Maltašćina

Malti
Maltašćina

kraje	Malta
rěčnicy	330.000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Afroaziske rěče Semitske rěče Maltašćina
oficielny status
hamtska rěč	Malta, Europska Unija
rěčne kody
ISO 639-1:	mt
ISO 639-2:	mlt
Wikipedija

Maltašćina (maltasce malti, jendźelsce pak Maltese) je semitska rěč maltaskeho naroda. Maltašćinu rěči wokoło 400.000 wobydlerjow Malty a přibližnje samsna ličba Maltačanow, kotřiž su w emigraciji we wukraju (USA, Kanada, Awstralska, Wulka Britaniska atd.) žiwi. Maltašćina je dźensa hamtska rěč na Malće (wot lěta 1936, hdyž je hromadźe z jendźelšćinu italšćinu) narunała a w Europskej Uniji (wot 1. róžownika 2004).

Stawizny

Maltašćina je z maghrebiniskeje Arabšćiny nastawała, je so pak dźensa k samostatnej rěči ze swójskej syntaksu a fonologiju wuwiwała. Słowoskład je jara wot Italšćiny wobwliwowany. feniciski-puniske słowa so hišće w jednotliwych mjenach městnow namakaja. Dla něhdźe 180-lětneje fazy bjez wobsydlenja w 9./10. lětstotkomaj so njemóže pak žana kontinuita fenicisko-puniskeje rěče k Maltašćinje akceptować.

Za čas arabskeho zdobyća a nowowobsydlowanje wot lěta 870 je Maltašćina z Arabšćiny nastawała. Z přejimanju knjejstwa přez katolski rjad johanitow w lětu 1530 so je Italšćina k dominantnje rěči wuwiwała. Wot lěta 1814 bě Malta britiska krónkolonija a Jendźelšćina so je k hamtskej rěči wuwiwała, jenož horna woršta wjace rěča Italšćinu. W lětu 1914 su Jendźelčenjo łaćonski alfabet za Maltašćinu zawjedli, w lětu 1924 su prěnje prawopisne prawidła wudawałe. W lětu 1934 so je Maltašćina oficielnje druha hamtska rěč nimo Jendźelšćiny, mjeztym zo Italšćina je swoje předprawa po wustawje zhubjowała.

Alfabet a wurěkowanje

Kaž jenička semitska rěč so Maltašćina z łaćonskimi pismikami pisana, wobsedźa pak wosebite znamješka Ċ/ċ, Ġ/ġ, Ħ/ħ a Ż/ż a digraf Għ/għ, kotryž so tež kaž swójski pismik wobjednawa. Pismikaj c a y falujetej.

Při wurěkowanju wobkedźbuj (IPA-zwukowe pismo):

• ċ: [tʃ], kaž č w čas
• e: [ɛ], kaž ä w němskim słowje Äpfel (jabłuka)
• ġ: [dʒ], kaž dź w dźungl
• għ: němy; słuža k podlěšenju přechadźaceho abo slědowaceho Wokala (z arab. ع a غ nastawany)
• h: němy
• ħ: [ħ], jara jasnje wurěkowane h, žadyn wotpowědnik w Němčinje (kaž arab. ح)
• o: [ɔ], kaž o w Ford
• q: [ʔ], jara jasny Stimmabsatz (kaž na př. němsce ver'eisen město verreisen)
• r: [r], kaž r w rěč
• s: [s], kaž w čas
• v: [v], kaž jendź. v, na př. w vanilla
• w: [w], kaž we woda
• x: [ʃ], kaž š w šula
• z: [ts], kaž c w cyhel
• ż: [z], kaž z w zo

• aw: [aʊ], kaž aw w awto
• ew: [ɛʊ], něhdźe kaž eo, žadyn ekwiwalent w serbšćinje
• ie: [iɛ, iː], dołhi i z lochkej přichilnosću k e

Słowoskład

Přikłady za słowa arabskeho (abo feniciskeho) pochada:

• wieħed (jedyn) < واحد wāhid
• kbir (wulki) < كبير kabīr
• raġel (muž) < رجل radžul
• ħobż (chlěb) < خبز chubz
• qamar (měsačk) < قمر qamar
• belt (městno, město) < بلد balad (kraj)
• id (ruka) < يد jad
• tajjeb (dobry) < طيب tajjib
• saba' (porst) < إصبع isba'
• sema (njebjo) < سماء samā'
• marid (chory) < مريض marīd
• tqil (ćežki) < ثقيل thaqīl
• xahar (měsac) < شهر šahr
• tifla (holca) < طفلة tifla (mała holca)
• kelma (wokabla, słowo) < كلمة kalima
• marsa (přistaw) < مرسى marsan (kótwišćo)

Přikłady za słowa italskeho pochada:

• gravi (wažny, wuznamny)
• lvant (wuchod, přirunaj němsce Levante)
• skola (šula)
• kriżi (kriza)
• parti (podźěl, dźěl)
• avukat (prawiznik, adwokat)
• natura (přiroda)
• ċirasa (wišnja)
• frotta (płód)
• griż (šěry)

Gramatika

Jedyn najwažnišich zakładow Maltašćina - předewšěm za semitiske werby - je princip "Trilitteru" a "Kwadrilitteru", kotryž woznamjenja, zo porjad najwjace třoch (abo tež štyri) konsonantow přeco a bjez wuwzaća wobsta. Samsny princip so tež pódla substantiwow a adjektiwow namaka, kotrychž zhromadnosć k słownemu polu so na zakładźe identiskeho porjada konsonantow móže spóznawać.

Gramatikalisce jónkróćna je Maltašćina přez přenošowanje gramatiskich prawidła wot semitiskeho na romaniskeho/germaniskeho słowoskłada. Je na při. konjugacija "ja rěču/ty rěčiš/wón rěči/wona rěči" w Maltašćinje "nitkellem/titkellem/jitkellem/titkellem", tak je tutón princip tež na konjugaciju "ja rezerwuju/ty rezerwuješ/wón rezerwuje/wona rezerwuje" přenošowany, kotraž so je z jendźelskeho werba "to book" (serbsce knihować) wotwodźuje: "nibukja/tibukja/jibukja/tibukja".

Oficielne rěče Europskeje unije

Bołharšćina | Čěšćina | Danšćina | Estišćina | Finšćina | Francošćina | Grjekšćina | Iršćina | Italšćina | Jendźelšćina | Letišćina | Litawšćina | Madźaršćina | Maltašćina | Němčina | Nižozemšćina | Pólšćina | Portugalšćina | Rumunšćina | Słowakšćina | Słowjenšćina | Španišćina | Šwedšćina

Žórła

• Ohk, K.: Kauderwelsch Band 117. Maltesisch. Wort für Wort., Bielefeld: Reise Know-How Verlag Rump 2001, ISBN 3-89416-568-5