Czad

جمهوريّة تشاد Jumhuriyat Tashad République du Tchad Republika Czadu
Flaga Czadu Herb Czadu
Dewiza: (fr.) Unité, Travail, Progrès (Jedność, Praca, Postęp)
Hymn: La Tchadienne
Język urzędowy	francuski, arabski
Stolica	Ndżamena
Ustrój polityczny	republika
Głowa państwa	prezydent Idriss Déby
Szef rządu	premier Kalzeubet Pahimi Deubet
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	21. na świecie 1 284 000 km² ~0%
Liczba ludności (2011)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	82. na świecie 10 758 945 7,5 osób/km²
PKB (2012)  • całkowite   • na osobę	10,8 mld USD 1006 USD
PKB (PSN) (2012)  • całkowite   • na osobę	19,3 mld USD 1844 USD
Jednostka monetarna	frank CFA (XOF)
Niepodległość	od Francji 11 sierpnia 1960
Strefa czasowa	UTC +1
Kod ISO 3166	TD
Domena internetowa	.td
Kod samochodowy	TCH
Kod samolotowy	TT
Kod telefoniczny	+235

Czad (fr. Tchad, arab. تشاد), oficjalnie Republika Czadu (fr. République du Tchad ; arab. جمهوريّة تشاد , trb. Jumhuriyat Tashad) – państwo śródlądowe w środkowej Afryce. Graniczy od północy z Libią, od wschodu z Sudanem, od południa z Republiką Środkowoafrykańską, od południowego zachodu z Kamerunem i Nigerią, a od zachodu z Nigrem.

Na terytorium Czadu wyróżnić można trzy główne regiony geograficzne: na północy rozciąga się obszar pustynny, przechodzący w środkowej części kraju w suchą strefę Sahelu, południe kraju zajmuje natomiast żyzny obszar sawannowy. Jezioro Czad, od którego państwo wzięło swą nazwę, jest największym zbiornikiem wodnym w kraju i drugim pod względem wielkości w Afryce. Najwyższym punktem jest szczyt Emi Kussi w paśmie gór Tibesti, a Ndżamena (dawniej Fort-Lamy) jest stolicą i największym ośrodkiem miejskim kraju. W Czadzie mieszka ponad 200 rozmaitych wspólnot etnicznych i językowych. Oficjalnymi językami urzędowymi jest język arabski i język francuski. Większość mieszkańców wyznaje islam i chrześcijaństwo, na południu praktykowane są również religie animistyczne.

Do 1960 r. Czad pozostawał w zależności politycznej od Francji. Niepodległość uzyskał w tzw. roku Afryki. Głową państwa był wówczas François Tombalbaye, prezydent w latach 1962-1973. Nietolerancyjna i krótkowzroczna polityka Tombalbayego względem zamieszkujących północną część kraju muzułmanów doprowadziła w 1965 r. do wybuchu długotrwałej wojny domowej. W 1979 r. rebelianci zdobyli stolicę kładąc kres hegemonii południa w życiu politycznym kraju. Rozpoczęły się jednak walki między dowódcami zwycięskich ugrupowań rebelianckich, które doprowadziły w końcu do zwycięstwa Hissène Habré. Rządził on do 1990 r. gdy został obalony w wyniku zamachu stanu przez Idrissa Déby'ego. Déby pozostaje u władzy nieprzerwanie od początku lat 90. stając się jednym z najdłużej rządzących przywódców politycznych w Afryce i na świecie.

W kraju działa wiele partii politycznych, aczkolwiek władza spoczywa w rękach prezydenta Idrissa Déby'ego i jego partii politycznej, Patriotycznego Ruchu Ocalenia. Sytuacja polityczna pozostaje niestabilna, kraj jest nieustannie areną zamieszek oraz powtarzających się prób zamachu stanu (zob. Bitwa pod Ndżameną (2006), Bitwa pod Ndżameną (2008)). Dodatkowym czynnikiem destabilizującym jest konflikt w Darfurze, który rozprzestrzenił się także na wschodnie obszary Czadu, wprowadzając chaos na tych terenach oraz doprowadzając do osiedlenia się tysięcy uchodźców w obozach wzdłuż granicy czadyjsko-sudańskiej.

Czad jest jednym z najbiedniejszych i najbardziej skorumpowanych państw na świecie. Większość Czadyjczyków żyje w ubóstwie utrzymując się z pasterstwa i rolnictwa. Od 2003 r. głównym źródłem dochodów do budżetu państwa stał się eksport ropy naftowej, zaś dotychczas dominujący przemysł bawełniany spadł pod tym względem na drugie miejsce.

Geografia

Czad położony jest w centralnej części kontynentu afrykańskiego. Zajmuje powierzchnię 1284 tys. km², a zamieszkuje go ponad 9 mln mieszkańców.

Większą część kraju zajmują nizinne tereny Kotliny Czadu, z najniżej położonym obniżeniem Bodele (160 m n.p.m.). Kotlinę otaczają od wschodu płaskowyż Ennedi i góry Wadaj oraz wulkaniczny masyw Tibesti z najwyższym szczytem kraju Emi Kussi (3415 m n.p.m.).

Głównym zbiornikiem wodnym jest jezioro Czad, położone na granicy z Nigrem, Nigerią i Kamerunem. Zasilane jest przez dwie duże rzeki Szari i Logon. Jego powierzchnia jednak nieustannie się zmniejsza na skutek ekspansji pustyni. Sahara zajmuje większą część północy kraju. Na południu występują nieco większe opady, zasilające w porze deszczowej sawannę.

Duża rozciągłość południkowa sprawia, że w Czadzie występują dwa typy klimatów. Na północy kraju występuje panuje klimat zwrotnikowy kontynentalny wybitnie suchy. Deszcze mają charakter epizodyczny, średnia wysokość opadów wynosi to 50 mm. W okresie zimowym średnie temperatury wynoszą około 20 °C, latem przekraczają 34 °C. Masyw Tibesti (północno-zachodnia część kraju) ma klimat górski z większymi opadami i niższą średnią temperaturą. W pozostałej części kraju występuje klimat równikowy o cechach monsunowych. Mniej więcej na szerokości stolicy kraju 13°N pojawia się wyraźna pora deszczowa, która wydłuża się w kierunku południowym. Na południu kraju, gdzie panuje klimat równikowy, opady rocznie przekraczają 1000 mm, a temperatury nie mają dużych amplitud. Temperatura powietrza wynosi od 25 °C zimą do 30-32 °C w najgorętszych miesiącach (marzec-kwiecień).

Historia

Brytyjski rysunek, przedstawiający wojowników z królestwa Kanem-Bornu

Obszar dzisiejszego państwa Czad jest terenem, gdzie już w odległej przeszłości żyli przodkowie człowieka i małp człekokształtnych. Znalezione nad jeziorem Czad w 2001 roku szczątki sahelantropa („hominida z Sahelu”) sprzed 7 milionów lat mogły należeć do przodka dzisiejszych ludzi lub szympansów. Kilka lat przed znaleziskiem znad jeziora Czad odkryto w tym kraju (w korycie rzeki Bahr el Ghazal) skamieniałości (sprzed ok. 3,6 milionów lat) osobnika, którego sklasyfikowano jako Australopithecus bahrelghazali. W przeszłości zamieszkiwane było przez liczne plemiona, które później tworzyły niewielkie lokalne królestwa (m.in. lud Sao, funkcjonujący od V do XV wieku, na południe od jeziora Czad). Dopiero w średniowieczu powstało tu silne, zislamizowane afrykańskie królestwo Kanem-Bornu (wcześniej dwa oddzielne królestwa Kanem i Bornu). Czasy jego świetności przypadały na XVI wiek.

Późniejszy okres charakteryzuje się coraz większymi wpływami zewnętrznymi: początkowo arabskich handlarzy, a później Europejczyków. W XIX wieku tereny te zostały podbite przez wojowników sudańskich, a następnie podporządkowane przez Francuzów. Francuska ekspansja polityczna i gospodarcza na terenie obecnego Czadu doprowadziła do utworzenia w 1900 r. protektoratu (fr. Territoire Militaire des Pays et Protectorats du Tchad). Zapewniwszy sobie całkowitą kontrolę nad kolonię, władze francuskie włączyły w 1920 r. Czad do Francuskiej Afryki Równikowej jako jedną z prowincji. Kraj był traktowany jako źródło surowców oraz niewykwalifikowanej kadry robotniczej, którą wykorzystywano do uprawy bawełny. Niewiele uwagi poświęcano poprawieniu infrastruktury czy trosce o mieszkańców, na czym cierpiały m.in. lokalna służba zdrowia oraz szkolnictwo. Nie prowadzono również konsekwentnej polityki unifikacyjnej, która doprowadziłaby do zjednoczenia ogromnych obszarów kraju w jeden, sprawnie zarządzany organizm państwowy. Faktyczna władza rządu kolonialnego rozciągała się w związku z tym właściwie tylko na południowych, żyznych i z punktu widzenia metropolii najważniejszych gospodarczo terenach Czadu, natomiast zwierzchnictwo francuskie nad północą i wschodem kraju było jedynie nominalne.

Po II wojnie światowej Francja nadała mu status terytorium zamorskiego i prawo do wyboru reprezentantów do Zgromadzenia Narodowego metropolii kolonialnej, jak również lokalnego parlamentu. Największą podówczas partią polityczną kraju była Czadyjska Partia Postępu (fr. Parti Progressiste Tchadien). 11 sierpnia 1960 kolonia uzyskała niepodległość, zaś dotychczasowy premier, François Tombalbaye, reprezentujący Czadyjską Partię Postępu, został pierwszym prezydentem niezawisłego państwa. Po dwóch latach rządów Tombalbaye doprowadził do zakazania działalności opozycyjnej w kraju oraz wprowadził system jednopartyjny. Tombalbaye był zwolennikiem afrykanizacji kraju, zagorzałym chrześcijaninem i przeciwnikiem arabskich wpływów. Jego autokratyczne rządy doprowadziły do wzrostu napięcia między zamieszkującymi kraj grupami etnicznymi. Szczególnie wyraźne animozje wystąpiły między zamieszkującą południe kraju czarnoskórą ludnością, wyznającą chrześcijaństwo lub tradycyjne religie animistyczne a zislamizowaną ludnością pochodzenia arabskiego lub berberskiego mieszkającą na północy Czadu. W 1965 wybuchła wojna domowa, której początek dało powstanie muzułmanów w północnych rejonach państwa. Powstańcy skupili się w grupie partyzanckiej FROLINAT (Front de Libération Nationale du Tchad, Front Wyzwolenia Narodowego Czadu) i otrzymali pomoc ze strony Libii. Oddziały FROLINAT zostały przez Libię przeszkolone i uzbrojone za pośrednictwem państw bloku wschodniego (szczególnie NRD). Tombalbaye został obalony i zabity w wyniku wojskowego przewrotu w 1975 roku a władzę po jego obaleniu objął Noël Milarew Odingar, a następnie Félix Malloum. Nowy wojskowy rząd wprowadził godzinę policyjną, zakazał działalność partiom politycznym oraz zawiesił konstytucję.

Malloum nie był w stanie powstrzymać sił FROLINAT które w 1979 roku zajęły Ndżamenę i doprowadziły do upadku dotychczasowy rząd. Władzę w wyniku rebelii objął prolibijski Goukouni Oueddei który utworzył utworzył GUNT (Gouvernement d’Union Nationale de Transition). Kaddafi zaproponował FROLINAT połączenie polityczne Libii i Czadu, a ponadto żołnierze libijscy wkroczyli do strefy Aozou i dokonali faktycznej aneksji tego regionu. Wkrótce doszło do walk wewnątrz FROLINAT w których państwa zachodnie wsparły przeciwników Oueddeia. W 1980 roku doszło do interwencji wojsk libijskich. Organizacja Jedności Afrykańskiej odrzuciła zjednoczeniowe propozycje Libii i wezwała do wycofania się z Czadu Libii. Po ponownych starciach wewnętrznych w listopadzie 1981 roku Libia ponownie wysłała do Czadu swoje wojska, ścierając się tym razem z wojskami francuskimi które popierały południowe, antylibijskie siły czadyjskie. Walki okazały się sukcesem sił antylibijskich które na nowego przywódcę wybrały Hissène Habré. Habré doprowadził do ostrej rywalizacji z Libią która zakończyła się w latach 1986-1987 zwycięstwem dla Czadu wojną (tzw. wojna toyot).

W 1990 roku reżim został obalony przez rebelię zorganizowaną przez Idrissa Déby’ego. Déby pozostaje u władzy nieprzerwanie od początku lat 90. stając się jednym z najdłużej rządzących przywódców politycznych w Afryce i na świecie. Choć w kraju działa wiele partii politycznych, władza od lat spoczywa w prezydenckiej partii Patriotycznego Ruchu Ocalenia. Dotychczas Déby’emu udało się przeżyć dwie próby zamachów stanu (w 2004 i 2006 roku)

23 grudnia 2005 roku Czad ogłosił, że jest w stanie wojny z Sudanem. Przyczyną wybuchu wojny, według rządu w Ndżamenie, było wspieranie przez rząd w Sudanie czadyjskich rebeliantów, którzy napadali na przygraniczne, czadyjskie miasto Adre, zabijając 100 osób. Ponadto Czad oskarża sudańską milicję o napadanie na terytorium Czadu, rabowanie i palenie wsi. Rząd w Ndżamenie wezwał obywateli do przygotowań na wypadek sudańskiej agresji. W kwietniu 2006 Czad zerwał stosunki dyplomatyczne z Sudanem. Sudan z kolei oskarżył Czad o wspieranie opozycji walczącej z rządem w Chartumie. Dzięki mediacji prezydenta Senegalu, Abdoulaye Wade, 13 marca 2008 doszło do zawarcia porozumienia między Czadem a Sudanem. Porozumienie to odrzucili rebelianci z Czadu tłumacząc to niezaproszeniem ich do prowadzonych w tej sprawie rozmów. 13 maja 2008 po raz kolejny zostały zerwane oficjalne stosunki między Sudanem a Czadem. Konflikt zakończył się w lutym 2010 gdy Czad i Sudan zawarły porozumienie o współpracy granicznej i przeciwdziałaniu buntownikom. Władze w Ndżamenie pogratulowały zwycięstwa Omarowi al-Baszirowi w wyborach powszechnych z kwietnia 2010, z kolei al-Baszir przybył w 2011 na inauguracje czwartej kadencji Déby’ego. W wyniku ocieplenia się stosunków między sąsiadami, rząd czadyjski rozpoczął pierwsze rozmowy z rebeliantami.

W 2012 roku po rozbudowie armii, Czad wysłał swoje wojska do Republiki Środkowoafrykańskiej w celi obrony tamtejszego rządu przed rebeliantami w ramach misji MISCA. Czadyjscy żołnierze interweniowali również w Mali u boku Francuzów, gdzie 11 stycznia 2013 rozpoczęli operację przeciwko dżihadystom kontrolującym pustynne tereny północnego Mali.

Ustrój polityczny

Zgodnie z artykułem 4 przyjętej w marcu 1996 r. konstytucji Czad jest republiką wielopartyjną, w której wszystkie istniejące partie polityczne mogą ubiegać się o głosy wyborców. Główną rolę w kraju odgrywa jednak Patriotyczny Ruch Ocalenia, partia z której wywodzi się obecny prezydent kraju Idriss Déby, pozostający przy władzy nieprzerwanie od 1990 r. Po przyjęciu w marcu 1996 r. nowej konstytucji Déby został dwukrotnie wybrany w powszechnych wyborach w 1996 i 2001, aczkolwiek obserwatorzy międzynarodowi zwracali uwagi na nieregularności procesu wyborczego. Konstytucja z 1996 r. zawierała zapis, mówiący o tym, iż prezydent Czadu może sprawować tylko dwie pięcioletnie kadencje (nie licząc okresu sprzed przyjęcia konstytucji), jednak w czerwcu 2005 r. przeprowadzone zostało referendum, w którym zapis ten został odrzucony. Pozwoliło to Déby'emu wziąć udział w kolejnych wyborach prezydenckich (w 2006 r. oraz w 2011 r.) oraz wygrać je.

Prezydent Czadu wyznacza premiera i radę stanu. Ma też duży wpływ na obsadzenie urzędów sędziowskich, generałów, szefów prowincji i państwowych przedsiębiorstw.

Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego Zgromadzenia Narodowego, liczącego 155 członków. Władza sądownicza obejmuje Sąd Najwyższy, Sąd Apelacyjny, sądy karne i cywilne.

Polityka wewnętrzna

Sytuację polityczną Czadu charakteryzuje duża niestabilność. Instytucje państwowe, takie jak administracja, edukacja i służba zdrowia są bardzo słabo rozwinięte. Problemem znacznym i praktycznie nierozwiązywalnym bez pomocy zagranicznej są obozy dla uchodźców, organizowane od 2003 r. we wschodniej części kraju, wzdłuż granicy czadyjsko-sudańskiej. Istotną przeszkodą w rozwoju państwa i jego instytucji jest ogromna korupcja: według raportu przygotowanego przez Transparency International w 2009 r. Czad zajmował 7 miejsce (na 158 uwzględnionych w badaniu) wśród najbardziej skorumpowanych krajów świata, obok Haiti, Mjanmy, Iraku, Gwinei, Sudanu, Demokratycznej republiki Konga, Bangladeszu, Uzbekistanu, i Gwinei Równikowej. Wskaźnik demokracji od wielu lat charakteryzuje Czad jako drugie najbardziej niedemokratyczne państwo świata, po Korei Północnej.

Charakterystyczną cechą sytuacji wewnętrznej kraju są również silne animozje między północą kraju, która zamieszkiwana jest przez wyznające islam ludy arabsko-berberyjskie a południem, gdzie dominuje czarnoskóra ludność, wyznająca chrześcijaństwo oraz religie animistyczne.

Polityka zagraniczna

Ambasada Czadu w Waszyngtonie

Czad posiada placówki dyplomatyczne zaledwie w kilkunastu krajach na świecie. Są to przede wszystkim kraje afrykańskie oraz USA, Rosja, Niemcy, Belgia, Hiszpania, Francja, Chiny, Irak, Arabia Saudyjska oraz kilka innych. W Ndżamenie swe misje dyplomatyczne ma również tylko kilka krajów, głównie sąsiednich: Kamerun, Republika Środkowoafrykańska, Demokratyczna Republika Konga, Libia, Nigeria, Sudan oraz – spośród pozostałych państw afrykańskich – Algieria i Egipt. Oprócz nich działają tu ambasady Francji, USA, Niemiec, Rosji, Chin, Arabii Saudyjskiej, swą siedzibę ma również nuncjusz apostolski. Czad jest członkiem ONZ, Unii Afrykańskiej, Organizacji Współpracy Islamskiej. Władze utrzymują tradycyjnie dobre stosunki z Francją, która często służy wsparciem i pomocą wojskową podczas zamieszek i niepokojów wewnętrznych.

Stosunki z państwami sąsiednimi nie należą do łatwych, z różnych przyczyn. Na kontakty z Libią cieniem rzuca się wieloletni konflikt o strefę Aouzou. Podczas zamieszek i walk wewnętrznych ze stołecznej Ndżameny do Kamerunu ucieka wielu Czadyjczyków, komplikując sytuację narodowościową w przygranicznych regionach tego kraju. Niełatwe są również stosunki czadyjsko-sudańskie, a to ze względu na sytuację w Darfurze i dużą liczbę uchodźców, znajdujących się w obozach na terytorium Czadu.

Czad utrzymuje ożywione stosunki dyplomatyczne i gospodarcze ze Stanami Zjednoczonymi. W październiku 2003 za sprawą koncernu ExxonMobil i przy wsparciu Banku Światowego ruszyło wydobycie ropy naftowej w okolicy miasta Doba na południu Czadu. Wybudowany został wówczas liczący ponad 1050 km długości rurociąg, służący do transportu ropy z miejsc wydobycia na atlantyckie wybrzeże Kamerunu. Inwestycja ta jest postrzegana jako ważny z geopolitycznego punktu widzenia krok USA, często jednak krytykowany ze względu na kwestie praw człowieka (pieniądze z wydobycia nie służą poprawienia sytuacji ludności Czadu, lecz utrzymaniu rządzącej elity u władzy) oraz ekologię. Ponadto od 2006 r. intensywnie rozwijają się kontakty czadyjsko-chińskie, przede wszystkim ze względu na zainteresowanie Chin wydobyciem czadyjskiej ropy.

Podział administracyjny

Obecny podział administracyjny Czadu obowiązuje od 19 lutego 2008 r. Kraj podzielony jest na 22 regionów, w tym region stołeczny Ndżamena posiadający specjalny status administracyjny.

Wcześniej kraj przechodził kilka reform podziału administracyjnego. Od uzyskania niepodległości w 1960 r. aż do 1999 r. Czad podzielony był na 14 prefektur. Zostały one zastąpione w 1999 r. przez 28 departamentów, które zreorganizowano w 2002 r. tworząc 18 regionów. Ostatnia reforma podziału administracyjnego, przeprowadzona w 2008 r. zwiększyła ilość regionów do 22.

Społeczeństwo

Grupy etniczne

Społeczeństwo Czadu jest silnie zróżnicowane pod względem etnicznym i kulturowym. Zamieszkuje go ponad 100 grup etnicznych, z których najważniejsze to: Sara (16,7%), Arabowie (15,4%), Kanembu (6,9%), Maba (3,4%), Tubu (3,4%), Banana (3,1%), Goulai (2,8%), Fulani (2,3%), Mundang (2,1%), Masalit (2%), Hausa (1,7%), pozostali: 40,2% ( w tym: Kanuri: 135 tys., Beduini: 26 tys., Francuzi: 11 tys.).

Religia

Czadyjczycy są społeczeństwem zróżnicowanym religijnie. Według przeprowadzonego w 1993 r. spisu powszechnego 54% mieszkańców kraju wyznawało islam, 34% chrześcijaństwo (20% katolicyzm, 14% protestantyzm), 10% było wyznawcami tradycyjnych religii animistycznych oraz 3% określało się jako ateiści. Najogólniej rzecz biorąc, w północnej części kraju dominuje islam, natomiast w południowej – chrześcijaństwo i animizm.

Żadna z głównych tradycji religijnych Czadu nie jest jednolita. Bardzo zróżnicowane są tradycyjne religie animistyczne, w których główną rolę odgrywa kult przodków. Większość wyznawców islamu należy do umiarkowanych, mistycznych odłamów tej religii (określanych mianem tidżanijja), zawierających wiele lokalnych, afrykańskich elementów. Niewielka część muzułmanów popiera bardziej radykalne kierunki, takie jak salafizm czy kojarzony z saudyjskimi wpływami wahhabizm. Największą grupę chrześcijan czadyjskich tworzą katolicy. Protestanci natomiast reprezentują zróżnicowane grupy ewangelikalne. W Czadzie działają również wyznawcy bahaizmu oraz Świadkowie Jehowy.

Czad jest miejscem działalności misjonarskiej wielu ugrupowań religijnych, tak chrześcijańskich, jak muzułmańskich. Saudyjczycy finansują na przykład rozmaite projekty edukacyjne (takie jak np. Uniwersytet Króla Fajsala) i społeczne, wspierają także budowę meczetów.

Konstytucja kraju definiuje Czad jako państwo świeckie, w którym gwarantowana jest wolność wyznania. Żadna ze wspólnot wyznaniowych nie ma gwarantowanych prawem specjalnych przywilejów. Współistnienie w kraju różnorakich wspólnot religijnych przebiega na ogół bez większych problemów.

Dane według Pew Research Center na 2010 rok:

• islam – 55,3%
• katolicyzm – 22,5%
• protestantyzm – 17,6%
• brak religii – 2,5%
• tradycyjne religie plemienne – 1,4%
• inne religie – 0,7%
• Świadkowie Jehowy – 0,01%

Największe wyznania protestanckie (z ponad 100 tysięcy wiernych) stanowią: Evangelical Churches of Chad, Assemblees Christiennes du Tchad i Christian Brethren (Bracia plymuccy).

Gospodarka

Czadyjska porodówka. Choć stan infrastruktury w kraju w ostatnich latach nieco się polepszył, wciąż pozostawia wiele do życzenia

Według opracowywanego przez ONZ wskaźnika rozwoju społecznego, Czad należy do najuboższych państw świata. Trudności gospodarcze są spotęgowane położeniem kraju w głębi kontynentu afrykańskiego, w oddaleniu od głównych linii transportowych, wysoką korupcją i powtarzającymi się suszami. Sporym utrudnieniem w rozwoju gospodarczym Czadu jest brak dostępu do morza, co – wobec braku linii kolejowych oraz bardzo wątłej sieci dróg utwardzonych – utrudnia eksport i import produktów.

Dzięki względnemu ustabilizowaniu w ostatnich latach sytuacji wewnętrznej oraz odkryciu bogatych złóż ropy naftowej na południu kraju, łatwiejsze stało się zaangażowanie obcego kapitału w inwestycje infrastrukturalne. W eksploatację usytuowanych w okolicach miasta Doba złóż ropy zaangażowały się kompanie ExxonMobil, ChevronTexaco i Petronas. W 2005 r. ukończony został rurociąg transportujący ropę od miasta Doba do portu Kribi w Kamerunie. Według podpisanego z Bankiem Światowym memorandum, 70% dochodów ze sprzedaży ropy ma być przeznaczone na projekty infrastrukturalne i fundusz stabilizacyjny, jednak większość pieniędzy przeznaczona została przez władze czadyjskie na inne cele, głównie militarne.

Nominalny produkt krajowy brutto Czadu za rok 2008 wyniósł według wyliczeń Międzynarodowego Funduszu Walutowego 8,4 mld dolarów, natomiast roczny wzrost PKB wyniósł 1,7%.

Rolnictwo

Gospodarka Czadu opiera się w znacznej mierze na rolnictwie, w którym pracuje około 3/4 ludności czynnej zawodowo. Produkcja rolnicza obejmuje bawełnę, sorgo, proso, orzeszki ziemne, tytoń, ryż, maniok, gumę arabską. Istotną rolę w gospodarce odgrywa także hodowla bydła, owiec, kóz i wielbłądów. Rolnictwo przynosi jednak tylko ok. 57% dochodu państwa, pozostałą część zapewniają usługi (35,5%) oraz przemysł (7,5%).

Przemysł i górnictwo

Przemysł Czadu jest słabo rozwinięty. Produkcja przemysłowa obejmuje ropę naftową, wyroby bawełniane, piwo, mydło, papierosy, materiały budowlane, natron i mięso.

Nieeksploatowane są występujące tu złoża rud wolframu, cynku i ołowiu, podobnie jak rudy uranu w spornej strefie Aozou.

Handel

Głównymi partnerami handlowymi Czadu są Stany Zjednoczone, Chiny, Francja, Niemcy i Kamerun. Eksport obejmuje przede wszystkim ropę naftową, bawełnę, bydło, skóry, gumę arabską. Importuje się głównie maszyny i urządzenia, samochody, żywność, tekstylia, leki.

Rezerwy walutowe kraju pod koniec 2009 r. szacowane były na 820 mln dolarów (dla porównania: polskie rezerwy szacowane są na 67,3 mld dolarów). Dług zewnętrzny w porównaniu z produktem krajowym brutto jest względnie niewielki, w 2005 r. wynosił 1,6 mld dolarów (polski dług wynosił pod koniec 2009 r. 201 mld dolarów).

Transport

Most na rzece Bragoto

Czad ma bardzo słabo rozwiniętą, nawet na warunki afrykańskie, infrastrukturę transportową. Ze względu na ciągłe niepokoje wewnętrzne oraz brak zasobów finansowych rozwój sieci transportowej następował w przeszłości bardzo wolno. W 1987 r. istniało tu tylko 30 km utwardzonych dróg. Dzięki projektom realizowanym m.in. przy wsparciu Unii Europejskiej stan dróg stopniowo się poprawia. Na przykład w 2000 r. długość utwardzonych dróg wynosiła 352 km, lecz w 2009 r. wzrosła już do 1310 km, a planuje się, iż do końca 2010 r. do użytku zostanie oddane kolejne 250 km. Ze względu jednak na rozległość kraju oraz jego usytuowanie w głębi kontynentu stan ten trudno uznać za zadowalający, tym bardziej, że wiele dróg nieutwardzonych dostępne jest do użytku tylko przez kilka miesięcy w roku. W południowej części kraju część nieutwardzonych dróg, ze względu na opady, niedostępna jest podczas wilgotnej pory roku, natomiast na północy drogami są trakty wiodące przez pustynie i tereny półpustynne i ze względu na okresowe burze piaskowe bywają one czasowo nieprzejezdne. Do dzisiaj znaczną rolę odgrywają w transporcie zwierzęta juczne: konie, osły i wielbłądy.

Do najważniejszych inwestycji, których celem jest poprawienie sieci transportowej w Afryce, należy stopniowo realizowana we współpracy międzynarodowej sieć autostrad, której celem jest stworzenie drogowych szlaków transportowych, łączących krańce kontynentu afrykańskiego. Ważne miejsce w tych planach zajmuje stolica Czadu, Ndżamena, jako miejsce przecięcia się najważniejszych szlaków na trasach północ-południe (tzw. transafrykańska autostrada nr 3, wiodąca z libijskiego Trypolisu do Kapsztadu w RPA) oraz wschód-zachód (transafrykańska autostrada nr 5: Dakar-Ndżamena, oraz transafrykańska autostrada nr 6: Ndżamena-Dżibuti). Trasy te są w różnym stadium zaawansowania. Niestety odcinki wiodące przez terytorium Czadu (dotyczy to głównie autostrad nr 3 i 6) wciąż pozostają w sferze planów, co utrudnia poruszanie się po tym kraju, jak również przejazd tranzytem przez Czad.

Czad nie posiada własnych kolei, dlatego też jest uzależniony od sieci kolejowej sąsiedniego Kamerunu, gdyż znaczna część czadyjskiego eksportu przechodzi przez kameruński port morski w Duali, gdzie towary dostarczane są z Czadu kameruńskimi pociągami.

Wobec słabo rozwiniętej sieci drogowej, w Czadzie większe znaczenie ma komunikacja lotnicza. Niemal każde większe miasto posiada własne lotnisko, w którego utrzymywane są połączenia regionalne oraz ze stolicą. Największym portem lotniczym Czadu jest lotnisko w Ndżamenie, obsługujące połączenia zarówno krajowe (Abéché), zagraniczne (Duala, Trypolis, Brazzaville, Jaunde, Addis Abeba, Johannesburg, Chartum, Lomé, Kotonu), jak też międzykontynentalne (Paryż).

Abéché

Abou-Deia

Adé

Am Timan

Ati

Biltine

Bokoro

Bongor

Bousso

Faya-Largeau

Mao

Melfi

Mongo

Moundou

Ndżamena

Oum Hadjer

Pala

Sarh

Zougra

Porty lotnicze w Czadzie

Kultura

Czad jest krajem wielonarodowym, wielokulturowym i wielojęzycznym i dzięki tej różnorodności posiada bardzo bogate tradycje kulturowe. Niestety, ze względu na brak funduszy działania instytucjonalne, które pozwoliłyby na afirmację i promowanie rodzimej kultury, są niewystarczające. Wśród podejmowanych przez władze prób dbania o rodzime tradycje kulturalne wymienić można m.in. otwarte w 1962 r. w Ndżamenie Czadyjskie Muzeum Narodowe, czy Centrum Kultury Czadu, otwarte w mieście Mao.

Święta

W Czadzie obchodzi się sześć świąt państwowych w ciągu roku. Święta ruchome obejmują chrześcijańską Wielkanoc oraz muzułmańskie święta Id al-Fitr, Id al-Adha oraz Urodziny Proroka.

Zobacz też

• Czadyjskie Siły Powietrzne

Bibliografia

• Bruce St. John, Ronald (2012). Libya: From Colony to Revolution (revised edition). Oxford: Oneworld. ISBN 978-1-85168-919-4.
• Blundy, David; Lycett, Andrew (1987). Qaddafi and the Libyan Revolution. Boston and Toronto: Little Brown & Co. ISBN 978-0-316-10042-7.
• Vandewalle, Dirk (2008), „Libya’s Revolution in Perspective: 1969–2000”, Libya Since 1969: Qadhafi’s Revolution Revisited, Palgrave Macmillan, s. 9–53, ISBN 0-230-33750-3.

Linki zewnętrzne

 Wikimedia Atlas: Czad – wikiatlas z mapami w Wikimedia Commons

• (fr) Oficjalna strona rządu
• CIA World Factbook
• Czad – fotografie