System prawa
System prawa (system prawny) – termin wieloznaczny z zakresu teorii prawa, oznaczający pewien uporządkowany układ powiązanych ze sobą elementów (najczęściej norm prawnych). Można mówić o systemie prawnym poszczególnych państw, systemie określonej gałęzi prawa czy systemie źródeł prawa.
System prawa danego państwa oznacza całokształt obowiązujących w określonym czasie przepisów prawnych tego państwa, uporządkowanych według przyjętych kryteriów.
Pojęciem szerszym od systemu prawnego jest porządek prawny, obejmujący również ogół aktów stosowania prawa, oraz układ organów i instytucji związanych z obiegiem prawnym.
Obowiązujący w Rzeczypospolitej Polskiej system prawny dzieli się na gałęzie, które obejmują kompleksy norm regulujących określone kategorie stosunków społecznych. Podział systemu prawa na poszczególne gałęzie nie dokonuje się z mocy jednorazowej i świadomej decyzji prawodawcy lecz jest rezultatem procesu historycznego oraz ewolucji prawa. Ogół norm należących do danej gałęzi prawa np. prawa cywilnego nazywany jest systemem określonej gałęzi prawa, np. system prawa cywilnego.
Spis treści
System źródeł prawa[1][edytuj | edytuj kod]
Systemem źródeł prawa nazywane są charakterystyczne formy działalności prawotwórczej w systemie prawnym danego państwa. W zależności od tego jakiego rodzaju fakty prawotwórcze tworzy się głównie w danym systemie prawnym, wyróżnia się systemy prawa stanowionego, zwane inaczej także systemami prawa ustawowego ( civil law ) lub kontynentalnego, powstające w głównej mierze w drodze stanowienia norm przez ustawodawcę, oraz systemy prawa ( common law ), powstające głównie w drodze wydawania wyroków sądowych tzw. precedensów.
|
|
|
|---|---|
| Początki w XIII wieku w Anglii rozwinął się w obecnej rygorystycznej postaci w wiekach XIX-XX | Opiera się na prawie rzymskim, spisywanym przez glosatorów, w Europie nowożytnej od czasów wielkich kodyfikacji |
| źródła prawa | |
| wyrok sądowy oficjalnym źródłem prawa | wyrok sądowy nieoficjalnym źródłem prawa |
| precedensy prawnie wiążące (de iure) | precedensy prawnie niewiążące (de facto) |
| prawo stanowione jest najwyższym źródłem prawa (bowiem może uchylić precedens, precedens nie może uchylić ustawy)- zasada prymatu ustawy | prawo stanowione stoi wyżej od tradycyjnego precedensu z common law, jednak precedens interpretujący ustawę traktowany jest od chwili jego ustanowienia jako część ustawy |
| występowanie zasady stare decisis | brak zasady stare decisis z pewnymi nielicznymi wyjątkami |
| prawo częściowo skodyfikowanie a częściowo case-law | prawo w całości skodyfikowane (kodeksy i inne akty prawa stanowionego) |
| podział prawa | |
| brak wyraźnego podziału na prawo publiczne i prywatne | rozdział prawa publicznego i prywatnego |
| jednolita konstrukcja systemu sądowego: brak sądów administracyjnych i karnych | w sądach istnieją wydziały karne i cywilne, istnieją również sądy administracyjne i konstytucyjne (system sądowy nie jest jednolity) |
| podział na common law i equity | podział podstawowy na prawo cywilne i prawo karne i publiczne (administracyjne) |
| rola sędziów | |
| rozstrzyganie spraw (adjudykacja) oraz oficjalne tworzenie prawa | rozstrzyganie spraw |
| oficjalne tworzenie prawa (precedens w sprawach jeszcze nie rozpoznanych oraz overruling) | nieoficjalne tworzenie prawa (precedensy de facto - wpływające faktycznie ale formalnie niewiążące, milczące odstępowanie od poprzednich propozycji sądowej wykładni prawa) |
| wykładnia i interpretacja prawa, wnioskowanie per analogiam (sprawy podobne) i dedukcja z reguł precedensowych | wykładnia i interpretacja prawa, wnioskowanie dedukcyjne, subsumpcja, argumenty z konsekwencji, rzadkie korzystanie z analogii - gdy można zastosować wykładnie rozszerzającą (interpretatio extensiva)- wolności i uprawnienia, w myśl zasady in dubio pro liberate |
| wydawanie wyroków, tworzenie precedensów (nie każdy wyrok jest precedensem) | wydawanie wyroków, określanie kar i odszkodowań |
| judicial review (ocena zgodności prawa z Konstytucją) | oceny zgodności z konstytucja dokonuje najczęściej specjalnie w tym celu powołany organ - Trybunał Konstytucyjny |
| mała rola doktryny w orzecznictwie | większa rola doktryny w orzecznictwie |
| norma prawa | |
| norma prawna precedensu | norma prawna kodeksowa |
| ratio decidendi, | norma generalna, trzy- lub dwuczłonowa jako podstawa systemu |
| wyrok sądu pozwala zbudować ratio decidendi | wyrok sądu pozwala zbudować tezę wyroku |
| rola ławy przysięgłych | |
| występowanie ławy przysięgłych (jury) | występowanie ławników (razem z sędzią decydują o wyroku) |
| znaczący udział czynnika ludzkiego w systemie (np. Konstytucja Stanów Zjednoczonych gwarantuje prawo do procesu z udziałem jury) | znikomy udział czynnika ludzkiego w systemie (biorą udział w sprawach rodzinnych i pracowniczych) |
| wyrok w procesie karnym: ława orzeka o winie, sędzia o karze | wyrok w procesie karnym: sędzia orzeka o winie i karze |
| wyrok w procesie cywilnym: ława orzeka o tym, kto ma rację i o odszkodowaniu, sędzia ewentualnie może zmniejszyć jego wysokość | wyrok w procesie cywilnym: sędziowie orzekają samodzielnie ew. w niektórych sprawach z ławnikami |
System prawa kapitalistycznego i socjalistycznego[2][edytuj | edytuj kod]
| System prawa kapitalistycznego | System prawa socjalistycznego |
|---|---|
| Podstawa ustroju ekonomicznego | |
| Własność prywatna i gospodarka wolnorynkowa | Własność państwowa |
| Podstawa ustroju politycznego | |
| Demokracja parlamentarna | Dyktatura partii komunistycznej |
| Płaszczyzna społeczna | |
| System praw i wolności obywatelskich | Negacja podstawowych praw i wolności obywatelskich |
System prawa zwyczajowego[edytuj | edytuj kod]
System prawa zwyczajowego opiera się na zwyczaju - niepisanych regułach, obowiązujących na określonym terytorium określoną grupę ludzi przez określony czas. Zwyczaj może przekształcić się w prawo zwyczajowe, gdy zostaną spełnione dwa kryteria:
- zwyczaj przerodzi się w pewną ustaloną, jednolicie wykonywaną i trwała praktykę (frequens usus) postępowania w określonej sytuacji;
- praktyce tej będzie towarzyszyło przekonanie o mocy prawnej (opinio iuris sive necessitatis) - powszechne przekonanie społeczeństwa o prawnie wiążących charakterze normy zwyczajowej.
Przypisy
- ↑ Opracowane w oparciu o: Maciej Koszowski, Anglosaska doktryna precedensu. Porównanie z polską praktyką orzeczniczą, Warszawa 2009.
- ↑ Opracowane na podstawie: Lech Morawski, "Wstęp do prawoznawstwa" wydanie VIII, TNOiK, Toruń 2004, ISBN 83-7285-182-4
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Maciej Koszowski: Anglosaska doktryna precedensu: Porównanie z polską praktyką orzeczniczą. Warszawa: Warszawska Firma Wydawnicza, 2009. ISBN 978-83-61748-04-5.
- Lech Morawski, "Wstęp do prawoznawstwa" wydanie VIII, TNOiK, Toruń 2004, ISBN 83-7285-182-4
