Herbehereak

Herbehereak eta Herbehereetako Erresuma bi entitate politiko desberdin dira. Argitzeko, ikus Herbehereetako Erresuma

Herbehereak Nederland
Bandera Armarria
Goiburua: Je Maintiendrai (fr) Ik zal handhaven (nl) (Mantenduko dut)
Nazio ereserkia: Het Wilhelmus
Hiriburua	Amsterdam (konstituzionala) Haga (gobernua) 52°19′N 05°33′E
Hizkuntza ofiziala(k)	Nederlandera1
Gobernua Erregea Lehen Ministroa	Monarkia konstituzionala Gilen Alexandro Mark Rutte
Independentzia - Aldarrikatua - Onartua	Espainiar Inperiotik 1581 uztailaren 26 1648 urtarrilaren 30
Eremua • Guztira • Ura	41.526 km² (135.) % 18,41
Biztanleria • Zenbatespena (2010) • Dentsitatea Herritarra	16.606.368 (61.) 399,9 biztanle/km² (28.) herbeheretar, nederlandar2
Dirua	Euroa (€) (EUR)
Ordu eremua  • Udan (DST)	CET (UTC +1) CEST (UTC +2)
Interneteko domeinua	.nl
Telefono aurrezenbakia	+31
1Nederlandera hizkuntza ofiziala da herrialde osoan. Gainera frisiera ofiziala da Frisian, papiamentoa Bonairen, eta ingelesa Sint Eustatiusen eta Saban. Behe saxoiera eta limburgera ofizialki onartutako eskualde hizkuntzak dira. 2holandar izena ere erabili da «herbeheretar» esanahiarekin, nahiz eta Holanda, berez, Herbehereetako eskualdeetariko bat den.

Herbehereak (nederlanderaz Nederland) Europa ipar-mendebaldean dagoen estatua da. Herbehereetako Erresumaren (Koninkrijk der Nederlanden) zati da, Curazao, Sint Maarten eta Aruba ere bere baitan hartzen dituelarik. Europar Batasuneko estatu-partaidea da. Herbehereak monarkia konstituzional bat da, Europako iparmendebaldean kokatua. Iparraldean eta mendebaldean Ipar Itsasoa du, hegoaldean Belgika eta ekialdean Alemania. 1839an sortu ziren gaur egungo mugak.

Herbehereek 12 probintzia eta 3 udalerri dituzte. Batzuetan Holanda izenarekin ageri dira, baina Holanda berez bi probintzien izena da, eta ez Herbehere osoena.

Herbehereak oso dentsoki populatuak daude eta bere eremu asko itsas-mailaren azpitik daude. Bere haize errotengatik, gaztengatik, dikeengatik, tulipanengatik, bizikletengatik eta gizarte tolerantziagatik da ezaguna munduan. Politika liberalak ditu drogei, prostituzioari, homosexualen arteko ezkontzei, abortuari eta eutanasiari buruz.

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Herbehereetako geografia»

Herbehereak satelite irudian

Estatuaren berezitasun nagusiak Herbehereak izenak berak ematen du, Nederlanden jatorrizkoak bezala, lurraldearen erdia 1 metroko garaiera besterik ez baitu. Ipar eta mendebaldea lau-laua eta toki batzuetan itsas mailaren azpitik dago. Hego-ekialdean Goi Herbehereak daude, apur bat itsas mailaren gainetik daudenak. Dike, babes duna eta ur-drainatze konplexuek, Erdi Aroan hasitakoak, uholdeetatik babesten dute eta estatuaren azalera %20an handitzea ahalbidetzen.

Hiru ibaiek bi zati nagusitan banatzen dute estatua: Rhin, Waal eta Meuse (Maas). Herbehereetako hego-mendebaldea hiru ibai hauen delta erraldoia da. Banaketa geografikoaz gain, banaketa kulturala ere bada, nederlanderaren dialekto nagusiena eta erlijioarena (kalbinistak iparraldean eta katolikoak hegoaldean).

Herbehereetako klima epel samarra da urte osoan zehar (17 °C uztailean, 2 °C urtarrilean), itsasoaren eragina dela medio. Euria maiz eta ugari izaten da, abuztuan eta udazkenean batez ere (790 mm). Haize boladak indar handikoak dira, ez baitago batere oztoporik. Hori dela eta, haize errotak erabili izan dira haizearen indarrari etekina ateratzeko. Landareei dagokienez, dunetako loreak, pinudiak eta hariztiak nagusi dira Herbehereetan. Animalia kopurua asko urritu da, gizonak hartu baitu, bizitzeko, ia lurralde osoa. Wadden itsasoan eta Frisiako uharteetan hegazti mota ugari bizi dira, baina ibaietako karramarroa, aintziretako dortoka edo belatza, esate baterako, desagertu egin dira haien ingurugiroa suntsitu edo eraldatu egin delako.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Herbehereetako historia»

Gaueko Zaintza, Rembrandt

Germaniako Erromatar Inperio Santua enperadore eta Espainiako errege Karlos V.aren aginpean, eskualdea Herbehereetako Hamazazpi Probintzien zati izan zen, oraingo Belgikaren gehiengoa, Luxenburgo, Frantzia iparraldea eta Alemaniaren lur batzuekin batera. 1648 independentzia lortu zuten Münsterko Ituna sinatzean, Felipe II.aren eskutik.

XVII. mendean, Zazpi Herbehere Batuen Errepublikaren botere ekonomikoa haziz joan zen, itsas botere handia bihurtu arte, mundu osoan zehar koloniak eta merkataritza tokiak ezartzeraino.

Frantziar Inperioan sarrarazi zuten, Napoleon I.aren aginpean. Honen nagusitasuna amaitu ostean, Vienako Batzarrean (1815) Herbehereetako Erresuma Batua sortu zen, Luxenburgo eta Belgika barnean zeudelarik. Hala ere, belgiarrek 1830an independentzia lortu zuten eta Luxenburgo urte gutxi batzuen buruan. XIX. mendean industrializazio handia izan zuen, Alemania eta Frantziakoaren adinakoa.

Lehen Mundu Gerran neutral iraun zuen. Baina Bigarren Mundu Gerran, Alemania naziak 1940. urtean okupatu zuen, 1945 arte. Gerra ostean, ekonomiak gora egin zuen eta Benelux elkarteko kide bihurtu (Belgique, Nederland, Luxembourg). Era berean Ikatz eta Altzairuaren Europako Erkidegoaren (IAEE) kide bihurtu zen, Europar Batasunaren aitzindaria.

Banaketa administratiboa

Probintziak

Sakontzeko, irakurri: «Herbehereen banaketa administratiboa»

Herbehereen banaketa administratiboa hamabi eskualdetan egiten da, probintzia izenarekin. Euretariko bakoitzean Gobernadore bat dago, Commissaris van de Koningin (Erreginaren Mandataria), Limburg probintzian ezik, non Gouverneur izena ematen zaion.

Honakoak dira 12 probintziak:

• Frisia / Friesland - Leeuwarden
• Groningen - Groningen
• Drenthe - Assen
• Overijssel - hiriburua Zwolle, hiririk handiena Enschede
• Flevoland - hiriburua Lelystad, hiririk handiena Almere
• Gelderland - hiriburua Arnhem, hiririk handiena Nijmegen
• Utrecht - Utrecht
• Ipar Holanda / Noord-Holland - Hiriburua Haarlem, hiririk handiena Amsterdam
• Hego Holanda / Zuid-Holland - Hiriburua Haga ('s-Gravenhage edo Den Haag), hiririk handiena Rotterdam
• Zeelanda / Zeeland - Middelburg
• Ipar Brabante / Noord-Brabant - Hiriburua 's-Hertogenbosch, hiririk handiena Eindhoven
• Limburg - Maastricht

Estatua ur-barrutietan ere banatua dago, ur-batzorde baten aginpean (waterschap edo hoogheemraadschap). 2005eko urtarrilaren 1ean 27 ziren eta bakoitzak ura kudeatzeko eskuduntza du. Ur-batzorde hauen eraketa estatuaren sorrera baino aurrekoa da, 1196 urtean agertuz baitziren lehen aldiz. Berez, Herbehereetako ur-batzordeak oraindik dabiltzan munduko erakunde demokratiko zaharrenetakoak dira.

Udalerri bereziak

Sakontzeko, irakurri: «BES uharteak»

2010 urtetik aurrerako banaketa administratiboaren arabera antzinako Holandarren Antilletako uharteak Herbehereetako udalerri berezi bihurtu ziren.

• Bonaire - Kralendijk
• Saba - The Bottom
• Sint Eustatius - Oranjestad

Hiri nagusiak

Sakontzeko, irakurri: «Herbehereetako hiri nagusien zerrenda»

1. Amsterdam (Ipar Holanda) 744.740 biztanle (2006)
2. Rotterdam (Hego Holanda) 581.615
3. Haga (Hego Holanda) 474.245
4. Utrecht (Utrecht) 294.742
5. Eindhoven (Ipar Brabante) 209.601
6. Tilburg (Ipar Brabante) 200.975
7. Almere (Flevoland) 183.738
8. Groningen (Groningen) 180.824
9. Breda (Ipar Brabante) 170.451
10. Nijmegen (Gelderland) 160.732

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Herbehereetako politika»

Herbehereak demokrazia parlamentario bat izan dira 1848tik aurrera eta monarkia konstituzional bat 1815tik. Horren aurretik errepublika bat izan zen 1581tik 1806ra eta erreinua 1806tik 1810ra (1810tik 1813ra Frantziaren parte izan zen). Herbehereetako politika ezaguna da bere kontsentsuarengatik, bai politikarien artean bai hauen eta jendartearen artean ere.

Estatu burua monarka bat da, gaur egun Beatriz Erregina. Konstituzionalki monarkak hainbat botere ditu baina berez funtzio zeremonialak betetzen ditu. Monarkak kabinete berriaren formazioan eragin dezake, eta alderdi politikoen arteko epaile moduan joka dezake.

Praktikak botere exekutiboa Kabinetearen esku beratzen da. Dagoen sistema alderdi-anitza dela eta XIX. mendetik inoiz ez da egon alderdirik gehiengo osoa lortu duenik eta horregatik Kabineteak sortu behar dira. Horretan hogeita hamar ministro inguruan daude, horietatik batetik hirura ez dute ministerio zehatzik eta beste hainbeste estatu idazkari. Gobernuaren burua Herbehereetako Lehen Ministroa da, normalki koalizioan dauden alderdirik handienaren burua delarik.

Kabinetearen arduren artean bi ganbara dituen parlamentua, botere legislatiboa duena. Bigarren Ganberako (Behe Ganbera), hauteskunde zuzenetan hautatzen dira, lau urtero ospatzen direnak normalean. Biltzar Probintzialak ere lau urterik behin egiten dira. Biltzar Probintzialetako kideek 75 ordezkari hautatzen dituzte Lehen Ganberan (Goi Ganbera), botere legislatiboa duena, baina ez hauek proposatzeko edo aldatzeko, bakarrik atzera emateko.

Langile sindikatuak eta erakundeak kontsultatzen dituzte finantza, ekonomia eta gizarte gaietan. Horretarako, Herbehereetako Kontseilu Ekonomiko-Soziala biltzen da.

Bigarren Mundu Gerraren ostean, Herbehereek aurretik izan ohi zuten neutraltasuna hautsi eta Nazio Batuetan, OTANen eta Europar Batasunean sartu zen.

Herbehereek tradizio handia dute tolerantzia sozialean. XVIII. mendean Herbehereetako Eliza Erreformatua zen ofiziala, baina katolizismo eta judaismoa oso onartuak ziren. Gaur egun drogak, prostituzioa, homosexualen arteko ezkontzak eta eutanasiaren inguruko legeak dituzte, munduko askeenak.

1919tik aurrera sufragio unibertsala ezarri zen eta hortik aurrera hiru alderdi familia egon dira:

• Indartsuena izan den eta gaur egun ere baden demokristauak. Gaur egun Deialdi Demokristaua (CDA) alderdiak du hor botere handiena.
• Sozialdemokratak, batez ere Herbehereetako Alderdi Laborista (PvdA).
• Liberalak, batez ere Demokrazia eta Askatasunaren aldeko Alderdi Popularra.

Demokristuak beti egon dira kabinetean, koalizioan beste bietako batekin. 1970eko hamarkadan alderdi sistema oso hegazkorra bilakatu zen, alderdi klasikoek boterea galdu zutelako eta Alderdi Erradikal Demokrata edo D66 Alderdi Liberal Progresistak boto asko lortu zituzten.

1994ko hauteskundetan CDAk bere boterea galdu zuen eta VVD, D66 eta PvdAk osatutako kabinetea sortu zen. 2002an honek gehiengoa lortu zuen, Pim Fortuynek osatutako LPF alderdiak (Fortuyn bera astebete lehenago erail zuten) igoera nabarmena izan baitzuen. CDA, VVD eta LPFk kabinetea osatu zuten, baina 2003an LPFk aulki asko galdu ziten eta beraz kabinetea CDA, VVD eta D66 alderdiek osatu zuten.

Demografia

Herbehereek munduko biztanleria dentsitate maila altuenetako bat dute. 2006an biztanleria 16.360.000koa zen. Populazioaren gehiengoa frankoen, frisiarren eta saxoien ondorengoak dira.

Bigarren Mundu Gerraz geroztik, gobernuak emigrazioa bultzatu zuen, lurraldea gainpopulatua zegoela eta. Horrela, ia 500.000 biztanlek herrialdea utzi zuen. Hala ere, immigrazioa emigrazioa baino handiagoa izan da, eta hainbat lurraldetatik immigranteak heldu dira Herbehereetara (tartean Herbehereen koloniak izandakoak -Holandarren Antillak edo Surinam-, baina baita beste herri batzuetakoak ere, Turkia eta Maroko esaterako).

Herbehereen egungo osaketa etnikoa ondokoa da:

• Europarrak %87,3a (neerlandarrak %80,9; beste europarrak %6,4)
• Asiarrak %6,9a (turkiarrak, indonesiarrak, indiarrak...)
• Karibearrak %2,8a (surinamdarrak, batez ere)
• Afrikarrak %2a (marokoarrak, batez ere)
• Bestelako jatorrikoak %1a

Ekonomia

Lurraldea oso mugatua izanik ere, ekonomia indartsua garatu dute nederlandarrek, garraioan, finantza zerbitzuetan eta industrian oinarritua, emaitza bikainak ematen dituena. Euroguneko seigarren ekonomiarik garrantzitsuena da.

Nekazaritzak oraindik ere garrantzi handia du, baino biztanleria langilearen %2ri baino ez dio ematen lana. Oso intentsiboa da, eta barazki langintzarekin lotu du behi eta zerri hazkundea. Laborantza gaien munduko hirugarren esportatzailea dira Herbehereak, eta aurreneko lekuan dago gazta, lekadun eta loreen esportazioan. Gas naturala da lurpeko baliabide nagusia (bosgarrena 1996. urtean). Groningeneko hobi zabalak, iparraldean, oraindik gasaren bi heren ematen ditu, baina ekoizpena agortzen ari da. Aldi berean, ordea, indartzen ari dira Ipar Itsasoan dauden gas hobiak. Gas hori, nazioko esportazioen %10 edo dena, inguruko europar herrialdeetan banatzen da.

Rotterdamgo portua Europako handiena da.

Herbehereek oso tradizio zaharra dute negozioetan, eta orobat da han antzinakoa merkataritzako kapitalismo dinamikoa. Bertakoak dira Shell, Unilever, Heineken eta Philips bezalako multinazional handiak. Usadio horietan oinarriturik, industria ahaltsua garatu da. Industria horretan usadiozko espezialitateak (diamante langintza adibidez) eta ekoizpen sorta oso zabala elkartzen dira, esportazio guztien %50 ziurtatzen dutenak. Hirugarren sektoreak BPGren %73,2 hartzen zuen 2012an, eta nazioarteko merkatari eta finantza bulego asko sortu ditu atzerrian. Hala, asko dira holandar holdingak, trataera fiskal abantailatsu batek erakarriak. Rotterdamen dago Europako lehen portua, garraio sare bikain batez osatua, eta hantxe dago halaber petrolioaren negozioaren nazioarteko gune nagusietako bat.

26 urteko hazkunde ekonomikoaren ondoren, 2009an ekonomia %3,9 uzkurtu zen, Atzeraldi Handia zela eta. Izan ere, Herbeheetako banku batzuek Estatu Batuetako subprime maileguen krisia pairatu zuten. 2008an gobernuak bi banku nazionalizatu behar izan zituen, eta beste finantza erakunde batzuei milaka milioi euro injektatu zizkien, hondatze handiagoa gerta ez zedin. Horrez gainera, gobernuak ekonomia suspertzeko planak abiarazi zituen. Guzti horren ondorioz, 2010ean defizita BPGren %5,3 izan zen (2008an %0,7ko superabita izan zuten). 2011n kontsolidazio fiskala lortzeko neurriak hartzen hasi ziren.

Kirolak

Futbola kirol nagusien artean dugu, izan ere Herbehereetako futbol selekzio nazionala munduko hoberenen artean dugu historikoki, hiru aldiz munduko txapeldunordea eta behin Europako txapelduna izan baita. Taldeka, UEFAko Txapeldunen Liga 6 aldiz iarabazi dute bertako klubek (Amsterdamgo Ajaxek 4, eta PSV Eindhovenek eta Feyenoord Rotterdamek bana).

Halaber, txirrindularitzan ere arrakastatsuak izan dira holandarrak mundu mailan, batik bat 1960, 1970 eta 1980ko hamarkadetan Joop Zoetemelk, Jan Janssen, Hennie Kuiper, Johan van der Velde, Peter Winnen, Steven Rooks eta Erik Breukink moduko txirrindulariekin.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Herbehereak

• (Euskaraz) Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.