatku i nie posiadają obowiązku składania sprawozdań do władz Republiki Panamy. Akcje "na Okaziciela" spółek akcyjnych zarejestrowanych w Panamie pozwalają akcjonariuszom utrzymać 100% anonimowości i prywatności. Panamska Fundacja Interesu Prywatnego uwzględnia niejawne Dokumenty Protektora Prywatnego i Listę Życzeń Protektora Prywatnego, umożliwiając tą drogą Protektorowi Prywatnemu oraz beneficjantem Fundacji Interesu Prywatnego pozostać 100% anonimowymi. Agencja ratingowa Moody’s klasyfikuje Panamę na Ba1 a Standard & Poors wycenia Panamę na BB+.
Rolnictwo[edytuj | edytuj kod]
Użytki rolne zajmują ok. 29% powierzchni kraju. Przeważają małe, drobnotowarowe gospodarstwa rolne i duże plantacyjne, wysokotowarowe. Rozpowszechniony system dzierżawy ziemi. Uprawa, głównie na eksport: bananów, trzciny cukrowej, kakaowca i kawy. Główne żywieniowe rośliny uprawne: ryż, kukurydza zwyczajna, maniok jadalny. Mniejsze znaczenie ma uprawa tytoniu, palmy kokosowej i owoców (pomarańcze, awokado, mango, ananasy). Hodowla głównie bydła. Eksploatacja lasów (gł. mahoń). Przybrzeżne połowy tuńczyków, krewetek, homarów oraz perłopławów (Archipelag Perłowy).
Przemysł[edytuj | edytuj kod]
Bogactwa mineralne eksploatowane w niewielkim stopniu. Wydobycie soli kamiennej, rud żelaza, manganu, złota. Bogate, nieeksploatowane złoża rud miedzi oraz węgla kamiennego. Produkcja energii elektrycznej w elektrowniach naftowych i wodnych (największa na rzece Bayano, we wschodniej części kraju). Z przemysłu przetwórczego rozwinięty głównie przemysł spożywczy (cukrowniczy, mleczarski, tytoniowy i owocowy), poza tym włókienniczy, drzewny. W Colón rafineria ropy naftowej (przetwarza około 10 mln ton ropy rocznie, zaopatruje w paliwo statki przepływające Kanał Panamski). Największe ośrodki przemysłu: Colón (wraz ze strefą wolnocłową) i Panama.
Nauka[edytuj | edytuj kod]
Główną instytucją naukową w Panamie jest Panamska Akademia Nauk w mieście Panama (zał. 1748), afiliowana do Hiszpańskiej Akademii Królewskiej. Z 6 działających w Panamie instytutów naukowych największe znaczenie ma Instytut Badań Tropikalnych Smithsona (zał. 1946, prowadzony przez Smithsonian Institution), prowadzący wielodyscyplinarne badania nad regionami tropikalnymi Ameryki Południowej. Działa państwowy uniwersytet w mieście Panama (zał. 1935), katolicki uniwersytet Santa Maria de Antigua (zał. 1965) dla Ameryki Środkowej oraz 6 wyższych szkół zawodowych.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2013: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2014 (ang.). [dostęp 11-04-2014].
- ↑ "The 1903 Treaty and Qualified Independence". U.S. Library of Congress.
- ↑ Arnulfo Arias President of Panama
- ↑ 4,0 4,1 Political parties of the Americas: Canada, Latin America, and the West Indies. Vol. 1. Edited by Robert J. Alexander. Westport, Conn.: Greenwood Press, 1982. s. 566.
- ↑ New York Times
- ↑ Priestley, George (1986). Military Government and Popular Participation in Panama. Boulder, Colorado: Westview Press, Inc. ISBN 0-8133-7045-0.
- ↑ Diane Ducret, Emmanuel Hecht, Ostatnie dni dyktatorów, Znak Horyzont, Kraków 2014, s. 211.
- ↑ Noriega zakończył odbywanie kary, grozi mu ekstradycja do Francji. gazeta.pl (PAP), 2007-09-09. [dostęp 2009-07-17].
- ↑ Włodzimierz Kalicki: 20 XII 1989. Próba ujęcia generała Manuela Antonio Noriegi. Gazeta Wyborcza, 2004-12-20. [dostęp 2009-07-17].
- ↑ Coltman, Leycester (2003). The Real Fidel Castro s. 255, 267–268. New Haven and London: Yale University Press. ISBN 978-0300107609
- ↑ Maciej Stasińsk: Panama boi się powrotu Manuela Noriegi. Gazeta Wyborcza.
- ↑ Jane Franklin: Panama: Background and Buildup to Invasion of 1989. 2001.
- ↑ Panama. Historia.
- ↑ Sprawozdanie Euromoney/Lehman Bracia, 26 Lutego 1999 r.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Panama (ang.). Global Firepower. [dostęp 2014-09-08].
- ↑ The World Factbook
- ↑ Conela: Resumen estadistico de la iglesia latina global. Prolades.com, 2011.
- ↑ Religious Composition by Country, in Percentages. The Pew Research Center. [dostęp 2014-05-24].
- ↑ Facts and Statistics. An Official WEBSITE of The Church of JESUS CHRIST of LATTER-DAY SAINTS. [dostęp 2014-05-24].
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Mellander, Gustavo A.; Nelly Maldonado Mellander (1999). Charles Edward Magoon: The Panama Years. Río Piedras, Puerto Rico: Editorial Plaza Mayor. ISBN 1-56328-155-4. OCLC 42970390 w bazie Online Computer Library Center.
- Mellander, Gustavo A. (1971). The United States in Panamanian Politics: The Intriguing Formative Years. Danville, Ill.: Interstate Publishers. OCLC 138568 w bazie Online Computer Library Center.
|