19ma yarcento

La mondo en 1897. Britanian imperio esas en roz-koloro.

Dum la 19ma yarcento eventis inter altri la krulo di Hispanian, l'Unesma e la Duesma Franciana Imperio, di Chinian imperio, e di Santa Romana e Mughal imperii. Dum ta yarcento kreskis la teritorii e l'influi di Britanian imperio, Usa, Rusian imperio, Germanian imperio, di la duesma kolonial imperio di Francia e di Japonian imperio. Unionita Rejio divenis klare la dominanta povo pos 1815.

Multa ciencala deskovraji facesis en ta yarcento: Charles Darwin publikigis L'Origino dil Speci en 1859 e propozis evoluciono-teorio. Gregor Mendel studiis longatempe la biologiala heredo, l'origino di moderna genetiko.

Multa importanta inventuri developesas ad omnadia uzo, exemple la vaporo-lokomotivo, la telegrafo, la telefonilo, la lampo. Industriala produktado per mashini kreskas ma lo ne donas prospero ad omna homi.

En 1804 la habitantaro di Tero esis cirkum 1 biliono, e komencis kreskar rapide dum la yarcento. La habitantaro di Europa duopligis dum la yarcento, de 200 milioni til 400 milioni.

Sklaveso grande reduktesis dum la yarcento: en 1833 ol abolisesis en tota Britaniana kolonii; en Usa ol abolisesis pos Usana interna milito. En Brazilia ol abolisesis en 1888. Simile, serfeso abolisesis en Rusian imperio.

En la komenco dil yarcento naskas Imperio-stilo en Francian arkitekturo. En la mezo dil yarcento aparis Neogotika-stilo ed en fino di yarcento Art-Nouveau-stilo.

José de San Martín proklamas la nedependo di Peru ye la 28ma di julio 1821.

De 1809 til 1898 preske tota Hispana kolonii en Norda, Centrala e Sud-Amerika obtenas lua nedependi. Kuba esas la lasta, ma ol perdas lua nedependo en 1898 kande Usa vinkas Hispania en Usana-Hispaniana milito. Brazilia divenas nedependanta de Portugal ye la 7ma di septembro 1822. En 1825 Uruguay divenas nedependanta de Brazilia.

En Pacifiko rejulo Kamehameha 1ma o Kamehameha la Granda unionas tota l'insuli di Havayi sub lia regno en 1810. Kamehameha-dinastio guvernas til 1893, kande Usana trupi revokas lasta imperiestrino, Liliʻuokalani.

Mapo di Afrika en 1913, rezulto di lua divido dum la 19ma yarcento.

L'Europana povi (Francia, Unionita Rejio) dividis Afrika en koloniala zoni, exemple Franciana West Afrika. Portugal mantelis lua kolonii en Angola, Mozambik ed altra mikra teritorii, Belgia recevis Belga Kongo (nune Demokratial Republiko Kongo) dum ke Italia recevis Libia, Eritrea e Somalia, e Germanian imperio recevis Tanganyika, Namibia e Kamerun. Nur Etiopia e Liberia restis nedependanta dum la fino dil siglo.

Anke teritorii en Azia dividesis en influo-zoni o kolonii. Francia okupis Indochinia, dum ke Unionita Rejio okupis Indiana subkontinento e militis tri foyi kontre Burma, e vinkis Chinia dum l'unesma e la duesma opiumo-militi. Li establisis kolonio en Hong Kong.

1801 til 1850

Dum l'unesma duimo dil 19ma yarcento eventis inter altri:

Europa

La frontieri di Europa pos Wien-kongreso en 1815.

• 1815 - Napoleon 1ma vinkesas da Britaniani ed exilesas en Sant-Helena, ube mortos en 1821.
• 1815 - Germana konfederuro inter Prusia, Austria ed altra mikra stati formacesas dum Wien-kongreso, quankam la rivaleso inter Austrian imperio e Prusia. En 1834 dogano-uniono konocita kom Zollverein establisesas inter la stati.
• 1830 - Belgia divenas nedependanta.
• 1831 - Grekia divenas nedependanta.

Azia

• Cezaro Gia-Long unionas Vietnam de 1802 til 1820. La sequanta cezaro Minh Mang exilas Kristani.

Nord-Amerika

• Usa expansas su a westo. De 1804 til 1806 Lewis e Clark exploras Mississippi-dopa arei.
• 1810 til 1821 - Mexikiana nedependo-milito okuras. Mexikia vinkas Hispania ed Agustín de Iturbide, heroo di Mexikiana nedependo, divenos monarko en 1822.
• 1846 til 1848 - Mexikian-Usana milito. Usa vinkas Mexikia, qua perdos preske 1/3 de lua teritorio.

Sud-Amerika

• Simón Bolívar liberigas Kolumbia, Equador, Venezuela e Peru ed il entraprezas uniono-stato. Ilu dicas: “On ne povas regnar Amerika. La servo di revoluciono esas kam plugo di maro.”

Oceania

• Indijena populi di Australia diminutas drastike pro ataki da koloniani.

1851 til 1900

Dum la duesma duimo dil 19ma yarcento eventis inter altri:

Mondo

• Socialista e revoluciona idei expansas su che laboranta klaso.
• Mondala imperio di Unionita Rejio e Francia prosperas subordinante populi.

Europa

Giuseppe Garibaldi e la Reda Kamizi en Milazzo-batalio.

• 1860 til 1870 - Mikra rejii di Italia unionesas. Giuseppe Garibaldi komencas movado kum cirkum 1,000 soldati (exakte: 1,089) qui divenis konocita kom La Mili o La Reda Kamizi. Li kaptis Sicilia de Bourbona rejo en 1861. Dek yari pose, en 1870, Papala Stati divenis la lasta regiono enkorpigita a la Rejio di Italia.
• Germanian imperio unionas su per militi kontre altra stati. En 1866 Germana konfederuro dissolvesas. En 1870-71 okuras Franca-Prusiana milito. Prusia vinkas e Germanian imperio formacesas.
• 1874 til 1875 - Unesma Hispaniana republiko.

Azia

• Japonia apertas sua pordi por exterlandal idei.
• 1857 til 1858 - Okuras Sepoy-sedicio en Indiana subkontinento kontre Britaniana dominacajo.

Afrika

• 1883 til 1895 - Francia militas kontre Merina imperio en nuna Madagaskar. En 1895 Franciani konkestas Antananarivo, ed en 1897 Madagaskar divenas Franca kolonio.

Nord-Amerika

• Usan interna milito tempestas de 1861 til 1865. Lasta Indiani-militi en westa stati di Usa de 1862 til 1890.

Centr-Amerika

• 1898 - Pos Hispanian-Usana milito Usa prenas kontrolo di Kuba, Porto-Riko, Guam e Filipini. Hispanian imperio en Amerika finas.

Sud-Amerika

• 1865 til 1870 - Paraguay militas kontre Brazilia, Arjentinia ed Uruguay. Fine Paraguay vinkesis e sufras granda perdajo di habitantaro.

La teritorii di Peru, Bolivia e Chili ante Pacifiko-milito.

• 1879 til 1883 - Chili militas kontre Peru e Bolivia en Pacifiko-milito. Chili vinkas, Bolivia perdas lua aceso a l'oceano Pacifiko e Peru perdas la provinco di Tacna ed Arica. Pose, en 1929, Chili retrodonos Tacna a Peru.
• Ye la 13ma di mayo 1888 Brazilia abolisas sklaveso. La sequant yaro, ye la 15ma di novembro 1899 la republiko proklamesas en Brazilia.