Kazachstan

Қазақстан Республикасы Республика Казахстан Kazachstan Republika Kazachstanu
Flaga Kazachstanu Godło Kazachstanu
Hymn: Менің Қазақстаным (Mój Kazachstan Hymn Kazachstanu Wersja wokalna )
Język urzędowy	kazachski, rosyjski1
Stolica	Astana
Ustrój polityczny	demokracja
Typ państwa	republika prezydencka
Głowa państwa	prezydent Nursułtan Nazarbajew
Szef rządu	premier Kärym Mäsymow
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	9. na świecie 2 724 900 km² 1,7%
Liczba ludności (2014)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	62. na świecie 17 948 816 6,3 osób/km²
PKB (2013)  • całkowite   • na osobę	220,3 mld USD 12 843 USD
PKB (PSN) (2013)  • całkowite   • na osobę	246,9 mld USD 14 391 USD
Jednostka monetarna	tenge (KZT)
Niepodległość	od ZSRR 16 grudnia 1991
Uchwalenie Konstytucji Republiki Kazachstanu	30 sierpnia 1995
Ustanowienie Astany stolicą	10 grudnia 1997
Religia dominująca	Islam (60,5%)
Strefa czasowa	UTC +5 do +6
Kod ISO 3166	KZ
Domena internetowa	.kz
Kod samochodowy	KZ
Kod samolotowy	UP
Kod telefoniczny	+77
1 rosyjski ma status języka do kontaktów międzynarodowych

Ałmaty

Astana

Szymkent

Karaganda

Prezydent Kazachstanu Nursułtan Nazarbajew przemawiający na XIV Zjeździe Partii Nur Otan, 25 listopada 2011

Logo długofalowego planu rozwoju Kazachstan 2050: Nasza Siła zainicjowanego 15 grudnia 2012 przez prezydenta Nazarbajewa. Głównymi celami strategii są tworzenie nowego modelu społecznego, rozwój edukacji i ochrony zdrowia, wzmocnienie państwowości i wsparcie przedsiębiorczości

Step w prowincji Akmoła

Rezerwat Marakol w górach Ałtaj na terenie Kazachstanu

Rzeka Syr-daria na południu kraju

Jezioro Kaindy powstało w wyniku osuwiska, które przegrodziło dolinę rzeki. Kazachstan południowo-wschodni.

Kosmodrom Bajkonur w Kazachstanie. Start misji Sojuz TMA-5

Generał-Gubernatorstwo Stepowe – obecny Kazachstan – w roku 1903

Kazachstan, Republika Kazachstanu (kaz. Қазақстан, Қазақстан Республикасы, trl. Ķazaķstan, Ķazaķstan Respublikasy, trb. Kazakstan, Kazakstan Respublikasy; ros. Казахстан, Республика Казахстан trl. Kazahstan, Respublika Kazahstan, trb. Kazachstan, Riespublika Kazachstan) – państwo leżące częściowo w Azji (88% powierzchni) i częściowo w Europie (12% powierzchni – tereny na zachód od rzeki Emba), powstałe w 1991 w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego. Graniczy z następującymi państwami: Chinami (1460 km granicy), Kirgistanem (980 km), Turkmenistanem (380 km), Uzbekistanem (2300 km) oraz Federacją Rosyjską (6467 km). Łączna długość granic Kazachstanu wynosi 12 187 km. Kazachstan ma również dostęp do największego jeziora świata – Morza Kaspijskiego – na długości 2340 km. Całkowita powierzchnia kraju wynosi 2 724,9 tys. km².

Ustrój polityczny

Kazachstan jest republiką prezydencką z systemem partii dominującej. Na czele państwa stoi prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na pięcioletnią kadencję (do 2007 kadencje były siedmioletnie). Od 16 grudnia 1991 jest nim Nursułtan Nazarbajew, a konstytucja gwarantuje mu możliwość ubiegania się o reelekcję dowolną liczbę razy. Władza prezydenta jest bardzo silna: powołuje i odwołuje rząd, ma prawo rozwiązywania parlamentu i zarządzania referendum bez żadnych konsultacji politycznych. Tylko prezydent może wnosić projekty zmian w konstytucji. Władza ustawodawcza należy do dwuizbowego parlamentu.

W Izbie niższej (Mażilis) zasiada 107 deputowanych, z czego 98 jest wybieranych w wyborach proporcjonalnych, w głosowaniu na partyjne listy krajowe, przy wyborczej klauzuli zaporowej wynoszącej 7%. Dziewięciu deputowanych wybiera Zgromadzenie Narodów Kazachstanu. Kadencja izby trwa pięć lat.

W Senacie, izbie wyższej parlamentu, zasiada 39 senatorów. Siedmiu z nich wyznacza prezydent. Po dwóch wybierają specjalne zgromadzenia elektorów (maslichaty) każdej z 14 prowincji oraz miast Astana i Ałmaty. Kadencja senatora trwa sześć lat. Co dwa lata następuje wymiana 1/3 składu izby. Dożywotni mandat senatora przysługuje również byłym prezydentom republiki.

W wyborach parlamentarnych 15 stycznia 2012 roku 83 z 98 bezpośrednio wybieranych miejsc w parlamencie przypadły partii Nur Otan Nursułtana Nazarbajewa (na którą zagłosowało 80,99% uprawnionych). Do parlamentu weszły także Demokratyczna Partia Kazachstanu Ak Żoł (8 miejsc) oraz Komunistyczna Ludowa Partia Kazachstanu (7 miejsc).

Mimo iż Kazachstan uważany jest za państwo, które w porównaniu do innych krajów Azji Środkowej czyni największe postępy we wdrażaniu reform demokratycznych, to sytuacja w tym kraju wciąż daleka jest od standardów zachodnich. Międzynarodowe i pozarządowe organizacje zajmujące się ochroną praw człowieka wskazują na częste przypadki ich łamania przez miejscowe władze.

Główne partie polityczne:

• Nur Otan
• Demokratyczna Partia Kazachstanu Ak Żoł
• Komunistyczna Ludowa Partia Kazachstanu
• Ogólnonarodowa Partia Socjaldemokratyczna
• Komunistyczna Partia Kazachstanu
• Partia Patriotów Kazachstanu

Nowelizacja konstytucji z 18 maja 2007

18 maja 2007 prezydent Nursułtan Nazarbajew dokonał zmiany konstytucji republiki.

W Izbie niższej (Mażilis) trzeciej kadencji – od września 2004 do czerwca 2007 – zasiadało 77 deputowanych, wybieranych w większości w okręgach jednomandatowych. Dziesięcioro było wybieranych w wyborach proporcjonalnych, w głosowaniu na partyjne listy krajowe, przy wyborczej klauzuli zaporowej wynoszącej 7%. Kadencja trzeciego Mażilisu uległa skróceniu wskutek uchwalenia zmiany konstytucji.

W Mażilisie czwartej kadencji – wybranym 18 i 20 sierpnia 2007 roku – zasiada 107 deputowanych, z czego 98 jest wybieranych w bezpośrednich wyborach proporcjonalnych na partyjne listy krajowe. Pozostałych 9 członków wybiera Zgromadzenie Narodów Kazachstanu – organ składający się z przedstawicieli organizacji reprezentujących narodowości zamieszkujące Kazachstan.

Wyborcy głosują tylko na partie polityczne – po wyborach partie wyznaczają deputowanych spośród zgłoszonych do wyborów kandydatów. W przypadku odejścia z partii lub zmiany przynależności deputowany może utracić mandat.

Gospodarka

Niemal w równym stopniu gospodarka Kazachstanu opiera się na przemyśle i rolnictwie. Kraj posiada dość bogate złoża surowców energetycznych (węgiel kamienny, ropa naftowa, gaz ziemny) oraz rudy żelaza, miedzi, cynku, ołowiu, fosforytów, chromu, manganu, srebra i złota. Od kilku lat zajmuje pierwsze miejsce na świecie w wydobyciu rud uranu, wyprzedzając wieloletniego lidera, Kanadę. Dzięki ich wydobyciu rozwija się przemysł hutniczy, maszynowy, chemiczny, a rolnictwo dostarcza surowców przemysłowi włókienniczemu i spożywczemu. Oprócz roślin przemysłowych (głównie bawełna, tytoń, buraki cukrowe) uprawia się zboża (pszenicę, jęczmień i owies) , ziemniaki. Spory odsetek upraw prowadzony jest na polach sztucznie nawadnianych. W hodowli dominują owce, bydło, konie, wielbłądy i kozy, a w okolicach większych miast – trzoda chlewna i drób.

Aktau

Aktobe

Ałmaty

Arkałyk

Astana

Atbasar

Atyrau

Bałchasz

Jekybastuz

Karaganda

Kokczetaw

Kustanaj

Kyzyłorda

Uralsk

Öskemen

Pawłodar

Petropawł

Semej

Szymkent

Tałdykorgan

Taraz

Żezkazgan

Porty lotnicze w Kazachstanie

Historia

W I tysiącleciu p.n.e. Kazachstan zamieszkiwany był przez związki plemienne Saków i Issydonów. Od II do III w. zajęty przez Xiongnu, później w składzie kaganatu tureckiego. Od VIII do X w. pod panowaniem dynastii Karachanidów. W latach 1219–1221 podbity przez Mongołów, należał do Złotej Ordy. Po jej rozpadzie podzielony na Chanat Uzbecki (na wschodzie) i Ordę Nogajską (na zachodzie). W połowie XV w. w Chanacie Uzbeckim wyodrębnili się Kazachowie (tzn. ludzie wolni). Na innych ziemiach powstały 3 ordy (żuzy) – Wielka (Siedmiorzecze), Średnia i Mała.

Kazachstan został podbity przez Rosję i wcielony do tego kraju w 1868. Po utworzeniu Związku Radzieckiego na terenie kraju utworzono autonomię dla Kazachów, początkowo (1920) jako wchodzącą w skład Rosyjskiej FSRR Kirgiską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką, w 1925 przemianowaną na Kazachską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką. W 1936 Kazachska ASRR zmieniła swój status i jako Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka weszła bezpośrednio w skład ZSRR.

W czasie rządów Stalina Kazachstan był znany ze znajdujących się na jego terenie obozów pracy (łagrów) oraz jako miejsce deportacji m.in. ludności polskiej oraz Czeczenów. Później Kazachstan stał się miejscem kilku ambitnych radzieckich projektów, takich jak: umiejscowione w Semeju laboratoria jądrowe, próby z bronią jądrową, kosmodrom Bajkonur, zagospodarowywanie bezludnych terytoriów. 16 grudnia 1991 Kazachstan, jako ostatnia z republik ZSRR, proklamował niepodległość. W 1997 stolica kraju została przeniesiona z położonego na południu miasta Ałmaty do znajdującej się bliżej geograficznego centrum kraju i dalej od granicy z Chinami Akmoły, przemianowanej później na Astanę.

Podział administracyjny

Kazachstan podzielony jest na 14 obwodów i 3 miasta wydzielone. Obwody dzielą się dalej na rejony.

Obwody (w nawiasie podana stolica):

• Obwód akmolski (Ақмола облысы) (Kokszetau) (Көкшетау)
• Obwód aktiubiński (Ақтөбе облысы) (Aktobe) (Ақтөбе)
• Obwód ałmacki (Алматы облысы) (Tałdy Kurgan) (Талдықорған)
• Obwód atyrauski (Атырау облысы) (Atyrau) (Атырау)
• Obwód karagandyjski (Қарағанды облысы) (Karaganda) (Қарағанды)
• Obwód kustanajski (Қостанай облысы) (Kostanaj) (Қостанай)
• Obwód kyzyłordyński (Қызылорда облысы) (Kyzyłorda) (Қызылорда)
• Obwód mangystauski (Маңғыстау облысы) (Aktau) (Ақтау)
• Obwód pawłodarski (Павлодар облысы) (Pawłodar) (Павлодар)
• Obwód południowokazachstański (Оңтүстік Қазақстан облысы) (Szymkent) (Шымкент)
• Obwód północnokazachstański (Солтүстік Қазақстан облысы) (Petropawł) (Петропавл)
• Obwód wschodniokazachstański (Шығыс Қазақстан облысы) (Öskemen) (Өскемен)
• Obwód zachodniokazachstański (Батыс Қазақстан облысы) (Orał) (Орал)
• Obwód żambylski (Жамбыл облысы) (Taraz) (Тараз)

Miasta wydzielone:

• Ałmaty (Алматы)
• Astana (Астана)
• Bajkonur (Байқоңыр), ros. Байконур

Siły zbrojne

Kazachstan dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Kazachstanu składało się w 2014 roku z: 300 czołgów, 1,7 tys. opancerzonych pojazdów bojowych, 285 dział samobieżnych, 744 zestawów artylerii holowanej oraz 393 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Marynarka wojenna Kazachstanu dysponowała w 2014 roku 14 okrętów obrony przybrzeżnej. Kazachskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2015 roku uzbrojenie w postaci m.in. 139 myśliwców, 15 samolotów transportowych, 20 samolotów szkolno-bojowych, 60 śmigłowców oraz 18 śmigłowców szturmowych.

Wojska kazachskie w 2014 roku liczyły 110 tys. żołnierzy zawodowych oraz 378 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) kazachskie siły zbrojne stanowią 80. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 2,4 mld dolarów (USD).

Geografia

Ogólne położenie

Zdecydowana większość terytorium Kazachstanu leży w Azji, tylko stosunkowo niewielka część północno-zachodniego Kazachstanu leży w Europie. Przeważająca większość terytorium kraju należy do Azji Środkowej, której Kazachstan zajmuje największą część. Do Kazachstanu należą także południowe obrzeża zachodniej Syberii.

Ukształtowanie terenu

Zachodnią i środkową część Kazachstanu stanowią niziny. Idąc od zachodu jest to Nizina Wschodnioeuropejska, a ściślej rzecz biorąc jej skrajnie południowa część – Nizina Nadkaspijska (pow. 200 tys. km²). Równoleżnikowy pas nizin jest rozdzielony przez południkowe pasmo niskich gór Mugodżarów – 657 m n.p.m. (południowe przedłużenie Uralu) i stanowiący jego kontynuację na południu płaskowyż Ustiurt (pow. 200 tys. km²). Na wschód od Mugodżarów i Jeziora Aralskiego (pow. 16,6 tys. km²) rozciąga się kazachska część Niziny Turańskiej. W północnej części kraju leży Płaskowyż Turgajski, rozcięty dolinną Bramą Turgajską. Wschodnią część Kazachstanu zajmuje rozległe Pogórze Kazachskie z izolowanymi pasmami gór średnich. Wschodnie pogranicze kraju zajmują góry – zachodnie krańce Ałtaju i Tienszanu. Na północy kraju do Kazachstanu należy południowy skraj Niziny Zachodniosyberyjskiej.

Klimat

Klimat Kazachstanu jest zdeterminowany przez jego położenie w sercu olbrzymiego kontynentu, z dala od oceanu, przez co nie docierają tu masy powietrza morskiego. Klimat kraju jest umiarkowany, suchy, skrajnie kontynentalny. Różnice temperatur lata (do +40 °C) i zimy (do -45 °C) oraz nocy i dnia są nadzwyczaj duże. Lato jest długie i gorące, zima równie długa i mroźna, zaś wiosna i jesień są bardzo krótkie. W centralnej części Kazachstanu opady praktycznie nie występują, na północnych i południowych obrzeżach dochodzą zaledwie do 300 mm rocznie.

Stosunki wodne

Wskutek suchości klimatu Kazachstan należy do krajów cierpiących na niedostatek wody. Sieć rzeczna kraju jest słabo rozwinięta. Częste są rzeki nieuchodzące do żadnego zbiornika wodnego, lecz wysychające w piaskach pustyń oraz rzeki okresowe. Maksymalne stany rzek występują wiosną – w porze topnienia śniegów na stepach.

Większość terytorium państwa należy do bezodpływowego obszaru zlewisk Morza Kaspijskiego (rzeki Ural i Emba), Jeziora Aralskiego (Syr-daria) i jeziora Bałchasz (Ili) i innych, pomniejszych bezodpływowych jezior, w większości zasolonych.

Północne pogranicze Kazachstanu należy do zlewni Obu (Toboł, Iszym i Irtysz).

Przyroda ożywiona

Północne obrzeże Kazachstanu leży w strefie lasostepu – na czarnoziemach spotyka się tu zagajniki brzozowo-osikowe, a na piaskach – sosnowe. Poza tym lasy spotyka się tylko wysoko w górach na obrzeżach kraju. Centralny równoleżnikowy pas kraju zajmują stepy – część Wielkiego Stepu eurazjatyckiego. Na południu stepy te przechodzą w półpustynie z dużym udziałem słonych bagien, częściowo pozbawionych roślinności. Na południe od pasa półpustyń leżą pustynie gliniaste i piaszczyste (Kyzył-kum, Mujun-kum), które łącznie zajmują 2/3 powierzchni państwa.

Ten pierwotny układ roślinności został znacząco zaburzony przez człowieka, zwłaszcza w czasach najnowszych. Znaczną część stepów zajęto pod uprawy rolne, które jednak wymagają sztucznego nawadniania.

Turystyka

W 2013 roku kraj ten odwiedziło 4,923 mln. turystów (11% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,460 mld dolarów.

Główne miasta

Astana (780 880), Ałmaty (1 477 564), Karaganda (446 200), Szymkent (561 200), Pawłodar (317 289), Taraz (398 000), Öskemen (286 709), Uralsk (210 600), Temyrtau (179 520), Kustanaj (209 336), Aktobe także Aktiubińsk (367 220), Pietropawłowsk także Petropawł (193 291), Semej także Semipałatyńsk (299 264), Jekybastuz (125 012), Kyzyłorda (157 400), Aktau także Szewczenko (147 443), Kokszetau (153 057), Atyrau także Gurjew (161 223), Kapszagaj także Kapczagaj (41 201).

Problemy ekologiczne

Olbrzymie kazachskie pustynie były dla radzieckich władz jednym z powodów umiejscowienia w Kazachstanie prób z bronią jądrową. Te dawne eksperymenty w połączeniu z brakiem kontroli zanieczyszczeń wpłynęły na alarmująco wysoki współczynnik zachorowań w wielu regionach wiejskich. W granicach Kazachstanu zanotowano dwie wielkie katastrofy ekologiczne: wysychanie Jeziora Aralskiego oraz wysokie skażenie radioaktywne na obszarach dawnych prób jądrowych (skażona jest wielka strefa na południe od miasta Kursatow oraz obszary wzdłuż granicy z Chinami). Po zakończeniu II wojny światowej, decyzją władz radzieckich zaorano 250 tys. km² kazachskiego stepu i przekształcono go w pola uprawne. Po rozpadzie Związku Radzieckiego w 1991 i upadku kołchozów, większość owych terenów stała się nieużytkami rolnymi i obecnie ekolodzy obserwują intensywną regenerację ekosystemu trawiastych równin.

Kazachstan jest sygnatariuszem tzw. konwencji waszyngtońskiej (Międzynarodowej Konwencji o Międzynarodowym Handlu Dzikimi Zwierzętami i Roślinami Gatunków Zagrożonych Wyginięciem). W Kazachstanie ma swoją siedzibę Środkowoazjatyckie Regionalne Centrum Ekologiczne, rozwijające współpracę lokalnych państw w dziedzinie ochrony środowiska.

Demografia

Ludność Kazachstanu jest bardzo zróżnicowana. Spośród blisko 17 mln mieszkańców (2012) Kazachstanu największe grupy etniczne stanowią Kazachowie – blisko 65% oraz Rosjanie – ponad 25%. Islam sunnicki wyznaje 47% społeczeństwa, natomiast wyznawcy prawosławia stanowią 44% (ogólnie chrześcijanie stanowią prawie 47% społeczeństwa). Większość z ok. 100 tys. katolików stanowią Niemcy, Polacy, Ukraińcy, Białorusini, Estończycy – potomkowie deportowanych za czasów Związku Radzieckiego.

Demografia Kazachstanu w latach 1926-2009 na podstawie spisów powszechnych oraz udział Kazachów w ogólnej liczbie ludności.
Rok	1926 spis	1939 spis	1959 spis	1970 spis	1979 spis	1989 spis	1999 spis	2009 spis
Populacja	6 198 465	6 151 102	9 309 847	12 848 573	14 684 283	16 464 464	14 981 281	16 009 597
Kazachowie	3 627 612	2 327 625	2 794 966	4 161 164	5 289 349	6 534 616	8 011 452	10 096 763
Kazachowie %	58,5%	37,8%	30%	32,4%	36%	39,7%	53,5%	63,1%

Wyznania

Struktura religijna kraju:

• islam – 70,4%
  
• chrześcijaństwo – 24,8%
  • prawosławie – 21,4%
    
  • katolicyzm – 2,4%
    
  • protestantyzm – 1,0% (gł. baptyści, Kościół luterański, zielonoświątkowcy, Kościół Prezbiteriański, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego)
    
• tradycyjne religie etniczne – 0,3%
  
• buddyzm – 0,2%
  
• Świadkowie Jehowy – 0,11%
  

Statystyki demograficzne

Liczba ludności w latach 1992–2003

(2010)
Liczba ludności	15 460 484
Ludność według wieku
0–14 lat	21,8%
15–64 lat	70,2%
ponad 64 lata	7,9%
Wiek (mediana)
W całej populacji	29,9 lat
Mężczyzn	28,4 lat
Kobiet	31,6 lat
Przyrost naturalny	0,399%
Współczynnik urodzeń	16,66 urodzin/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów	9,39 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji	-3,28 migrantów/1000 mieszkańców
Ludność według płci
przy narodzeniu	1,06 mężczyzn/kobiet
poniżej 15 lat	1,04 mężczyzn/kobiet
15–64 lat	0,95 mężczyzn/kobiet
powyżej 64 lat	0,53 mężczyzn/kobiet
Umieralność noworodków
W całej populacji	24,93 śmiertelnych/1000 żywych
płci męskiej	29,29 śmiertelnych/1000 żywych
płci żeńskiej	20,32 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
W całej populacji	68,19 lat
Mężczyzn	62,91 lat
Kobiet	73,78 lat
Rozrodczość	1,87 urodzin/kobietę
Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS	0,4% (2008)
Liczba osób zakażonych HIV/AIDS	11 699 (2008)
Liczba zmarłych na HIV/AIDS	230 (2008)

Święta państwowe

Data	Polska nazwa	Oryginalna nazwa
1 stycznia	Nowy Rok	Жаңа жыл и праздник коз
8 marca	Dzień Kobiet	Халықаралық әйелдер күні
22 marca	Święto Wiosny	Наурыз мейрамы
1 maja	Święto Jedności Narodów Kazachstanu	Қазақстан халық бірлігі мейрамы
7 maja	Dzień Obrońców Ojczyzny	Отан Қорғаушы күні
9 maja	Dzień Zwycięstwa	Жеңіс күні
6 lipca	Dzień Stolicy	Астана күні
30 sierpnia	Dzień Konstytucji	Қазақстан Республикасы Конституциясы күні
25 października	Dzień Republiki	Республика күні
1 grudnia	Dzień Pierwszego Prezydenta	Тұңғыш Президент күні
16 grudnia	Dzień Niepodległości	Тәуелсіздік күні

Zobacz też

• Akyn
• Ambasada Kazachstanu w Polsce

Linki zewnętrzne

• Rządowa strona Kazachstanu (ang.)
• Ambasada Kazachstanu w Polsce
• Podróż koleją po Kazachstanie – poradnik
• Łukasz Jasina, Michał Kozłowski, Łukasz Tarnowski: Poza kosmodrom i jurty… Kazachstan dziś. Kultura Liberalna. [dostęp 2014-02-13].