Italia

De Wikipedio
Irez ad: pilotado, serchez
Italia
Repubblica Italiana
Flag of Italy.svg Emblem of Italy.svg
Flago di Italia Blazono di Italia
Nacionala devizo:
{{{Devizo}}}
Nacionala himno:
Il Canto degli Italiani
[[File:{{{Audio_ligilo}}}]]
EU location ITA.png
{{{Imajo_informo}}}
Urbi:
Chefurbo: Roma
· Habitanti: 2,459,776 (2001)
· Dato: {{{Dato_chefurbo}}}
· {{{TituloChefurbo2}}}: {{{Chefurbo2}}}
· Habitanti: {{{Lojanti_chefurbo2}}}
· Dato: {{{Dato_chefurbo2}}}
· {{{TituloChefurbo3}}}: {{{Chefurbo3}}}
· Habitanti: {{{Lojanti_chefurbo3}}}
· Dato: {{{Dato_chefurbo3}}}
Precipua urbo: Roma
· Habitanti: {{{Lojanti_precipua}}}
Linguo:
Oficala linguo: {{{Oficala_linguo}}}
Lingui:
Oficala lingui: Italiana
Nacionala linguo: {{{Nacionala_linguo}}}
Nacionala lingui: {{{Nacionala_lingui}}}
Regionala linguo: {{{Regionala_linguo}}}
Regionala lingui: {{{Regionala_lingui}}}
Etnii:
· {{{Etnii_procenti}}} {{{Etnii}}}
· {{{Etnii2_procenti}}} {{{Etnii2}}}
· {{{Etnii3_procenti}}} {{{Etnii3}}}
· {{{Etnii4_procenti}}} {{{Etnii4}}}
· {{{Etnii5_procenti}}} {{{Etnii5}}}
· {{{Etnii6_procenti}}} {{{Etnii6}}}
· {{{Etnii7_procenti}}} {{{Etnii7}}}
· {{{Etnii8_procenti}}} {{{Etnii8}}}
· {{{Etnii9_procenti}}} {{{Etnii9}}}
· {{{Etnii10_procenti}}} {{{Etnii10}}}
Demonimo: {{{Demonimo}}}
Guvernerio:
Tipi: Republiko
· Prezidanto: Giorgio Napolitano
· Prezidisto (serbo): {{{Serbiana_prezidisto}}}
· Prezidisto (kroato): {{{Kroatiana_prezidisto}}}
· Prezidisto (Bosno): {{{Bosniana_prezidisto}}}
· Ko-princi: {{{Ko-princi}}}
· Ko-princi: {{{Chefi_di_la_Kongreso_dil_Populo}}}
· General-guverniestro: {{{Generala_guverniestro}}}
· Chefministro: Enrico Letta
Legifantaro: [[{{{Legifantaro}}}]]
Historio:
· {{{Historio}}}: {{{Historio_dato}}}
· {{{Historio2}}}: {{{Historio2_dato}}}
· {{{Historio3}}}: {{{Historio3_dato}}}
· {{{Historio4}}}: {{{Historio4_dato}}}
· {{{Historio5}}}: {{{Historio5_dato}}}
Surfaco: (71ma granda)
· Totala: 301,338 km²
· Aquo: 2,4%
Habitanti: (23ma granda)
· Totala: 60,067,554[1] (2008)
· Denseso di habitantaro: 199,3 hab./km²
KLP (KPP):
· Totala: {{{KLP_KPP_totala}}}
· Segun persiono: {{{KLP_KPP_segun_persiono}}}
KLP:
· Totala: {{{KLP_totala}}}
· Segun persiono: {{{KLP_segun_persiono}}}
Gini: ([[{{{Gini_yaro}}}]])
{{{Gini_chanjo}}} {{{Gini}}}
{{{Gini_valoro}}} · {{{Gini_rango}}}
IHD: ([[{{{IHD_yaro}}}]])
{{{IHD_chanjo}}} {{{IHD}}}
{{{IHD_valoro}}} · {{{IHD_rango}}}
Pluse informi:
Valuto: Euro
· Abreviuro: {{{Abreviuro}}}
· Simbolo: {{{Simbolo}}}
Tempo-zono: {{{Tempo_zono}}}
· Somero tempo: {{{Somero_tempo}}}
Dato-formato: {{{Dato_formato}}}
Veho-latero: {{{Veho_latero}}}
Telefono-kodexo: {{{Telefono_kodexo}}}
ISO: {{{ISO}}}
{{{ISO2}}}
{{{ISO3}}}
Reto-domeno: .it
Reto-domeni: {{{Reto_kodi}}}
{{{Reto_kodo2}}}
{{{Reto_kodo3}}}
{{{Reto_kodo4}}}
{{{Reto_kodo5}}}
Precipua religio: Kristanismo (82%)
Oficala retosituo: {{{Oficalaretosituo}}}


Italia esas lando qua jacas en sudo di Europa. Lua vicina landi esas:

En esto, jacas Adriatika Maro. En sudo ed en westo, jacas Mediteraneo. Vatikano-urbo e San Marino esas nedependanta stati ed enklavi en italiana peninsulo.

Lando konsistas ek Italiana peninsulo, plu l'insuli di Sicilia e Sardinia (la maxim granda insuli di Mediteraneo) e plu altra mikra insuli. Kun cirkum 60.8 milioni lojanti ol havas la 5ma granda populo di Europa.

Bazala fakti pri Italia

Historio[redaktar | edit source]

Exquisite-kfind.png Videz anke: Historio di Italia.

Homi ja habitis teritorio di nuna Italia dum Paleolitiko, cirkum 200,000 yari ante nun.[2] Italiana tribui, kom Umbri, Latini, Volsci, Samniti, Kelti e Liguri havis Indo-Europana origino. De 17ma yarcento aK til 11ma yarcento aK, Greki mantenis kontakti kun Italia, e dum 8ma e 7ma yarcenti aK Greka kolonii esis establisita en litoro, origino di nomizita Magna Grekia.

Etruski, populo qua vivis en nuna Toskania, en westo di Umbria ed en la valo di Po, kreis civilizeso qua lastis de 8ma til 3ma yarcento aK, ed esis komplete asimilita en l'1ma yarcento aK, dum Romana Republiko[3]. Roma esis fondita ye 753 aK proxim Etruria, rejiolando di etruski, ed existas evidentaji ke li dominacis Roma til 396 aK, kande Romani espoliis Veii, etruska urbo 16 km norda-norda-weste de Roma. En 509 aK rejulo Lucius Tarquinius Superbus esis renversita de povo e Roma divenis republiko komandita da du konsuli. La republiko lastis til 27 aK.


Exquisite-kfind.png Videz anke: Julius Cezaro.
Exquisite-kfind.png Videz anke: Roman imperio.

Dum granda parto di la historio pos fino di Roman imperio, Italia esis dividita inter multa rejii. Ye 1859 komencis proceso di riunigo en unika stato. Giuseppe Garibaldi komandis un grupo di soldati, qua divenis konocita kom i Mille (la mili), ke kombatis kontre la Rejio di du Sicilii, vinkis la milito ye 1860 e facis posibla l'unigo kun Rejio di Sardinia. Il anke helpis liberigar Lombardia de Austrian imperio. Finale, Italia divenis unionita stato ye 17 di marto 1861. Victorio Emmanuele 2ma esis l'unesma rejo di moderna Italia.

Dum unesma mondomilito Italia kombatis kontre Austria-Hungaria e Germanian imperio ma recevis poka kompenso por kombatar kune vinkinti. Ye 1922 Benito Mussolini divenis chefministro di Italia ed instalis fashista rejimo. Ye 1929 il signatis kontrato ke agnoskis la nedependeso di Vatikano.


Exquisite-kfind.png Videz anke: Fashismo.

Pos referendo, Italia divenis republiko ye 2 di junio 1946[4]. En ta referendo, mulieri votis por unesma foyo. Umberto 2ma esis koaktita ad abdikar, ed exilis su. Pos pacala pakto ye 1947 kun Yugoslavia, italia perdis parto di lua estala frontieri, e Libera teritorio di Trieste esis dividita inter Yugoslavia ed Italia.

En l'unesma elekto pos referendo, Demokrata Kristani vinkis komunisti kun larja majoritato, ed Alcide De Gasperi divenis chefministro. Ye 1949 Italia divenis membro di NATO. Marshall plano helpis lando rekuperar lua ekonomio, e kreskar til komenco di 1960a yari. Ye 1957 lando divenis un di fondinta membri di Europana Komuneso Ekonomiala.

De fino di 1960a yari til komenco di 1980a yari okuris multa ekonomiala, politikala e kriminala nestabilesi en lando. Ye 1973 lando sufris kun la krizo di petrolo ye 1978 Aldo Moro, chefo di Demokrata kristani, esis asasinita da "Reda brigadi", radikala politikala grupo di sinistra. Dum 1980a yari, por unesma foyo pos Duesma mondomilito, lando havis du chefministri ke ne esis demokrata kristani: Giovanni Spadolini (liberalo) e Bettino Craxi (socialisto). Dum guvernisteso di Craxi, l'ekonomio rekovris, e lando divenis la 5ma industrial ekonomio dil mondo. Malgre ta, guvernal expensi kreskis, ed intrna debo superigis 100% di KLP.

Anke dum 1980a yari, judiciisti Giovanni Falconi e Paolo Borsellino komencis judiciar e sendar a karcero membri di Mafia, kriminala organizesi di sudo di Italia. Kom rezulto, ye 1987, 360 mafiosi esis sendita a karcero por grava krimini. Inquesti dum komenco di 1990a yari anke deskovris krimini, kom suborni e korupto praktikita da entraprezisti e politikisti. Ta inquesti divenis konocita kom stagione mani pulite ("operaco neta manui"). Sequanta politikala krizo afektis la precipua partisi, specale Demokrata kristana partiso, qua guvernis dum preske 50 yari, e krevis en multa partiseti. Ja komunista partiso transformis su en sociala demokrata forco.

Dum 1990a yari e 2000 yari centra-dextra (komandita da Silvio Berlusconi) e centra-sinistra koalisuri alternative guvernis lando, qua eniris en periodo di ekonomiala stagnado.

Politiko[redaktar | edit source]

Giorgio Napolitano, nuna (11ma) prezidanto di Italia.

Segun nuna konstituco, adoptita ye 1 di januaro 1948, Italia esas parlamentala republiko. La prezidanto esas elektita da parlamento da sep-yara foyo. La parlamento havas 2 chambri: Chambro di Deputati kun 630 membri, e Senato kun 315 membri.

Un partikulara karakterizivo di Italiana parlamento esas la reprezenturo donita ad Italiani ke vivas en altra landi (cirkum 3.6 milioni di personi): li povas elektar 12 deputati e 6 senatani. Altra karakterizivo esas ke existas mikra nombro di dumvivanta senatani, elektita da la prezidanto di la republiko "por relatanta patriotala meriti en sociala, ciencala, artala o literatural aktivesi. Ex-prezidanti di la republiko divenas dumvivanta senatani ex-officio.

Geografio[redaktar | edit source]

Topografiala mapo di Italia.

Italia havas 301,230 km² di qua 294,020 esas tero e 7,210 esas aquo. Lua teritorio jacas en sudo di Europana kontinento. Inkluze sua insuli, lando havas 7,600 km di litoro. Ol havas 488 km di frontieri kun Francia, 740 km kun Suisia, 430 km kun Austria e 232 km kun Slovenia en nordo. San Marino (39 km di frontieri) e Vatikano (3.2 km) esas enklavi.

Cirkum 40% di Italiana teritorio esas kovrata da monti, kun Alpi en nordo, ed Apenini, qua krucumas lando aproxime de nordo til sudo. Lua maxim alta punto esas Monto Blanka, kun 4,810 metri di altitudo. Lua maxim longa fluvio esas Po, kun 652 km de Alpi til Adriatiko.

Italia jacas ube Euraziana plako renkontras Afrikana plako, e ta produktas intensa sismala e volkanal aktivesi. Lando havas 14 volkani, di qui 3 aktiva: Etna, Stromboli e Vesuvio. Dum la historio lando sufris kelka forta ter-tremi, kom ye 28 di decembro 1908 en Messina e Reggio Calabria, ube 120,000 personi mortis.

Exquisite-kfind.png Videz anke: Sicilia.
Exquisite-kfind.png Videz anke: Sardinia.
Exquisite-kfind.png Videz anke: Eolia-insuli.
Exquisite-kfind.png Videz anke: Regioni di Italia.

Klimato[redaktar | edit source]

Klimato varias de nordo til sudo di lando, kun influi di l'oceano e di l'altitudo. Ol varias de subtropikala en kelka regioni til humida kontinentala od oceanala en altra. En Toskania, Liguria e granda parto di sudo di lando la klimato esas mediteranea, kun sika someri e pluvoza vintri.

Ekonomio[redaktar | edit source]

Exquisite-kfind.png Videz anke: Ekonomio di Italia.

Demografio[redaktar | edit source]

En fino di 2008 Italiana populo superigis 60 milioni lojanti[5]. Ol havas la 4ma granda populo di Europana Uniono e la 23ma granda en tota mondo.

Segun statistiki de Fondazione Censis [6] la 10 precipua metropolala regioni di Italia esas:

Rango Metropolala regiono Lojanti Surfaco
(km²)		 Denseso
(loj/km²)
1ma Metropolala regiono di Milano 8,047,125 8.362,1 965,6
2ma Metropolala regiono di Napoli-Salerno 4,996,084 3.841,7 1.300,5
3ma Metropolala regiono di Roma 4,339,112 4.766,3 910,4
4ma Venezia-Padova-Verona (mega regiono di Veneto) 3,267,420 6.679,6 489,2
5ma Bari-Taranto-Lecce 2,603,831 6.127,7 424,9
6ma Rimini-Pesaro-Ancona 2,359,068 5.404,8 436,5
7ma Metropolala regiono di Torino 1,997,975 1.976,8 1.010,7
8ma Granda Bologna-Piacenza 1,944,401 3.923,6 495,6
9ma Firenze-Pisa-Siena 1,760,737 3.795,9 629.8
10ma Messina-Catania-Siracusa 1,693,173 2.411,7 702,1

Kulturo[redaktar | edit source]

Dum yarcenti, Italiana kulturo recevis multa influi de altra kulturi e developis multa maestroverki en pikto, skulto, arkitekturo, literaturo, muziko e cinemo, malgre lando ne existis kom unionita lando til 1861. L'idei di Humanismo, Renesanco e Baroko aparis por unesma foyo o developis forte en Italiana teritorio. Italia havas importanta galerii di arto e muzei, kom la Galleria degli Uffizi, l'Accademia di Belle Arti Firenze (akademio di bel arti di Firenze), la muzei di Vatikano, la nacionala muzeo di Capodimonte, edc.

Pikto, skulto ed arkitekturo[redaktar | edit source]

Leonardo da Vinci, un di maxim importanta artisti di Italiana historio.

Anciena Roma esis centro por arto ed arkitekturo, e ta kontinuis dum mez-epoko e gotika periodo. Italiana Renesanco produktis la maxim important artisti di Italiana historio, kom Fra Angelico, Andrea Mantegna, Sandro Botticelli, Paolo Uccello e l'arkitekto Leon Battista Alberti. Leonardo da Vinci, qua vivis en ta periodo, esis piktisto, skultisto, arkitekto e ciencisto. Omna recevis influi de Giotto di Bondone, de fino di 13ma yarcento. Importanta skultisti en ta periodo esis Donatello, Antonio del Pollaiolo ed Andrea del Verrocchio. La precipua nomi di fino di Renesanco esis Raffaello Sanzio e Michelangelo. Dum 16ma yarcento en Venezia la precipua piktisti esis Giorgione, Tiziano Vecelli, Tintoretto e lia dicipulo Andrea Schiavone.

Dum Baroko precipua piktisti esis Annibale Caracci, Caravaggio ed arkitekto Gian Lorenzo Bernini. Dum komenco di 18ma yarcento (stilo rokoko) aparis en Venezia Giovanni Battista Tiepolo, l'arkitekturala piktisti Francesco Guardi, Canaletto, Giovanni Battista Piazzetta e Bernardo Bellotto, e la skultisto Giovanni Battista Piranesi.

La precipua skultisto dum fino di 18ma yarcento (neoklasik arto) esis Antonio Canova, qua havis influi de klasika Greka e Romana skulti, e de Leon Battista Alberti. Dum duimo di 19ma yarcento aparis I Macchiaioli, qua esis grupo di piktisti preiranta di impresionismo. Remarkind artisti de ta periodo esis Giovanni Fattori, Silvestro Lega, Telemaco Signorini e Giuseppe Abbati. En fino di 19ma yarcento e komenco di 20ma yarcento aparis modernista piktisti Giorgio de Chirico e Giorgio Morandi, piktisto e skultisto Amedeo Modigliani, ed autoro Filippo Tommaso Marinetti la kreanto di futurismo. Umberto Boccioni esis la maxim notora futurista skultisto.

Literaturo[redaktar | edit source]

Dante Alighieri.

Moderna Italiana linguo esis establisita da Firenziana poeto Dante Alighieri di qua lia precipua verko, Divina Commedia, esas konsiderata un di precipua literaturala verki di mez-epoko. Altra important autori esis Giovanni Boccaccio, Giacomo Leopardi, Alessandro Manzoni, Torquato Tasso, Ludovico Ariosto, e Francesco Petrarca.

Importanta filozofi inkluzas Giordano Bruno, Marsilio Ficino, Niccolò Machiavelli, e Giambattista Vico. Dum 19ma yarcento (romantikismo) aparis nomi kom Silvio Pellico, Lodovico di Breme ed Alessandro Manzoni, e la poeto Giacomo Leopardi. En fino di ta yarcento, Gabriele D'Annunzio.

Dum 20ma yarcento kelka Italian autori recevis Nobel-premio en literaturo: poeto Giosuè Carducci (1906), autorino Grazia Deledda en 1926, l'autoro di teatro Luigi Pirandello en 1936, poeti Salvatore Quasimodo en 1959 ed Eugenio Montale en 1975, ed autorulo di satiri Dario Fo en 1997.

Muziko[redaktar | edit source]

La tenoro Luciano Pavarotti.

Italiana muziko naskigis dum 16ma yarcento, danko a renesanca muziko qua, specale kun Monteverdi, aquiris lua maxim noviga traiti dum fino dil yarcento, danko a naskigo di opero, jenro ube Italiani aquiris supereco tra yarcenti.

Italia esis naskoloko di opero[7], probable dum 17ma yarcento en l'urbi di Mantova e Venezia[7]. Dum historio, notora Italiana kompozisti esis Giacomo Puccini, Gaetano Donizetti, Giuseppe Verdi, Gioachino Rossini ed Alessandro Scarlatti. Klasika interpretisti di opero, kom Enrico Caruso, Alessandro Bonci e recente Luciano Pavarotti divenis mondale konocita.

Dum 20ma yarcento jazo eniris en Italiana kulturo e livis influi, malgre fashista represo kontre extera kultural influi. Nune, importanta centri por jazo muziko esas Milano, Roma e Sicilia. Italia anke esis berso por Eurodance muziko, derivita de disco muziko ed elektronika muziko. Kompozisto e muzikala produktisto Giorgio Moroder helpis developar moderna "danso-muziko" en Italia.

En pop ed rock kelka notora Italian artisti esas Laura Pausini, Gianna Nannini, Eros Ramazzotti ed Eiffel 65. Anke, min konocita, esas rock-bandi Rhapsody of Fire e Vanilla Sky.

Cinemo[redaktar | edit source]

Michelangelo Antonioni.

Cinemo en Italia komencis poka yari pos lua invento da fratuli Lumière en Francia. Unesma filmo facita en Italia montras papo Leo 13ma benediktar la kamero. Filmo-industrio naskis inter 1903 e 1908 kun tri kompanii: Società Italiana Cines, Ambrosio Film e Itala Film. Altra entraprezi aparis en Napoli e Milando. Dum fashismo, Benito Mussolini uzis cinemo kun politikala intenci e kreis Cinecittà proxim Roma por developar filmi di propagado.

Importanta filmifisti en la historio di Italiana cinemo esis Vittorio De Sica, Federico Fellini, Sergio Leone, Pier Paolo Pasolini, Luchino Visconti, Michelangelo Antonioni e Dario Argento. Precoza exempli di Italiana filmi esas La Dolce Vitta, La bonigo, la brutigo e la ledajo e Ladri di Bicicleti ("Furtanti di bicikli").

Cienco[redaktar | edit source]

Galileo Galilei, konsiderita un di la patri di moderna cienco.

Dum yarcenti, importanta ciencisti naskis e vivis en Italia. Ultre l'arti, Leonardo da Vinci anke kontributis kun studii pri biologio, optiko e teknologio. Il konceptis por unesma foyo l'ideo di helikoptero e di militala tanki.

Galileo Galilei esis fizikisto, matematikisto ed astronomo qua provis ke Tero ne esis centro di universo e developis teleskopo. Fizikisto Enrico Fermi konstruktis l'unesma nukleala reaktoro.

Altra importanta nomi en l'historio di cienco esis fizikisto Alessandro Volta qua inventis elektrala baterio, matematikisti Joseph Louis Lagrange, Fibonacci e Gerolamo Cardano, biologiisto Lazzaro Spallanzani, astronomo Giovanni Domenico Cassini qua facis importanta deskovri pri sunala sistemo, mediko Marcello Malpighi qua studiis anatomio kun mikroskopo, e mediko e fiziologiisto Camillo Golgi, qua recevis Nobel-premio en fiziologio o medicino en 1906. Finale Guglielmo Marconi, qua recevis Nobel-premio en fiziko por l'invento di radio, farmakologiisto Daniel Bovet Nobel-laureato en 1957, kemiisto Giulio Natta qua developis polimeri e recevis Nobel-premio pri kemio en 1963, fizikisto e Nobel-laureato en 1984 Carlo Rubbia, nevrologiistino e Nobel-laureato en 1986 Rita Levi-Montalcini (1909 til 2012), ed ekonomikisto Franco Modigliani (1918 til 2003) Nobel-laureato en 1985.

Extera ligili[redaktar | edit source]

Referi[redaktar | edit source]

Commons
Commons havas kontenajo relatante a:
  1. ↑ Statistiche demografiche ISTAT
  2. ↑ Kluwer Academic/Plenum Publishers 2001, ch. 2.
  3. ↑ Rix, Helmut. "Etruscan." en The Ancient Languages of Europe, ed. Roger D. Woodard. Cambridge University Press, 2008, pp. 141-164
  4. ↑ Damage Foreshadows A-Bomb Test , 1946/06/06 (1946) Universal Newsreel
  5. ↑ First demographics estimates for 2008 - Eurostat
  6. ↑ Fondazione Censis - Rapporto annuale 2008, pp. 19–20-21-22-23.
  7. ↑ 7.0 7.1 Kimbell, David R. B (29 April 1994) Italian Opera. Google Books. ISBN 978-0-521-46643-1. Rekuperita ye 20 di decembro 2009
Italiana flago Regioni di Italia Italiana flago
Abruzzo | Basilikata | Emilia-Romagna | Friuli-Venezia Giulia | Kalabria | Kampania | Lazio | Liguria | Lombardia | Marche | Molise | Piemont | Puglia | Sardinia | Sicilia | Toskania | Trentino-Supr Adijo/Suda Tirol | Umbria | Valo di Aosta | Veneto
Flago dil Europana Uniono
Europana Uniono
 Mapo dil Europana Uniono
Membrostati: Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia – Unionita Rejio
Negocianta stati: Islando - Montenegro – Republiko Macedonia – Serbia – Turkia
Peticionanta stati: Albania
Potenciala kandidati: Bosnia e Herzegovina - Kosovo
Obtenita de "https://io.wikipedia.org/w/index.php?title=Italia&oldid=878815"