Turcja

Türkiye Cumhuriyeti Republika Turcji
Flaga Turcji Godło Turcji
Dewiza: (tur.) Yurtta Sulh, Cihanda Sulh. (Atatürk) (Pokój w Ojczyźnie, Pokój na Świecie)
Hymn: Istiklâl Marsi' (Marsz niepodległości)
Konstytucja	Konstytucja Turcji
Język urzędowy	turecki
Stolica	Ankara
Ustrój polityczny	republika parlamentarna
Typ państwa	demokracja
Głowa państwa	prezydent Recep Tayyip Erdoğan
Szef rządu	premier Ahmet Davutoğlu
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	37. na świecie 783 562 km² 1,26%
Liczba ludności (2014)  • całkowita   • gęstość zaludnienia  • narody i grupy etniczne	17. na świecie 77 695 904 101 osób/km² Turcy 80-85%, Kurdowie 18%, Arabowie 2%
PKB (2015)  • całkowite   • na osobę	752,5 mld USD 9 680 USD
PKB (PSN) (2015)  • całkowite   • na osobę	1569 mld USD 20 188 USD
Jednostka monetarna	lira turecka (₺) (TRY)
Powstanie	Imperium osmańskie: 1299 Turcja: 29 października 1923
Negocjacje o członkostwo UE w trakcie
Religia dominująca	islam sunnicki
Strefa czasowa	UTC +2 – zima UTC +3 – lato
Kod ISO 3166	TR
Domena internetowa	.tr
Kod samochodowy	TR
Kod samolotowy	TC
Kod telefoniczny	+90

Turcja (tur. Türkiye), Republika Turcji (tur. Türkiye Cumhuriyeti) – państwo położone w Azji na półwyspie Azja Mniejsza, a częściowo również w Europie, ze stolicą w Ankarze. Część europejska – Tracja – stanowi 3% powierzchni i oddzielona jest od części azjatyckiej morzem Marmara oraz cieśninami Bosfor i Dardanele. Turcję od północy otacza Morze Czarne, od zachodu Morze Egejskie i morze Marmara, a od południa Morze Śródziemne (nazywane w języku tureckim Morzem Białym).

Geografia

Mapa topograficzna Turcji

Wielki Ararat (Ağrı Dağı)

Regiony geograficzne Turcji

• Najwyższy punkt: Ararat 5137 m n.p.m.

Turcja leży na dwóch kontynentach: azjatyckim (w 97% powierzchni), w jego najdalej na zachód wysuniętej części, Azji Mniejszej (w regionie zwanym także niegdyś Anatolią) oraz europejskim (w 3% powierzchni), w regionie dawnej wschodniej Tracji na Półwyspie Bałkańskim. Kraj oblewa od północy Morze Czarne, od zachodu Morze Marmara i Morze Egejskie, a od południa Morze Śródziemne.

Turcja podzielona jest na 7 regionów geograficznych, zróżnicowanych pod względem ukształtowania terenu i klimatu:

• region Morza Czarnego
• region morza Marmara
• region Morza Egejskiego
• region Morza Śródziemnego
• region środkowej Anatolii
• region wschodniej Anatolii
• region południowo-wschodniej Anatolii

Granice

Turcja graniczy z 8 państwami. Całkowita długość granic wynosi 2627 km z czego na poszczególne kraje przypada:

• Armenia – 268 km
• Azerbejdżan (Nachiczewan) – 9 km
• Bułgaria – 240 km
• Gruzja – 252 km
• Grecja – 206 km
• Iran – 499 km
• Irak – 331 km
• Syria – 822 km

Miasta Turcji

Największe miasta w Turcji według liczebności mieszkańców (stan na 31.12.2012):

Lp.	Miasto	Prowincja	Liczba ludności
1.	Stambuł (İstanbul)	Stambuł	13 522 528
2.	Ankara	Ankara	4 417 522
3.	İzmir	İzmir	2 803 418
4.	Bursa	Bursa	1 734 705
5.	Adana	Adana	1 628 725
6.	Gaziantep	Gaziantep	1 421 359
7.	Konya	Konya	1 107 886
8.	Antalya	Antalya	994 306
9.	Diyarbakır	Diyarbakır	892 713
10.	Mersin	Mersin	876 958
11.	Kayseri	Kayseri	865 393

Ustrój polityczny

Ustrój polityczny Turcji opiera się na Konstytucji Republiki Turcji z 1982, która głosi, że państwo tureckie jest niepodzielną, laicką, demokratyczną oraz socjalną republiką. Obecna ustawa zasadnicza, narzucona przez wojsko zaraz po zamachu wojskowym w 1980 roku, zapewnia armii rolę strażnika świeckiej, republikańskiej Turcji i przyznaje jej prawo do bezpośredniej interwencji w przypadku zagrożenia status quo. Głową państwa jest prezydent wybierany przez obywateli na 5-letnią kadencję. Kobiety w Turcji otrzymały czynne i bierne prawa wyborcze 5 grudnia 1934 roku. W roku 1935 kobiety stanowiły 4,6% posłów w parlamencie.

W referendum 21 października 2007 r. Turcy opowiedzieli się za bezpośrednimi wyborami prezydenta i skróceniem jego kadencji do 5 lat, zmiany poparło ponad 70% głosujących, i weszły one w życie w 2014 r. Kolejne referendum, wprowadzające zmiany w konstytucji odnośnie m.in. sił zbrojnych i systemu sądownictwa, odbyło się 12 września 2010, w 30. rocznicę wojskowego zamachu stanu. Także tym razem głosujący zdecydowali o przyjęciu rządowych propozycji (57,8% głosów na tak).

Podział administracyjny

Turcja jest podzielona na 81 prowincji (tur. vilayet;il; l. mn. iller). Każda prowincja dzieli się na podprowincje (tur. ilçe; l. mn. ilçeler). Prowincje mają zazwyczaj nazwę miasta, które jest jego stolicą, wyjątek stanowią: Hatay (stolica Antakya), Kocaeli (stolica Izmit) i Sakarya (stolica Adapazarı).

Ankara

Kırklareli

Edirne

Tekirdağ

Çanakkale

Balıkesir

Bursa

Yalova

Stambuł

Kocaeli

Sakarya

Düzce

Zonguldak

Bolu

Bilecik

Eskişehir

Kütahya

Manisa

İzmir

Aydın

Muğla

Denizli

Burdur

Uşak

Afyon

Isparta

Antalya

Konya

Mersin

Karaman

Aksaray

Kırşehir

Kırıkkale

Çankırı

Karabük

Bartın

Kastamonu

Synopa

Çorum

Yozgat

Nevşehir

Niğde

Adana

Hatay

Osmaniye

K. Maraş

Kayseri

Sivas

Tokat

Amasya

Samsun

Ordu

Giresun

Erzincan

Malatya

Gaziantep

Kilis

Şanlıurfa

Adıyaman

Gümüşhane

Trabzon

Rize

Bayburt

Erzurum

Artvin

Ardahan

Kars

Ağrı

Iğdır

Tunceli

Elâzığ

Diyarbakır

Mardin

Batman

Siirt

Şırnak

Bitlis

Bingöl

Muş

Van

Hakkâri

Historia

Republika Turcji powstała po I wojnie światowej na gruzach Imperium Osmańskiego. Od XVIII wieku siła tego Imperium ulegała coraz większemu osłabieniu, a od roku 1821, niemożność pokonania greckiego powstania wyznaczyła początek nieodwracalnego rozkładu terytorialnego głównego trzonu imperium. Kolejne, częściowe rozbiory dokonane zostały po I wojnie światowej. Wiosną 1915 roku Turcy wraz z plemionami kurdyjskimi na terenie Armenii Zachodniej dokonali rzezi Ormian, którą w wielu krajach uznano za zbrodnię ludobójstwa. Między rokiem 1919 a 1922 toczyła się wojna grecko-turecka. Latem 1920 roku (10 sierpnia 1920) w Sèvres pod Paryżem Turcja podpisała traktat pokojowy z państwami Ententy, na mocy którego Grecji m.in. przyznano większość terenów europejskich Turcji, zachodnie wybrzeże Półwyspu Anatolijskiego ze Smyrną. Armenii przyznano Kars, większą część Pontu z okręgiem Trapezunt (dzisiejszy Trabzon) i górę Ararat wraz z jeziorem Wan. Kemal Atatürk, przywódca ruchu narodowego (młodoturków), dążący do przywrócenia Turcji choć części terytoriów zabranych jej po I wojnie światowej, nie chciał pogodzić się z tym faktem i na podstawie Sojuszu o Wzajemnej Przyjaźni i Współpracy z RFSRR jesienią 1920 Turcja i Rosja Sowiecka dokonały agresji przeciwko Armenii. W 1923 miała miejsce wymiana ludności między Grecją i Turcją, w ramach której, kierując się kryteriami wyznaniowymi, a nie językowymi, przesiedlono do Turcji ok. 420 tys. osób wyznania muzułmańskiego, a do Grecji trochę mniej niż 1,5 mln osób wyznania prawosławnego, uwzględniając przy tym liczbę wcześniejszych wychodźców z okresu wojny. Turcy imigrowali głównie z rejonów wybrzeża Morza Egejskiego, wybrzeża Morza Czarnego, oraz Kapadocji. W myśl umowy, liczne mniejszości tureckie pozostały na terenie greckiej i bułgarskiej Tracji Zachodniej.

Dalyan, Widok starożytnych grobowców

24 lipca 1923 traktat w Lozannie zrewidował postanowienia terytorialne traktatu z Sèvres i zminimalizował ograniczenia suwerenności Turcji do kwestii demilitaryzacji cieśnin Bosfor i Dardanele oraz pogranicza turecko-greckiego i turecko-bułgarskiego w Tracji. Traktat ten ustalił do dziś istniejące granice Turcji.

W 1922 zniesiono kalifat. Już wcześniej zniesiono sułtanat. W 1923 roku Turcja stała się republiką. Pierwszym prezydentem został Mustafa Kemal, nazwany później Atatürkiem. Za jego sprawą przeprowadzano liczne reformy mające na celu europeizację Turcji: zmiana prawa cywilnego, handlowego i karnego, wprowadzenie alfabetu łacińskiego zamiast arabskiego, wprowadzenia kalendarza gregoriańskiego, wprowadzenie nazwisk. W 1934 przyznano kobietom bierne i czynne prawo wyborcze. W 1935 kobiety stanowiły 4,6% parlamentarzystów. Podczas II wojny światowej Turcja pomimo zachęt włączenia się do działań zbrojnych wysuwanych przez obie strony konfliktu pozostawała neutralna. Jednym z ważniejszych powodów nieprzystępowania do wojny były niekorzystne doświadczenia konsekwencji I wojny światowej, a w szczególności obawa przed Związkiem Radzieckim. Turcja przystąpiła do obozu aliantów i wypowiedziała wojnę Rzeszy Niemieckiej dopiero w 1945. Od 1952 roku Turcja jest członkiem NATO. Od 1974 okupuje część Cypru. O laickość państwa od samego jego początku dba armia. Dlatego też w Turcji dochodziło często do zamachów stanu (w 1960, 1971, 1980 i 1997 roku). Ten czwarty miał zresztą wyjątkowo łagodny przebieg i ograniczył się do zasugerowania partiom rządzącym oddania władzy. W 1984 roku rozpoczęła się zbrojna rebelia kurdyjska na czele z Partią Pracujących Kurdystanu. Ostatnia interwencja generalicji w sprawy polityki miała miejsce w pierwszej połowie 2007 roku, kiedy to wybuchł kryzys polityczny związany z niemożnością wyboru prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe. W 2004 roku Unia Europejska zezwoliła Turcji na rozpoczęcie negocjacji w sprawie przystąpienia do UE; negocjacje rozpoczęto 3 października 2005 roku. Proces ten napotyka jednak szereg poważnych barier. Problemem jest duża liczba mieszkańców Republiki Turcji, napięte stosunki dyplomatyczne między Turcją a Cyprem i (w mniejszym stopniu) Grecją oraz obawy o utracenie jednolitości kulturowo-religijnej państw Unii.

Gospodarka

Tureckie wybrzeże od strony Morza Śródziemnego

Stambuł, największe i najludniejsze miasto Turcji – jej centrum kulturalne, handlowe oraz finansowe

Izmir, trzecie miasto pod względem wielkości w Turcji

Turcja jest jedną z dwudziestu największych gospodarek świata, na co wpływ ma głównie wielkość tego kraju. PKB na głowę mieszkańca wynosi około 9 tys. dolarów. Od czasów przejęcia rządów przez Partię Sprawiedliwości i Rozwoju i poradzenia sobie z kryzysem finansowym z roku 2001 Turcja znajduje się w fazie wyjątkowo dynamicznego wzrostu gospodarczego.

Rolnictwo

Turcja jest jednym z 6 całkowicie samowystarczalnych pod względem żywnościowym krajów świata. Rolnictwo wytwarza ok. 10% produktu krajowego brutto Turcji. Zatrudnienie w tym sektorze znajduje około 1/3 siły roboczej. W Turcji istnieje ponad 5 milionów gospodarstw rolnych. Jedynie 6% z nich ma powierzchnię większą od 20 ha. Turcja jest jednym z pięciu największych producentów: bawełny, soczewicy, cebuli, buraków cukrowych, tytoniu, pomidorów, arbuzów, jabłek, winogron, orzeszków pistacjowych, orzechów włoskich, oliwek oraz owczego mleka. Jest zarazem największym na świecie wytwórcą orzechów laskowych, moreli i fig. Obecnie sektor rolniczy wspierany jest przez rząd przy pomocy takich samych instrumentów, jakimi posługuje się Unia Europejska. Skala wsparcia jest również porównywalna.

Przemysł

Turcja posiada znaczne zasoby surowców mineralnych, zwłaszcza rud metali. Wydobycie rud żelaza (Divriği we wschodniej Anatolii), chromu (Seydişehir na południu kraju – Turcja należy do głównych światowych producentów chromu), boksytów, rud miedzi (Murgul), cynku i ołowiu. Z surowców energetycznych eksploatuje się węgiel brunatny (zachodnia Anatolia), węgiel kamienny (zagłębie Ereğli-Zonguldak) i ropę naftową w pobliżu granicy z Syrią (główny ośrodek Batman). Z surowców chemicznych wydobywa się: fosforyty, sól kamienną i siarkę. 39% energii elektrycznej dostarczają elektrownie wodne (największe Keban i Atatürk – zbudowane w 1992 na Eufracie), 61% węglowe i naftowe. Produkcja energii elektrycznej na 1 mieszkańca – 1296 kWh (2000). Do najstarszych i najlepiej rozwiniętych gałęzi przemysłu przetwórczego należą: przemysł spożywczy (cukrowniczy, mleczarski, tytoniowy) oraz włókienniczy i odzieżowy, wykorzystujące surowce krajowe. Od lat 60. rozwój hutnictwa żelaza (głównie ośrodki: Karabük, Ereğli), miedzi (Ergani, Stambuł) oraz aluminium, przemysłu maszynowego i zbrojeniowego, środków transportu (montownie samochodów, ciągników, budowa statków), sprzętu gospodarstwa domowego, chemicznych (m.in. produkcja nawozów sztucznych), cementowego i rafineryjnego (w portach dowozowych ropy naftowej: İzmit oraz w Batman). Powszechnie rozwinięte rzemiosło: dywany, biżuteria, wyroby metalowe, ceramika, wyroby skórzane. Największa koncentracja zakładów przemysłowych w regionie północno-zachodnim: Stambuł – Ereğli – Izmir, ponadto w rejonie Ankary i na południowo-wschodniej: Adana – Gaziantep–Antakya.

Turystyka

Jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi gospodarki Turcji jest turystyka. W 2013 roku Turcja była szóstym najchętniej odwiedzanym państwem na świecie; kraj ten odwiedziło 37,795 mln turystów (5,9% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie ponad 27,997 mld dolarów.

Najwięcej turystów przyjeżdża z Niemiec, Rosji, Holandii, Francji, Belgii, Wielkiej Brytanii i Polski. Główne ośrodki turystyczne to: kurorty nad wybrzeżem Morza Egejskiego (Bodrum, Fethiye, Kuşadası) i Morza Śródziemnego (Antalya, Alanya, Side), a także Stambuł i Kapadocja oraz zabytki kultury antycznej: Troja, Milet, Efez, Hierapolis, Pergamon, Izmir, Aspendos i inne. Coraz popularniejsze stają się również kurorty górskie.

Göreme, Nevşehir

Transport

Sieć transportowa w Turcji jest w rozbudowie i obecnie obejmuje ok. 63 tys. km dróg o twardej nawierzchni, w budowie dalsze 1250 km autostrad – m.in. od granicy bułgarskiej do Ankary. Drogi łączą Turcję z Bułgarią oraz Syrią, Iranem i Irakiem. Europejską i azjatycką część kraju łączą 2 mosty na Bosforze w Stambule.

Turcja posiada 8,4 tys. km linii kolejowych, w większości jednotorowych. W 2003 Tureckie Koleje Państwowe (TCDD) rozpoczęły program budowy linii wysokich prędkości. Pierwsza z nich o długości 533 km połączy Stambuł z Ankarą przez Eskişehir i skróci czas podróży z 6-7 godzin do 3,5. 29 października 2013 roku otwarto tunel kolejowy Marmaray pod Bosforem, będący projektem łączącym dwa odrębne systemy kolejowe: w europejskiej i azjatyckiej części Turcji w jedną całość.

Nośność floty handlowej – 7,1 mln DWT. Główne porty morskie (przeładunek powyżej 1 mln ton): Stambuł nad cieśniną Bosfor, Zonguldak, Ereğli i Samsun nad Morzem Czarnym, Izmir i Izmit nad Morzem Egejskim i Mersin, İskenderun nad Morzem Śródziemnym. Rozwinięta żegluga kabotażowa, połączenia promowe między europejską i azjatycką częścią kraju (na Bosforze), z Cyprem i wyspami greckimi (Rodos, Samos, Chios).

Adana

Adıyaman

Ağrı

Merzifon

Ankara

Antalya

Edremit

Balıkesir

Batman

Bodrum

Bursa

Çanakkale

Dalaman

Diyarbakır

Erzincan

Erzurum

Eskişehir

Gaziantep

Gazipaşa

Hatay

Izmir

Kars

Kayseri

Konya

Malatya

Samsun

Şanlıurfa

Stambuł-Atatürk

Stambuł-Sabiha Gökçen

Synopa

Tekirdağ

Trabzon

Wan

Yenişehir

Zonguldak

Porty lotnicze w Turcji

Zwierzęta

Zwierzęta chowane na terenie Turcji to: bydło domowe, konie, kozy, osły i owce, jak również wielbłądy i bawoły.

Najpopularniejszą w Turcji rasą psa jest Kangal – wielki i silny pies pasterski. Najciekawszą rasą kotów są koty Van o białym futrze i różnokolorowych oczach – jednym zielonym, a drugim niebieskim.

Na wolności żyją w Turcji jelenie, szakale, rysie, dziki, wilki oraz rzadko – lamparty i niedźwiedzie.

Siły zbrojne

Armia turecka jest szóstą największą armią świata i drugą co do wielkości w NATO (po armii USA). Liczy 823 tys. zawodowych żołnierzy. Według konstytucji armia stoi na straży świeckości państwa. W drugiej połowie XX wieku kilkukrotnie dokonywała zamachu stanu (ostatni raz w 1997), obalając przy tym rządy, które uznawała za zbyt islamskie. By wstąpić w jej szeregi trzeba mieć ukończone 20 lat. Według danych CIA Turcja przeznacza ok. 5% PKB na dozbrajanie armii.

Media

W Turcji działa publiczne radio i telewizja (Türkiye Radyo Televizyon Kurumu). Działają stacje tv: TRT1, TRT Haber, TRT Türk itp. Działają też stacje radiowe np.: Radyo1, TRT FM, Radyo3, czy też Radyo4. Także są telewizje prywatne, np.: Show TV czy też NTV (Turcja).

Demografia

Odsetek ludności kurdyjskiej w Turcji. Kolor ciemnoczerwony (środkowowschodnia Anatolia) 79,1%, kolor czerwony (południowo-wschodnia Anatolia) 64,1%, kolor jasnoczerwony (północno-wschodnia Anatolia) 32,0%

Liczba ludności Turcji w latach 1961-2003

Narodowości:

• Turcy 55 mln,
• Kurdowie 12,6 mln,
• Czerkiesi 2,5 mln,
• Boszniacy 2 mln,
• Albańczycy od 500 tys. do 1,3 mln,
• Gruzini 1 mln,
• Arabowie 870 tys.,
• Pomacy 600 tys.,
• Lazowie 80 tys.,
• Ormianie 60 tys.,
• Asyryjczycy 25 tys.,
• Żydzi 20 tys.,
• Grecy 15 tys.

Według danych CIA World Factbook z lipca 2013 roku, Turcję zamieszkuje 80 694 485 ludzi (18. miejsce na świecie).

Struktura wieku

• 0-14 lat: 25,9% (mężczyźni 10 682 900 / kobiety 10 201 965)
• 15-24 lat: 17% (mężczyźni 6 979 955 / kobiety 6 703 689)
• 25-54 lat: 42,7% (mężczyźni 17 375 544 / kobiety 17 097 927)
• 55-64 lat: 7,9% (mężczyźni 3 189 731 / kobiety 3 169 450)
• 65 lat i więcej: 6,6% (mężczyźni 2 422 983 / kobiety 2 870 341)

Średnia wieku

• ogółem: 29,2 lat
• mężczyźni: 28,8 lat
• kobiety: 29,6 lat

Przyrost naturalny: 1,16% (101 miejsce na świecie)

Wskaźnik urodzeń: 17,22 urodzeń / 1 000 mieszkańców (110 miejsce na świecie)

Wskaźnik zgonów (śmiertelność): 6,11 zgonów / 1 000 mieszkańców (162 miejsce na świecie)

Urbanizacja:

• ludność miejska – 71,5% (2011 r.)
• wskaźnik urbanizacji – 2,4% roczne tempo zmian (2010-2015 r.)

Oczekiwana długość życia w chwili urodzenia:

• ogółem – 73,03 lat (126 miejsce na świecie)
• mężczyźni – 71,09
• kobiety – 75,07

Współczynnik dzietności: 2,1 dziecka / kobietę (110 miejsce na świecie)

Religia

Błękitny Meczet, Stambuł

Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center:

• islam – 98% (71 330 000) (99% sunnici, statystyki oficjalne nie wyróżniają alewitów i traktują ich jako sunnitów; szacuje się, że alewici stanowią 25-30% populacji Turcji^{[potrzebne źródło]})
• brak religii – 1,2% (860 000)
• chrześcijaństwo – 0,43% (310 000)
  • prawosławie – 0,25% (180 000)
  • protestantyzm – 0,11% (80 000)
  • katolicyzm – 0,07% (50 000)

• buddyzm – 0,05% (40 000)
• judaizm – 0,03% (20 000)
• inne religie – 0,3% (190 000)

Oficjalne liczby są jednak nie do końca prawdziwe, gdyż każdy mieszkaniec Turcji, jeżeli nie deklaruje się jako wyznawca innej religii, automatycznie zaliczany jest do muzułmanów. Nie ma tam czegoś podobnego do wystąpienia z kościoła chrześcijańskiego, toteż ateiści i agnostycy oficjalnie uznawani są za muzułmanów. Wymagana jest po prostu przynależność do jakiejkolwiek religii. Z tego powodu liczba mieszkańców Turcji niewyznających żadnej religii jest nieznana. Regularnie brak również z urzędowych tureckich statystyk Greków, Bułgarów, Albańczyków, Adżarów, Gruzinów i Ormian, którzy stanowią znaczną część mieszkańców. Podobnie statystyki wyznaniowe zupełnie pomijają chrześcijan, a przecież obok Ormian i Greków, żyją tu starochrześcijanie: Asyryjczycy i Syryjczycy oraz Koptowie. Turcja nieoficjalnie ma najwyższy odsetek osób bezwyznaniowych wśród krajów z dominującą religią muzułmańską.^{[potrzebne źródło]}

Literatura

• Jerzy S. Łątka: Kemal Atatürk. Ojciec Turków. Społeczny Instytut Historii i Kultury Turcji, Kraków 1994. ISBN 83-901448-0-8.
• Krystyna Poznańska: Turcja stara i nowa. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1970
• Stanisław Kałużyński: Tradycje i legendy ludów tureckich. Iskry, Warszawa 1986
• Tomasz Wituch: Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923 – Państwowe Wydawnictwo naukowe, Warszawa 1980 ISBN 83-01-01698-1.
• Jan Reychman: Życie polskie w Stambule w XVIII wieku. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1959
• Lew Gumilow: Dzieje dawnych Turków. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1972
• Franz Babinger: Z dziejów Imperium Osmanów. Państwowy Instytut wydawniczy, Warszawa 1977
• Bernard Lewis: Svijet Islama. Vjera. Narodi. Kultura. Jugoslovenska Revija, Vuk Karadžić – Beograd (Belgrad) 1979
• Békési B.István: Törökország. Panoráma, Budapest (Budapeszt) 1983 ISBN 963-243-150-2 ISSN 0324-5888
• Μ.А.Гасратян – С. Ф. Орешкова – Ю. А. Петросян: Очерки истории Турции. Главная Редакция Восточной Литературы – Издательство “Наука” – Москва-Moskwa 1983
• Академия Наук СССР – Институт Востоковедения: Турецкая Республика. Москва” Наука” Главная Редакция Восточной Литературы 1990 ISBN 5-02-016949-8.
• Մէվլան Զատէ Րիֆաթ։ Օսմանեան Зեղափոխթեան Մութ Ծալբերը եւ Իթթիհատի Հայաջինջ Ծրագիրները – Երեվամ (Erywań) “ԿՓՀ” 1990.
• Ս.Կ. Խուդոյան: Արեվելահայ Դպրոցները 1830-1920 Թվականներին Ժամակագրությունը հավելյալ մանրամասներով – Երեվան (Erywań) “Լույս” 1987
• Bohdan Gębarski: Morituri. Opowieść o 1915 r. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze Oddział w Warszawie – Koło Zainteresowań Kulturą Ormian – Warszawa 1992
• Зареванд։ Турция и Пантуранизм – Введение А. Н. Мандельштама – Париж (Paryż) 1930
• Германские Иточникио Геноциде Армян – период Первой Мировой Войны – Ереван” (Erywań) Айастан” 1991
• Дж. Киракосян: Западная Армения в годы Первой Мировой Войны – Издательство Ереванского Университета Епреван (Erywań) 1971
• Дж. С. Киракосян: Младотурки перед судом истории. Ереван (Erywań), “Айастан” 1989
• Ա.Հ. Հարությունյան Թուրքական ինտերվենցիան անդրկովկան կրիվները. Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչություն Երեվան (Erywań) 1984

Zobacz też

• stosunki polsko-tureckie
• Imperium osmańskie – państwo, z którego wywodzi się nowoczesna Turcja
• ludobójstwo Asyryjczyków
• ludobójstwo Greków
• ludobójstwo Ormian
• Adampol

Linki zewnętrzne

• Strona tureckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych (ang.)
• Oficjalna strona internetowa Ministerstwa Kultury i Turystyki Turcji (ang.)
• Wirtualna Turcja – Przewodnik po kraju
• Turcja w Sandałach – portal poświęcony Turcji