Ізраіль

З пляцоўкі Вікіпедыя
Перайсці да: рух, знайсці
Дзяржава Ізраіль
מדינת ישראל
  Медына́т Ісраэ́ль
دولة إسرائيل
Да́ўлат Ісра'і́ль
Flag of Israel.svg Герб Ізраіля
Сцяг Ізраіля Герб Ізраіля

Каардынаты: 31°47′00″ пн. ш. 35°13′00″ у. д. / 31.783333° пн. ш. 35.216667° у. д. (G) (O) (Я)

LocationIsrael.svg
Гімн: «Ха-Тыква»
Дата незалежнасці 14 мая 1948 (5 іяра 5708 года) (ад Вялікабрытаніі)
Афіцыйныя мовы іўрыт, арабская
Сталіца Іерусалім[кам. 1]
Найбуйнейшыя гарады Іерусалім, Тэль-Авіў — Яфа, Хайфа
Форма кіравання Парламенцкая рэспубліка, глава дзяржавы — прэзідэнт
Прэзідэнт
Прэм'ер-міністр
Рэўен Рыўлін
Біньямін Нетаньяху
Плошча
• Усяго
• % воднай паверхні
147-я ў свеце
Усяго 20 770[кам. 2]/22 072[кам. 3] км²
2
Насельніцтва
• Ацэнка (2013)
Шчыльнасць

8 051 200 чал.
355 чал./км²  (21-я)
ІРЧП (2011) 0,888 (Вельмі высокі) (17-ы)
Этнахаронім ізраільцянін, ізраільцянка
Валюта Новы шэкель
Інтэрнэт-дамен .il
Тэлефонны код +972
Часавы пояс GMT+2 (улетку GMT+3)

Ізраіль (іўр.: ישראל), афіцыйная назва — Дзяржава Ізраіль (іўр.: מדינת ישראל, араб. دولة اسرائيل‎‎) — дзяржава ў Паўднёва-Заходняй Азіі. Насельніцтва, паводле дадзеных Цэнтральнага статыстычнага ўпраўлення Ізраіля на верасень 2013 года, складае 8 080 000 чалавек, тэрыторыя — 22.072 км². Займае 97-е месца ў свеце па колькасці насельніцтва і 147-е па тэрыторыі.

Сталіца — Іерусалім. Дзяржаўныя мовы — іўрыт, арабская.

Унітарная дзяржава, дэмакратычная парламенцкая рэспубліка. У сакавіку 2009 года пасаду прэм'ер-міністра заняў Біньямін Нетаньяху. Падзяляецца на 6 адміністрацыйных акруг.

Размешчаны на Блізкім Усходзе, каля ўсходняга ўзбярэжжа Міжземнага мора. На поўначы мяжуе з Ліванам, на паўночным усходзе — з Сірыяй, на ўсходзе — з Іарданіяй і тэрыторыяй Заходняга берага ракі Іардан, на паўднёвым захадзе — з Егіптам і сектарам Газа.

Індустрыяльная краіна з эканомікай, што дынамічна развіваецца. Аб'ём ВУП за 2012 склаў 257,621 мільярда долараў ЗША (каля 33 450 долараў ЗША на душу насельніцтва)[1]. Ізраіль мае найвышэйшы ўзровень жыцця сярод усіх краін Блізкага Усходу. У спісе краін па ІРЧП (спіс краін па індэксе развіцця чалавечага патэнцыялу ААН, 2013 год) знаходзіцца на 16-м месцы ў свеце: індэкс 0,900[2]. Грашовая адзінка — новы ізраільскі шэкель (асераднёны курс за 2012 год — 3,8 шэкеля за 1 долар ЗША).

Дэкларацыя незалежнасці была абвешчана 14 мая 1948 года (5 іяра 5708 года) на падставе рэзалюцыі Генеральнай Асамблеі ААН (ГА ААН) № 181, прынятай 29 лістапада 1947 года (гл. «План ААН па падзеле Палесціны beru»). Дзень незалежнасці, як і шэраг іншых дат, адзначаецца ў Ізраіле па яўрэйскім календары, таму ў розныя гады яму адпавядаюць розныя даты грыгарыянскага календара.

Згодна з Дэкларацыяй Незалежнасці, Ізраіль з'яўляецца яўрэйскай дзяржавай[3][4]. У той жа час Ізраіль з'яўляецца шматнацыянальнай і дэмакратычнай дзяржавай, дзе, разам з яўрэямі, роўныя правы маюць і ўсе іншыя этнічныя групы, па-за залежнасці ад веравызнання[3]: арабы-мусульмане, арабы-хрысціяне, друзы beru, бедуіны, самарыцяне beru, армяне, чаркесы beru і іншыя. У прыватнасці, друзскія і бедуінскія дэпутаты, арабскія партыі і дэпутаты прадстаўлены ў кнэсеце beru[5]. Ізраіль адрозніваецца значнай этнакультурнай разнастайнасцю[3][4][5]. Асноўнае насельніцтва краіны — 75,4 % — яўрэі, 20,6 % — арабы, 4% — іншыя.

Змест

Паходжанне назвы[правіць | правіць зыходнік]

На працягу апошніх трох тысячагоддзяў слова «Ізраіль» пазначала як Зямлю Ізраіля beru (іўр.: אֶרֶץ יִשְׂרָאֵל, Эрэц-Ісраэль), так і ўвесь яўрэйскі народ. Крыніцай гэтай назвы служыць Кніга Быцця, дзе прабацька Якаў пасля барацьбы з Богам атрымлівае імя Ізраіль: «І сказаў: як імя тваё? Ён сказаў: Якаў. І сказаў [яму]: з гэтага часу імя табе будзе не Якаў, а Ізраіль, бо ты змагаўся з Богам, і людзей адольваць будзеш» (Быц. 32:27,28). Тлумачальнікі разыходзяцца ў вызначэнні значэння гэтага слова. Паводле адной версіі, гэтае імя паходзіць ад дзеяслова Сара (кіраваць, быць моцным, мець уладу, дадзеную звыш), такім чынам утвараючы слова, якое азначае «Хто мае ўладу над сіламі». Іншыя магчымыя значэнні — «Прынц Божы» або «Барацьба/бітва Бога»[6]. Пасля яўрэйскі народ, які адбыўся ад Якава, стаў называцца «Дзеці Ізраіля», «Народ Ізраіля» або «ізраільцяне».

Першая ў гісторыі згадка словы «Ізраіль» было выяўлена на стэле Мернептаха на тэрыторыі Старажытнага Егіпта (канец XIII стагоддзя да н. э.) і адносіцца да народу, а не да краіны[7].

Сучасная дзяржава была названа «Медынат Ісраэль» (іўр.: מדינת ישראל — Дзяржава Ізраіля). Разглядаліся таксама і іншыя назвы: Эрэц Ісраэль (Зямля Ізраіля), Сіён beru, Іудзея — аднак яны былі адпрэчаныя[8]. У першыя тыдні незалежнасці ўрад новай дзяржавы для абазначэння грамадзян краіны выбраў слова «ізраільцяне» (ישראלים — «Ісраэлім»). Упершыню яно было згадана афіцыйна ў выступе першага міністра замежных спраў Ізраіля, Мошэ Шарета beru[9].

Гісторыя Ізраіля[правіць | правіць зыходнік]

Найстаражытнейшая гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Самымі старажытнымі насельнікамі сучаснай тэрыторыі Ізраіля былі неандэртальцы. Першыя людзі сучаснага тыпу з'явіліся ў гэтым рэгіёне прыкладна 75 тысяч гадоў таму[10]. У 10-8 тысячагоддзях да н. э. гэтая тэрыторыя ўваходзіла ў арэал натуфійскай культуры beru, носьбіты якой упершыню ў гісторыі пачалі культываваць злакі[11].

Прыкладна 9 тысяч гадоў таму ў гэтых месцах пачалася неалітычная рэвалюцыя і з'явіліся першыя паселішчы. Ханаанеі, першыя семіцкія плямёны, з'явіліся тут прыкладна ў 4-3 тысячагоддзі да н. э.[10]. Наступныя 2-3 тыс. гадоў тэрыторыя знаходзілася пад кіраваннем Старажытнага Егіпта.

Ранняя гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Карта Палесціны 1759 года, якая паказвае рассяленне
Дванаццаці кален Ізраіля

Зямля Ізраіля (іўр. Эрэц-Ісраэль) святая для яўрэйскага народа з часоў біблейскіх патрыярхаў — Аўрама, Ісака і Якава. Навукоўцы адносяць гэты перыяд да пачатку 2 тысячагоддзя да н. э.[12]. Паводле Бібліі, Зямля Ізраіля была завешчана яўрэям Богам з тым, каб стаць Зямлёй Абяцанай — тут знаходзяцца ўсе святыя месцы яўрэйскага народа.

Першыя старажытнаяўрэйскай плямёны (калены) з'яўляюцца тут каля 1200 года да н. э.[10]. Крыху пазней у Ханаан ўрываюцца філістымляне. Устанаўленне царскай улады і ўзнікненне Ізраільскага, а пазней і Іудзейскага царстваў датуецца канцом XI-сярэдзінай X стагоддзяў да н. э. Гэтыя дзяржаўныя ўтварэнні (у той ці іншай форме) існавалі ў рэгіёне з перапынкамі наступныя тысячу гадоў.

Пачынаючы з VIII стагоддзя да н.э. гэтая тэрыторыя паслядоўна апыналася пад уладай Асірыі, Вавілона (586-539 гады да н. э.), персідскай імперыі Ахеменідаў (539-331 гады да н. э.), Македоніі (332-312 гады да н. э.). У III-II ст. да н. э. ўваходзіла ў склад эліністычных дзяржаў Пталамеяў і Селеўкідаў. Адваяваўшы ў выніку паўстання Макавеяў beru незалежнасць, з 152 па 37 год да н. э. у Іудзеі правіла яўрэйская дынастыя Хасманеяў beru.

Рымскі лагер каля падножжа крэпасці Масада

З 63 года да н. э. Іудзея стала васалам Рыма і з 70 года н. э. была пераўтвораная ў рымскую правінцыю. Пасля паразы паўстання Бар-Кохбы супраць рымлян у 135 годзе рымляне выгналі з краіны значную колькасць яўрэяў і перайменавалі правінцыю Іудзея ў Сірыя Палесцінская, каб сцерці памяць аб яўрэйскай прысутнасці ў гэтых месцах[11].

Услед за падзелам у 395 годзе Рымскай імперыі на Заходнюю і Усходнюю (Візантыю) Палесціна адышла да апошняй і аж да 619 года заставалася яе правінцыяй. На кароткі перыяд (614-629 гады) Палесціна была заваяваная Персіяй і ўвайшла ў склад імперыі Сасанідаў[11], а затым зноў стала візантыйскай правінцыяй. У 629-630 гадах у выніку масавых забойстваў і ганенняў на яўрэяў, пачатых візантыйскім імператарам Іракліем, яўрэйская прысутнасць у рэгіёне дасягнула свайго мінімуму за ўсю гісторыю апошніх трох тысяч гадоў, але ніколі не спынялася цалкам[13].

Сярэднія вякі[правіць | правіць зыходнік]

Каля 636 года — у самым пачатку ісламскіх заваяванняў — Палесціна была заваяваная мусульманамі[14]. У наступныя шэсць стагоддзяў кантроль над гэтай тэрыторыяй пераходзіў ад Амеядаў[15] да Абасідаў[16], да крыжакоў і назад.

Эпоха арабскага валадарства ў Палесціне дзеліцца на чатыры перыяды: заваяванне і засваенне краіны (638-660 гады), дынастыя Амеядаў (661-750), дынастыя Абасідаў (750-969), дынастыя Фацімідаў (969-1099).

Рэфекторыўм у крэпасці Акка beru, XII стагоддзе.

У 1099 крыжакі заснавалі тут Іерусалімскае каралеўства. Аднак ужо у 1187 Салах-ад-Дзін узяў Іерусалім, а ў 1291 пала апошняя крэпасць крыжакоў Акка. У 1260 Палесціна перайшла ў рукі дынастыі Мамлюкоў beru.

Пад уладай Асманскай імперыі (1516—1917)[правіць | правіць зыходнік]

У 1517 годзе тэрыторыя Ізраіля была заваяваная туркамі-асманамі пад правадырствам султана Селіма I. На працягу 400 гадоў яна заставалася часткай велізарнай Асманскай імперыі (Бліскучай Порты), якая ахоплівала значную частку Паўднёва-Усходняй Еўропы, усю Малую Азію і Блізкі Усход, Егіпет і Паўночную Афрыку[17].

У Асманскай імперыі іудзеі мелі статус «зімі» — гэта значыць карысталіся адноснай грамадзянскай і рэлігійнай свабодай, не мелі права насіць зброю, служыць у войску і ездзіць на конях, а таксама былі абавязаныя плаціць асаблівыя падаткі[18]. У гэты перыяд яўрэі Эрэц-Ісраэль жылі галоўным чынам за кошт дабрачынных паступленняў з-за мяжы (Халука). На працягу XVI стагоддзя вялікія яўрэйскія абшчыны раслі і развіваліся ў чатырох святых (для юдаізму) гарадах: Іерусаліме, Хеўроне, Цфаце beru і Цверыі beru.

На пачатку XVIII стагоддзя была распачата адна з самых значных спроб аліі з Еўропы і абнаўлення яўрэйскага рэлігійна-нацыянальнага цэнтра ў Іерусаліме. На чале гэтага руху стаяў рабі Іегуда Хасід, які прыбыў у Іерусалім ў 1700 годзе на чале прыкладна тысячы сваіх паслядоўнікаў — выхадцаў з розных краін Еўропы. Аднак сам Іегуда Хасід пасля прыбыцця ў краіну раптам памёр, а абшчына распалася з-за даўгоў. Ашкеназская сінагога была спаленая крэдыторамі-арабамі (1720), а яўрэі-ашкеназы выселены з горада. Доўгі час пасля гэтых падзей яўрэйскія імігранты з Еўропы сяліліся галоўным чынам у Хеўроне, Цфаце і Цверыі[11].

На пачатку 1799 года ў Палесціну уварваўся Напалеон. Французам атрымалася авалодаць Газай beru, Рамлой beru, Лодам beru і Яфай beru. Аднак французскі палкаводзец не здолеў авалодаць крэпасцю Акка і быў вымушаны адступіць у Егіпет[11].

У 1800 годзе насельніцтва Палесціны не перавышала 300 тыс., 5 тыс. з якіх складалі яўрэі (галоўным чынам, сефарды). Большая частка яўрэйскага насельніцтва была сканцэнтравана па-ранейшаму ў Іерусаліме, Цфаце, Цверыі і Хеўроне. Галоўныя месцы канцэнтрацыі хрысціянскага насельніцтва (каля 25 тыс.) — у Іерусаліме, Назарэце і Віфлееме — кантраляваліся праваслаўнай і каталіцкай цэрквамі. Астатняе насельніцтва краіны складалі мусульмане, амаль усе — суніты[11].

У перыяд 1800-31 гадоў тэрыторыя краіны дзялілася на дзве правінцыі (вілаеты). Цэнтральна-ўсходні горны раён, які распасціраўся ад Шхема на поўначы да Хеўрона на поўдні (уключаючы Іерусалім), адносіўся да Дамаскага вілаета; Галілея і прыбярэжная паласа — да вілаета Акка. Большая частка Негева знаходзілася ў гэты перыяд па-за асманскай юрысдыкцыі[11].

У 1832 тэрыторыя Палесціны была заваяваная Ібрахім-пашай, сынам і ваенным начальнікам віцэ-караля Егіпта Мухамада-Алі. Палесціна, паўночная мяжа якой дасягала Сідона, стала адзінай правінцыяй з цэнтрам у Дамаску. Егіпцяне, якія кіравалі краінай восем гадоў (1832-40), правялі некаторыя рэформы па еўрапейскім узоры[11].

У XIX стагоддзі Іерусалім зноў ператварыўся ў важнейшы яўрэйскі цэнтр Эрэц-Ісраэль. Цфата, які сапернічаў з Іерусалімам за духоўнае першынство, моцна пацярпеў у выніку землятрусу (1837), які забраў жыцці каля 2 тыс. яўрэяў, і прыйшоў у заняпад.

У 1841 годзе Палесціна і Сірыя вярнуліся пад непасрэдны кантроль Турцыі. Да гэтага часу колькасць яўрэйскага насельніцтва Палесціны падвоілася, у той час як хрысціянскага і мусульманскага — засталася без змены[11].

Да 1880 года насельніцтва Палесціны дасягнула 450 тыс. чалавек, з якіх 24 тыс. складалі яўрэі. Большасць яўрэяў краіны жылі ў чатырох гарадах: Іерусаліме (дзе яўрэі складалі больш за палову ўсяго насельніцтва ў 25000 чал), Цфаце (4 тыс.), Цверыі (2,5 тыс.) і Хеўроне (800), а таксама ў Яфе (1 тыс.) і Хайфе (300). Іерусалім стаў найбуйнейшым горадам у краіне[11].

Імкненне яўрэяў да Сіёну і зараджэнне палітычнага сіянізму[правіць | правіць зыходнік]

Сярод яўрэяў, якія жылі ў дыяспары, заўсёды было распаўсюджана моцнае імкненне вярнуцца да Сіёна. Пачынаючы з XII стагоддзя пераслед яўрэяў хрысціянскай царквой прывёў да іх прытоку на Святую зямлю. У 1492 годзе гэты паток істотна папоўніўся яўрэямі, выгнанымі з Іспаніі, якія заснавалі яўрэйскую суполку Цфат.

Першая вялікая хваля сучаснай іміграцыі, вядомая як Першая Алія been (іўр.: עלייה), пачалася ў 1881 годзе, калі яўрэі былі вымушаныя ратавацца ўцёкамі ад пагромаў ва Усходняй Еўропе[19].

Заснавальнікам палітычнага сіянізму — руху, які ставіў сваёй мэтай пабудову яўрэйскай дзяржавы на зямлі Ізраіля, падымаючы яўрэйскае пытанне на міжнароднай арэне — лічыцца Герцль[20][21]. У 1896 годзе Герцль апублікаваў сваю кнігу «Яўрэйская дзяржава» (ням.: Der Judenstaat), у якім выклаў сваё бачанне будучыні яўрэйскай дзяржавы. Ужо ў наступным годзе Герцль кіраваў першым Сусветным яўрэйскім кангрэсам been[22].

Другая Алія beru (1904-14 гады) пачалася пасля Кішынёўскага пагрому. Прыблізна 40 тыс. яўрэяў пасялілася ў Палесціне[19]. Большасць імігрантаў першай і другой аліі былі артадаксальнымі яўрэямі[23], але другая Алія ўключала таксама і сацыялістаў, якія заснавалі кібуцны рух[24].

Тым не менш, не ўсе яўрэі першапачаткова падтрымлівалі ідэі сіянізму, а значная частка артадаксальных рабінаў лічыла, што рух палітычнага сіянізму супярэчыць законам Торы. Пасля некаторыя ультраартадаксальныя рабіны па гэтай прычыне адмовіліся таксама прызнаваць яўрэйскі характар ​​Дзяржавы Ізраіль[25].

Брытанскі мандат у Палесціне (1918-1948)[правіць | правіць зыходнік]

Гістарычная карта Палесціны, 1900 год

Падчас Першай сусветнай вайны сакратар замежных спраў Вялікабрытаніі Артур Бальфур выдаў дакумент, які атрымаў пасля назву Дэкларацыі Бальфура. У ім дэкларавалася, што Брытанія «глядзіць станоўча на заснаванне ў Палесціне нацыянальнага дома для яўрэйскага народа»[26].

У 1919-23 гадах (Трэцяя Алія) у Палесціну прыбытку 40 тыс. яўрэяў, у асноўным з Усходняй Еўропы. Пасяленцы гэтай хвалі былі навучаны сельскай гаспадарцы і маглі развіваць эканоміку. Нягледзячы на квоту іміграцыі, устаноўленую брытанскімі ўладамі, яўрэйскае насельніцтва вырасла да канца гэтага перыяду да 90 тыс. Балоты Ізреэльскай даліны і даліны Хэфер былі асушаныя і зямля зробленая прыдатнай для сельскай гаспадаркі. У гэты перыяд была заснавана федэрацыя прафсаюзаў, Гістадрут beru. Арабскія пратэсты супраць яўрэйскай іміграцыі прывялі да палесцінскіз бунтаў і фарміравання яўрэйскай ваенізаванай самаабароны («Хагана beru»)[27].

У 1922 годзе Ліга Нацый ўручыла Вялікабрытаніі мандат на Палесціну, тлумачачы гэта неабходнасцю «устанаўлення ў краіне палітычных, адміністрацыйных і эканамічных умоў для бяспечнага стварэння яўрэйскага нацыянальнага дома»[28]. З-за Яфскіх бунтаў у самым пачатку Мандата Брытанія абмежавала яўрэйскую іміграцыю і частка тэрыторыі, запланаваная для яўрэйскай дзяржавы, была аддадзена пад утварэнне Трансіарданіі beru[29]. У той час краіну засялялі пераважна арабы-мусульмане, аднак самы буйны горад, Іерусалім, быў пераважна яўрэйскім[30]. У 1924-1929 гадах (Чацвёртая Алія) у Палесціну прыехалі 82 тыс. яўрэяў, у асноўным у выніку ўсплёску антысемітызму ў Польшчы і Венгрыі. Пазней, аднак, прыблізна 23 тыс. эмігрантаў гэтай хвалі пакінулі краіну.

Уздым нацысцкай ідэалогіі ў 1930-х гадах у Германіі прывёў да Пятай Аліі, якая была наплывам чвэрці мільёна яўрэяў, якія ратаваліся ад нацызму. Гэты наплыў скончыўся Арабскім паўстаннем 1936-1939 beru гадоў і выданнем Вялікабрытаніяй «Белай кнігі beru» ў 1939 годзе, якая фактычна прыпыніла іміграцыю яўрэяў у Палесціну. Краіны свету адмаўляліся прымаць яўрэяў, якія ратаваліся ад Катастрофы, што разам з забаронай Вялікабрытаніі на перасяленне ў Палесціну фактычна азначала смерць для мільёнаў. Для абыходу забароны на іміграцыю ў Палесціну была створана падпольная арганізацыя «Масад ле-Алія Бэт», якая дапамагала яўрэям нелегальна дабрацца да Палесціны і выратавацца ад Катастрофы[19].

Па заканчэнні Другой сусветнай вайны яўрэйскае насельніцтва Палесціны складала 33% у параўнанні з 11% у 1922 годзе[31][32]

Стварэнне дзяржавы і першыя гады існавання[правіць | правіць зыходнік]

Давід Бен-Гурыён абвяшчае незалежнасць Ізраіля 14 мая 1948 года пад партрэтам Тэадора Герцля

Пасля 1945 года Вялікабрытанія апынулася ўцягнутая ў нарастаючы канфлікт з яўрэйскім насельніцтвам[33]. У 1947 годзе брытанскі ўрад адмовіўся ад мандата на Палесціну, аргументуючы гэта тым, што ён не здольны знайсці прымальнае рашэнне для арабаў і яўрэяў[34]. Нядаўна створаная Арганізацыя Аб'яднаных Нацый 29 лістапада 1947 года прыняла план падзелу Палесціны (рэзалюцыя ГА ААН № 181). Гэты план прадугледжваў спыненне брытанскага мандата ў Палесціне да 1 жніўня 1948 года і рэкамендаваў стварэнне на яе тэрыторыі дзвюх дзяржаў: яўрэйскай і арабскай. Іерусалім і Віфлеем, згодна з рашэннем ААН, павінны былі стаць тэрыторыяй пад міжнародным кантролем, каб не дапусціць канфлікту па статусу гэтых гарадоў[35]. Прыняцце гэтага плана стала магчымым дзякуючы яго падтрымцы з боку найбуйнейшых дзяржаў — СССР і ЗША.

Яўрэйскае агенцтва beru, якое, апроч іншага, выконвала ў той час некаторыя функцыі ўрада «Ішува» (яўрэйскага насельніцтва Палесціны), вырашыла прыняць план ААН[36]. Арабскія кіраўнікі, у тым ліку Ліга арабскіх дзяржаў і (Палесцінскі) Вышэйшы арабскі савет катэгарычна адхілілі план ААН па падзелу Палесціны[37] і заявілі, што план парушае правы большасці насельніцтва Палесціны, якое тады складалася на 67 % з неяўрэяў і што яны будуць намагацца не дапусціць яго рэалізацыі[38].

14 мая 1948 года, за адзін дзень да заканчэння брытанскага мандата на Палесціну, Давід Бен-Гурыён абвясціў стварэнне незалежнай яўрэйскай дзяржавы на тэрыторыі, выдзеленай згодна з планам ААН[39]. Ужо на наступны дзень Ліга арабскіх дзяржаў абвясціла Ізраілю вайну і адразу пяць арабскіх дзяржаў (Сірыя, Егіпет, Ліван, Ірак і Трансіарданія) напалі на новую краіну, пачаўшы тым самым Першую араба-ізраільскую вайну, званую ў Ізраіле «Вайной за незалежнасць»[39].

Да пачатку ваенных дзеянняў у 1948 годзе ў Палесціне пражывалі каля 750 тыс. арабаў[40]. У ходзе Вайны за незалежнасць каля 600 тысяч арабаў[кам. 4]-жыхароў Палесwbны пакінулі свае дамы, якія знаходзяцца на тэрыторыі, выдзяленай, паводле рэзалюцыі ААН, для яўрэйскай дзяржавы і часткі тэрыторыі, выдзяленай пад арабскую дзяржаву. Большасць палесцінскіх бежанцаў перасяліліся на тэрыторыі, выдзяленай рэзалюцыяй ААН для арабскай дзяржавы. Частка палесуінскіх арабаў таксама эмігравала ў іншыя арабскія дзяржавы. У Ізраіле засталіся толькі каля 160 тыс. арабаў[40]. Ізраільскія ўлады адмовіліся пускаць бежанцаў назад у месца іх пражывання пасля вайны, а зямлі і нерухомую маёмасць бежанцаў было канфіскавана дзяржавай Ізраіль.

У арабскім свеце гэтыя падзеі атрымалі назву «аль-На́кба» (араб. ‎‎النكبة) — «Катастрофа». У той жа час, у Емене, Егіпце, Лівіі, Сірыі і Іраку прайшлі антыяўрэйскія дэманстрацыі і арганізаваны жорсткія пагромы. У выніку, больш за 800 тыс. яўрэяў былі выгнаныя або беглі з арабскіх краін у толькі што створаную яўрэйскую дзяржаву[41]. Такім чынам, па сцвярджэнні ізраільскага боку, гэты працэс варта разглядаць у якасці масавага абмену насельніцтвам у рэгіёне, паколькі месца 600 тыс. арабаў на тэрыторыі Ізраіля занялі 820 тыс. яўрэйскіх бежанцаў. Тым не менш, асноўным прадметам рознагалоссяў у араба-ізраільскім канфлікце стаў лёс толькі арабскіх бежанцаў[42][43].

Пасля года баявых дзеянняў, у ліпені 1949 года было прынята пагадненне аб спыненні агню з Егіптам, Ліванам, Трансіарданіяй і Сірыяй, згодна з якім пад кантролем яўрэйскай дзяржавы апынуліся таксама Заходняя Галілея і калідор ад прыморскай раўніны да Іерусаліма; Іерусалім быў падзелены па лініі спынення агню паміж Ізраілем і Трансіарданіяй. Дзяржава Ізраіль займала 80 % тэрыторыі падмандатнай Палесціны. Гэтыя часовыя межы атрымалі назву «Зялёная мяжа».

Арабская дзяржава не была створана з прычыны акупацыі Сектара Газа Егіптам, і акупацыі, а затым і анексіі Трансіарданіяй большай частцы тэрыторый Іудзеі і Самарыі, што прызначаліся для арабскай дзяржавы, роўна як і Усходняга Іерусаліма, які павінен быў застацца пад кантролем ААН у рамках вялікага Іерусаліма[38]. Гэтыя тэрыторыі, пасля іх анэксіі, былі названыя Трансіарданіяй «Заходнім берагам ракі Іардан», у адрозненне ад зыходнай яе тэрыторыі на ўсход ад р. Іардан, пасля чаго яна была сама перайменаваная ў Іарданію.

11 мая 1949 года Дзяржава Ізраіль была прызнана ў якасці члена ААН[44].

У першыя гады існавання дзяржавы на палітычнай арэне Ізраіля дамінаваў рух сацыялістычнага сіянізму (МАПАЙ beru), які ўзначальваў першы прэм'ер-міністр Ізраіля Давід Бен-Гурыён[45][46]. Гэтыя гады былі адзначаны масавай іміграцыяй яўрэяў, тых, хто выжыў у Катастрофе і ратаваўся ад пераследаў у арабскіх краінах. З 1948 па 1958 гады насельніцтва Ізраіля узрасла з 800 000 да 2 000 000[47]. Большасць імігрантаў з'яўляліся бежанцамі і практычна не мелі пры сабе маёмасці. Яны былі размешчаны ў часовых намётавых лагерах, «маабарот». Да 1952 годf ў падобных намётавых мястэчках пражывалі больш за 200 тыс. імігрантаў. Неабходнасць вырашэння гэтага крызісу прымусіла Бен-Гурыёна пайсці на падпісанне дамовы з ФРГ аб рэпарацыях, што выклікала масавыя пратэсты яўрэяў, абураных ідэяй супрацоўніцтва з Германіяй[48].

Важныя падзеі ў гісторыі дзяржавы[правіць | правіць зыходнік]

Пачатак наступнага дзесяцігоддзя (1960) адзначылася захопам ізраільскімі спецслужбамі beru аднаго з самых высокапастаўленых нацысцкіх злачынцаў Адольфа Эйхмана, які хаваўся ў Аргенціне. Эйхман з'яўляўся «архітэктарам» і ператваральнікаў ў жыццё «Канчатковага рашэння яўрэйскага пытання beru» ў перыяд Другой сусветнай вайны. Публічны працэс над ім стаў найважнейшым этапам у ўсведамленні маштабаў Катастрофы еўрапейскага яўрэйства і атрымаў міжнародны рэзананс[49]. Эйхман стаў другім чалавекам у гісторыі Ізраіля, прыгавораным да смяротнага пакарання[50]

Выбары ў Кнэсет 1977 сталі паваротным момантам у палітычнай гісторыі Ізраіля. Упершыню партыя Херут (папярэдніца сучаснага Лікуда) пад кіраўніцтвам Менахема Бегіна атрымала большасць галасоў выбаршчыкаў, адабраўшы кантроль над краінай у партыі МАПАЙ (сучасная Авада), якая знаходзілася ва ўладзе без перапынку з часу заснавання дзяржавы[51].

Араба-ізраільскі канфлікт[правіць | правіць зыходнік]

Узаемаадносіны з арабскімі краінамі[правіць | правіць зыходнік]

На працягу першых дзесяцігоддзяў існавання яўрэйскай дзяржавы арабскія краіны працягвалі аспрэчваць легальнасць яе стварэння, а арабскія нацыяналісты, узначаленыя Насерам, працягвалі заклікаць да яго знішчэння[52].

У 1956 годзе Ізраіль далучыўся да сакрэтнага саюзу Вялікабрытаніі і Францыі, якія імкнуліся вярнуць кантроль над Суэцкім каналам, нацыяналізаваным Егіптам. Пасля захопу Сінайскага паўвострава ў ходзе Суэцкага крызісу Ізраіль быў вымушаны адступіць пад ціскам ЗША і СССР у абмен на гарантыі праходу ізраільскіх судоў праз Суэцкі канал і іх выхаду ў Чырвонае мора[53].

У 1967 годзе Егіпет, Сірыя і Іарданія сцягнулі свае войскі да межаў Ізраіля, выгналі міратворцаў ААН і заблакавалі ўваход ізраільскім караблям ў Чырвонае мора і Суэцкі канал. На поўдні працягваліся атакі баевікоў-федаінаў. У сваім выступе па радыё Насер заклікаў арабскія дзяржавы скінуць Ізраіль ў мора [54]. Гэтыя дзеянні сталі для кіраўніцтва Ізраіля падставай для прэвентыўнай атакі і пачатку вайны (casus belli), якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай Шасцідзённая вайна[55]. У гэтай вайне Ізраіль у лічаныя дні дасягнуў пераканаўчай перамогі, захапіўшы Сінайскі паўвостраў, Сектар Газа, Заходні бераг ракі Іардан, Усходні Іерусалім і Галанскія вышыні. Зялёная мяжа 1949 года стала адміністрацыйнай мяжой паміж Ізраілем і новымі тэрыторыямі. Межы Іерусаліма былі пашыраны і на ўсходнюю частку горада.

Прэм'ер-міністр Ізраіля Голда Меір

6 кастрычніка 1973 г., у Ём-Кіпур (Судны дзень) — найбольш святы дзень у яўрэйскім календары, калі ўсе вернікі яўрэі знаходзяцца ў сінагогах, Егіпет і Сірыя адначасова атакавалі Ізраіль. Для ўрада Ізраіля гэтая вайна стала поўнай нечаканасцю. Вайна Суднага дня beru скончылася 25 кастрычніка[56]. Нягледзячы на значныя страты, напад егіпецкай і сірыйскай армій было паспяхова адбыіт ЦАХАЛам beru, пасля чаго войскі вярнуліся на ранейшыя пазіцыі[57]. Хоць ўнутранае расследаванне вынікаў вайны зняло з урада адказнасць за тое, што здарылася, незадаволенасць грамадскасці прымусіла прэм'ер-міністра Голду Меір сысці ў адстаўку.

У 1978 годзе адбыўся гістарычны візіт у Ізраіль егіпецкага прэзідэнта Анвара Садата, які выступіў перад кнэсетам. Гэта падзея стала першым прызнаннем дзяржавы Ізраіль з боку кіраўніка арабскай дзяржавы[58]. 26 сакавіка 1979 года Анвар Садат і Менахем Бегін падпісалі егіпецка-ізраільскі мірны дагавор[59] (папярэднія Кэмп-Дэвідскія пагадненні былі дасягнутыя паўгоддзем раней[60]), паводле якіх Ізраіль вяртаў Егіпту Сінайскі паўвостраў і абавязваўся пачаць перамовы па стварэнні Палесцінскай аўтаноміі.

7 чэрвеня 1981 года, у ходзе аперацыі «Опера», ізраільская авіяцыя разбамбавала на тэрыторыі Ірака недабудаваны ядзерны рэактар ​​«Асірак». Гэта ваеннае ўварванне было асуджана рэзалюцыяй 487 Савета бяспекі ААН[61].

У 1982 годзе Ізраіль ўмяшаўся ў Ліванскую грамадзянскую вайну для таго, каб знішчыць базы ААП, з якіх вяліся атакі на Ізраіль і праводзіліся абстрэлы паўночнай частцы краіны. Гэтая аперацыя была названая «Мір Галілее», але пасля атрымала неафіцыйную назву Першая ліванская вайна[62]. У 1985 годзе Ізраіль вывеў войскі з большай частцы тэрыторыі Лівана, акрамя буфернай зоны, якая заставалася пад ізраільскім кантролем да 2000 года.

У 1994 годзе быў падпісаны ізраільска-іарданскі мірны дагавор, што зрабіла Іарданію другой арабскай краінай, якая нармалізавала адносіны з Ізраілем[63].

У 2000 годзе прэм'ер-міністр Эхуд Барак вывеў войскі з Паўднёвага Лівана.

12 ліпеня 2006 г. ліванская шыіцкая тэрарыстычная арганізацыя Хезбала, якую падтрымлівае Сірыя і Іран, запусціла некалькі ракет па ізраільскіх населеным пунктам і атакавала пазіцыі ізраільскіх войскаў[64][65][66][67][68][69][70]. Баевікі Хезбалы перасеклі ізраільскую мяжу, захапіўшы двух салдат. Правакацыйныя дзеянні Хезбалы распалілі Другую ліванскую вайну.

Узаемаадносіны з палесцінскімі арабамі[правіць | правіць зыходнік]

Першыя антысіянісцкія выступы ў Палесціне пачаліся 27 лютага 1920 года пасля паведамлення аб зацвярджэнні Дэкларацыі Бальфура ў якасці падставы для стварэння «яўрэйскага нацыянальнага ачага». 4-6 красавіка ў Іерусаліме і Галілеі прайшлі масавыя беспарадкі і яўрэйскія пагромы[71]. Наступная серыя нападаў на яўрэяў адбылася ў канцы жніўня 1929 г. з-за канфлікту па пытанні доступу да Сцяны плачу. Пікам даваеннага гвалту стала так называмое Арабскае паўстанне ў перыяд 1936-1939 гадоў.

Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны канфлікт паміж палесцінскімі арабамі і яўрэямі зноў абвастрыўся. Пасля прыняцця ў лістападзе 1947 года плана ААН па падзелу Палесціны на дзве дзяржавы лакальныя сутыкненні перараслі ў поўнамаштабную вайну, якая скончылася абвяшчэннем незалежнасці і перамогай Ізраіля. У той жа час узнікла праблема палесцінскіх бежанцаў.

Пасле нападу, Тэль Монд, 1956

З моманту заканчэння Араба-ізраільскай вайны 1947-1949 гг. і да 1967 года Ізраіль пастаянна падвяргаўся нападам палесцінскіх баевікоў («федаінаў») з акупаваных Егіптам і Іарданіяй тэрыторый, у выніку чаго загінула больш за 450 яго грамадзян[72][73].

Параза арабскіх дзяржаў у Шасцідзённай вайне ў 1967 годзе і атрыманне Ізраілем кантролю над усёй тэрыторыяй, якая прызначаўся як для яўрэйскай, так і для арабскай дзяржавы, прывялі да росту арабскага радыкалізму і тэрарызму — была актывізавана дзейнасць АВП, мэтай якой была аб'яўлена «ўзброеная барацьба, як адзіны шлях вызвалення Радзімы»[74][75]. У канцы 1960-х — пачатку 1970-х палесцинскія тэрарысты распачалі па ўсім свеце першую хвалю нападаў на ізраільцян. Самым вядомым тэрактам стаў захоп ізраільскіх атлетаў beru на Летняй Алімпіядзе ў 1972 годзе ў Мюнхене[76]. Нямецкія спецслужбы распачалі няўдалую спробу вызвалення закладнікаў, у выніку якога ўсе закладнікі загінулі. Праз кароткі час усе тэрарысты, адказныя за гэты тэракт, апынуліся на волі[77]. Ізраільскія спэцслужбы правялі зваротную аперацыю «Гнеў Божы», падчас якой амаль усе ўдзельнікі нападу на ізраільскіх спартоўцаў былі выслежены і знішчаныя[78]. У 1970 годзе пасля спробы скінуць іарданскую манархію палесцінскія ваенізаваныя арганізацыі былі выгнаныя з Іарданіі і перамясцілі сваю дзейнасць у Ліван. Палесцінцы актыўна ўмяшаліся ў грамадзянскую вайну ў Ліване і стварылі анклаў ў паўднёвай частцы краіны, з тэрыторыі якога рабілі рэгулярныя тэрарыстычныя напады на Ізраіль і буйныя акцыі міжнароднага тэрарызму. Гэта прывяло да ўварвання ізраільскай арміі ў Ліван ў 1982 годзе і выгнанне АВП beru з Лівана ў Туніс.

У 1987 хваля гвалту на тэрыторыях паклала пачатак Першай інтыфадзе (паўстанні супраць ізраільскага кіравання)[79]. У выніку, за перыяд з лістапада 1987 па жнівень 1993 гг., ахвярамі тэрактаў сталі 157 ізраільцян з ліку грамадзянскіх асоб, яшчэ 4195 ізраільскіх грамадзян атрымалі раненні рознай ступені цяжкасці. Па дадзеных прэс-службы Цахала, загінулі 66 ізраільскіх вайскоўцаў, 4918 вайскоўцаў атрымалі раненні рознай ступені цяжкасці. У той жа час, за шэсць гадоў інтыфады супрацоўнікамі ізраільскіх службаў бяспекі пры былі забітыя 808 і параненыя 16824 палесцінцаў. Яшчэ 985 палесцінцаў былі забітыя сваімі ж супляменнікамі[80].

У кастрычніку 1991 года ў Мадрыдзе прайшла міжнародная канферэнцыя па Блізкім Усходзе, у якой упершыню ўдзельнічалі прадстаўнікі палесцінцаў, рэгулярна якія пражывалі на Заходнім беразе Іардана і ў сектары Газа. Падчас Вайны ў Персідскім заліве ў 1991 годзе шматлікія палесцінскія арабы і ААП падтрымлівалі Садама Хусейна і адобрывалі іракскія ракетныя атакі па Ізраілю[81][82].

І. Рабін, Я. Арафат і Б. Клінтан на цырымоніі падпісання «Дамоў Осла», 1993 год

Пасля таго, як у 1992 годзе прэм'ер-міністрам Ізраіля стаў Іцхак Рабін, Ізраіль прасоваў палітыку кампрамісу з арабскімі суседзямі[83][84]. Ужо ў 1993 годзе Шымон Перэс і Махмуд Абас падпісалі ў Вашынгтоне мірныя дамовы, паводле якіх была створана Палесцінская нацыянальная адміністрацыя (ПНА), якая атрымала кантроль над часткай Заходняга берага р. Іардан і сектарам Газа[85]. У адказ АВП абавязвалася прызнаць Ізраіль і спыніць тэрарыстычную дзейнасць[86].

Падтрымка мірных пагадненняў ізраільскім грамадствам пайшла на спад у выніку тэрактаў, якія не спыняліся з дня іх падпісання[87]. У лістападзе 1995 года Іцхак Рабін быў забіты правым экстрэмістам Ігалем Амірам.

У канцы 1990-х гадоў прэм'ер-міністр Беньямін Нетаньяху вывеў войскі з Хеўрона[88] і падпісаў «Мемарандум Вай-Рывер», які даваў палесцінцам больш правоў самакіравання[89].

У ліпені 2000 году пры пасярэдніцтве прэзідэнта ЗША Біла Клінтана ў Кэмп-Дэвідзе адбыліся перамовы прэм'ер-міністра Ізраіля Эхуда Барака з Ясірам Арафатам. На іх Барак прапанаваў план стварэння палесцінскай дзяржавы на 97 % тэрыторыі Заходняга берага р. Іардан і сектара Газа, аднак Арафат адхіліў яго[90]. Пасля правалу перамоваў палестынскія арабы пачалі інтыфаду Аль-Аксы, фармальнай нагодай для якой паслужыла наведванне храмавай горы лідарам апазіцыі Арыэлем Шаронам.

У 2001 годзе Шарон стаў прэм'ер-міністрам Ізраіля. Падчас свайго знаходжання на пасадзе ён ажыццявіў план аднабаковага выхаду з сектара Газа, у выніку якога былі разбураны дзясяткі яўрэйскіх паселішчаў і больш за 7 тысяч чалавек страцілі свае дамы. Ён таксама пачаў будаўніцтва Мяжы Бяспекі паміж ізраільскай тэрыторыяй і Заходнім берагам р. Іардан[91]. У студзені 2006 года Шарон перанёс інсульт, пасля якога застаўся ў коме і пасаду прэм'ер-міністра заняў Эхуд Ольмерт.

Пасля красавіка 2002 года інтыфада ідзе на спад. У сакавіку 2004 года ізраільскія ВПС знішчылі духоўнага лідара Хамаса шэйха Ахмеда Ясіна, а, праз месяц, і яго пераемніка доктара Ранцісі. У лістападзе 2004 года ў парыжскай бальніцы памёр нязменны лідар палесцінцаў Ясір Арафат. З сыходам са сцэны лідараў інтыфада носіць дэзарганізаваны і часцяком мясцовы характар, не ахопліваючы ўсю тэрыторыю ПНА. У той жа час, рэгулярнай з'явай сталі ракетныя і мінамётныя абстрэлы горада Сдэрот і прылеглых кібуцаў з сектара Газа, які атрымаў фактычную незалежнасць.

У агульнай складанасці, з пачатку інтыфады Аль-Аксы (2000) да 30 чэрвеня 2008 года былі забітыя 4860 палестынцаў і да 1200 ізраільцян[92][93][94].

У 2006 годзе, у выніку дэмакратычных выбараў у Палестынскі заканадаўчы савет перамогу атрымала[95] фундаменталісцкі ісламісцкі рух Хамас, прызнаны многімі краінамі тэрарыстычным. Паколькі кіраўніцтва Хамас, прыйшоўшы да ўлады, адмовілася прызнаць раней заключаныя ПНА пагаднення з Ізраілем і раззброіць сваіх баевікоў, ЕС і ЗША пачалі эканамічны байкот урада Хамаса.

У чэрвені 2007 года, у выніку ўзброенага перавароту, Хамас захапіў уладу ў сектары Газа, заявіўшы аб намеры стварыць там ісламскую дзяржаву. У адказ 14 чэрвеня старшыня ПНА і лідар ФАТХ Махмуд Абас абвясціў аб роспуску ўрада, увёў на тэрыторыі аўтаноміі рэжым надзвычайнага становішча і узяў усю паўнату ўлады ў свае рукі. У выніку ўспыхнула кровапралітная грамадзянская вайна за ўладу, Хамас захаваў свае пазіцыі толькі ў сектары Газа, тады як на Заходнім беразе р. Іардан ўлада захавалі прыхільнікі Абаса[96], дзе ён стварыў новы ўрад і назваў баевікоў Хамас «тэрарыстамі». Тым самым, ПНА раскалолася на два варожых утварэння.

У кастрычніку 2007 года Ізраіль абвясціў сектар Газа «варожым дзяржаўным утварэннем» і прыступіў да яго частковай эканамічнай блакады, перыядычна адключаючы падачу электраэнергіі, спыняючы забеспячэнне энерганосьбітамі ў адказ на абстрэлы тэрыторыі Ізраіля[97].

У цяперашні час Ізраіль кантралюе паветраную прастору і прыбярэжныя раёны сектара, а таксама кантралюе перамяшчэнні жыхароў і гандаль сектара Газа з астатнім светам, за выключэннем «Філадэльфійскага калідора» на паўднёвай мяжы Газы, які кантралюе Егіпет[98][99][100].

Унутрыпалітычная сітуацыя ў сектары Газа застаецца вельмі нестабільнай. Выбуханебяспечнасць абстаноўкі абвастраецца фактам штодзённай кантрабанды зброі з Егіпта праз сетку падземных тунэляў на мяжы з Егіптам, а таксама адным з самых высокіх узроўняў шчыльнасці насельніцтва і беспрацоўя ў свеце. На думку шэрагу як ізраільскіх, так і палесцінскіх крыніц, гэта прывяло да ператварэння сектара Газа ў анклаў анархіі і тэрарызму[101][102]. У канцы 2008 — пачатку 2009 гг. Ізраіль правёў у сектары Газа шырокамаштабную аперацыю «Літы свінец», якая, аднак, не прывяла да ліквідацыі рэжыму Хамаса .

Сучасная гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Рэпатрыяцыя ў Ізраіль[правіць | правіць зыходнік]

З прыходам да ўлады ў СССР Гарбачова і пад ціскам урада ЗША (і асабіста прэзідэнта Рэйгана) была спрошчаная працэдура эміграцыі з СССР. У 1989 годзе пачалася масавая рэпатрыяцыя з СССР у Ізраіль. Вялікую ролю адыграў факт, што з кастрычніка 1989 года ў ЗША быў абмежаваны прыём яўрэйскіх бежанцаў з СССР. Нямала росту рэпатрыяцыі спрыялі і праявы антысемітызму. Арганізацыя «Памяць» праводзіла ў 1987-1990 гадах шматлікія акцыі супраць т. зв. « Жыда-масонскай змовы». Вясной 1990 года атрымалі распаўсюджванне правакацыйныя, нічым не падмацаваныя чуткі аб будучых яўрэйскіх пагромах.

У 1989-1990 гадах у Ізраіль прыбыло больш за 200 тыс. рэпатрыянтаў з СССР (толькі за снежань 1990 г прыбыло 35 тыс. чалавек).

Распад СССР, эканамічныя і палітычныя праблемы ў краінах СНД прывялі да высокага ўзроўню рэпатрыяцыі. Затым, перш за ўсё ў сувязі з вычарпаннем дэмаграфічнага рэсурсу, а таксама ў сувязі з узмацненнем тэрору пасля падпісання «мірных пагадненняў у Осла» 1995-1996 ўзровень рэпатрыяцыі паменшыўся. Усяго за перыяд «Вялікай Аліі» ў Ізраіль прыбыло больш за мільён яўрэяў з СССР і СНД.

У 2004 годзе ў Ізраіль прыбыло каля 22 тысяч новых рэпатрыянтаў, што на 1 тысячу менш, чым у 2003 годзе. За 2005 год у Ізраіль рэпатрыявалася 23 тысячы чалавек (4,4 %). Упершыню з 1989 года доля рэпатрыянтаў з былога СССР склала менш за палову — прыкладна 10 100 чалавек (48,1 %). З іх амаль 4000 з Расіі і каля 3000 з Украіны, што на 18 і 21 % менш, адпаведна, чым у 2003 годзе. З астатніх буйных груп рэпатрыянтаў, якія прыбылі ў 2004 годзе, прыкладна 3700 чалавек (17,6 %) з Эфіопіі, прыкладна 2000 (9,5 %) з Францыі і каля 1900 (9,0 %) з ЗША. У 2006 годзе ў Ізраіль прыехала 19900 імігрантаў, што прыкладна роўна колькасці ў 2005 годзе[103].

Варта, аднак, заўважыць, што частцы рэпатрыянтаў, як правіла, не ўдаецца ўладкавацца ў Ізраілі і яны пакідаюць краіну. У адной толькі Расіі пражывае больш за 50 тысяч грамадзян Ізраіля, працэс вяртання рускіх ізраільцян у Расію ўзмацніўся ў перыяд 2006-2008 гады ў сувязі з ростам ўзроўню жыцця ў Расійскай Федэрацыі[104][105]. Паводле дадзеных ізраільскай газеты Га-Арэц на 2007 год, больш за 100 тысяч рэпатрыянтаў вярнуліся на пастаяннае месца жыхарства з Ізраіля ў краіны СНД, і толькі ў адной Маскве пражывае каля 70 тысяч ізраільцян[104][105][106].

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Артыкулы пра асоб, якія маюць значнасць для гісторыі Ізраіля:

Дзяржаўны лад[правіць | правіць зыходнік]

Выканаўчая ўлада[правіць | правіць зыходнік]

Штандарт прэзідэнта Ізраіля

Ізраіль кіруецца праз парламенцкую сістэму і з'яўляецца дэмакратычнай дзяржавай з усеагульным правам голасу[107]. Прэзідэнт Ізраіля з'яўляецца фармальным кіраўніком дзяржавы, аднак яго абавязкі большай часткай цырыманіяльныя[108]. Па закону, прынятым у 2000 годзе, прэзідэнт абіраецца Кнэсетам на адну кадэнцыю тэрмінам 7 гадоў[109]. Да 1963 года прэзідэнт абіраўся на пяцігадовы тэрмін без абмежавання кадэнцый, а ў 1963-2000 гадах на пяцігадовы тэрмін з абмежаваннем на дзве кадэнцыі.

Прэм'ер-міністр з'яўляецца кіраўніком урада[108], максімальны тэрмін знаходжання прэм'ер-міністра на пасадзе — 4 гады, да чарговых выбараў у Кнэсет. У адпаведнасці з асноўным законам «Аб урадзе» Прэзідэнт Ізраіля на працягу сямі дзён пасля заканчэння выбараў у Кнэсет пасля кансультацый з лідарамі палітычных партый, што атрымалі прадстаўніцтва, даручае аднаму з членаў Кнэсета, як правіла лідару фракцыі, якая атрымала большасць месцаў у парламенце. Кандыдат фармуе ўрадавую кааліцыю, прадстаўляе свой варыянт складу кабінета, і, у выпадку атрымання вотуму даверу, становіцца кіраўніком урада. У тым выпадку, калі кандыдат не змог атрымаць падтрымку большасці дэпутатаў кнэсета і сфармаваць урад на працягу 42 дзён пасля выбараў, прэзідэнт мае права перадаць мандат на фарміраванне ўрада іншаму члену Кнэсета. Калі ўрад не можа быць сфармаваны — абвяшчаюцца паўторныя выбары[110].

У перыяд 1996-2001 гадоў прэм'ер-міністр абіраўся грамадзянамі нэпасрэдна, выбары кіраўніка ўрада праходзілі паралельна з парламенцкімі.

Заканадаўчая ўлада[правіць | правіць зыходнік]

Будынак кнэсета, ізраільскага парламента

Кнэсет — ізраільскі парламент, складаецца са 120 дэпутатаў, у адпаведнасці з прапарцыянальным прадстаўніцтвам палітычных партый[111]. Парламенцкія выбары праводзяцца кожныя чатыры гады. Кнэсет мае права расфарміраваць урад шляхам тайнага галасавання. Звод асноўных законаў Ізраіля фактычна з'яўляецца часовай заменай канстытуцыі. У 2003 годзе ў кнэсеце было пачата складанне праекта канстытуцыі Ізраіля, заснаванай на гэтых законах[107][112].

Судовая ўлада[правіць | правіць зыходнік]

Кабінет прэзідэнта Ізраіля ў 2007 годзе

Ізраіль мае трохузроўневую судовую сістэму. Ніжнім узроўнем з'яўляюцца міравыя суды, размешчаныя ў большасці гарадоў краіны. Над імі стаяць акруговыя суды, размешчаныя ў шасці ізраільскіх акругах. Яны разглядаюць як апеляцыйныя справы, так і функцыянуюць у якасці судоў першай інстанцыі. Трэці, найвышэйшы ўзровень — Вярхоўны суд beru, размешчаны ў Іерусаліме. Ён таксама выконвае падвойную ролю, разглядаючы як апеляцыі, так і працуючы ў якасці суда першай інстанцыі — Вышэйшы суд Справядлівасці. Апошнюю ролю ён выконвае, разглядаючы як звароты грамадзян, так і не грамадзян дзяржавы, супраць рашэнняў дзяржаўных уладаў[113][114].

Ізраільская сістэма заканадаўства сумяшчае ў сабе ангельскае агульнае заканадаўства, грамадзянскія законы і яўрэйскае права[107]. Яна заснавана на сістэме stare decisis (прэцэдэнтаў) і так званай адверсарыяльнай сістэмы, калі бакі надаюць доказы суду. Судовыя справы разбіраюцца прафесійнымі суддзямі, а не журы прысяжных[113]. Шлюбы і разводы знаходзяцца пад юрысдыкцыяй рэлігійных судоў: яўрэйскіх, мусульманскіх, друзскіх і хрысціянскіх. Спецыяльны камітэт кнэсета, члены Вярхоўнага суда і ізраільскай калегіі адвакатаў валодаюць правам абіраць новых суддзяў[115].

Ізраіль не ўваходзіць у склад Міжнароднага крымінальнага суда з-за асцярог, што яго рашэнні будуць прадузятымі з-за міжнароднага палітычнага ціску[116].

Прававая сістэма[правіць | правіць зыходнік]

Да 1922 года аснову прававой сістэмы складала Маджала beru — Асманская кадыфікацыя (1869-1876). З атрыманнем Вялікабрытаніяй мандата на Палесціну ў 1922 годзе асманскія законы паступова замяняліся брытанскімі, а з 1948 года — ізраільскімі законамі. Аднак канчаткова Маджала была адменена толькі ў 1984 годзе[117] спецыяльным ізраільскім законам. Яе практычнае значэнне сёння заключаецца ў тым, што правы, атрыманыя па Атаманскім законам, не адмяняліся новым заканадаўствам[118]. У 1980 годзе быў прыняты Закон аб асновах права, які канчаткова замацаваў незалежнасць ізраільскай прававой сістэмы ад брытанскай[119].

Дэкларацыя незалежнасці 1948 года абвяшчала: «Пастанаўляем, што з моманту заканчэння тэрміну мандата, сёння ноччу, напярэдадні суботы, 6 іяра 5708 года, 15 мая 1948 года і надалей да стварэння выбарных і нармальна функцыянуючых дзяржаўных органаў у адпаведнасці з канстытуцыяй, якая будзе ўстаноўленая абраным Устаноўчым сходам не пазней за 1 кастрычніка 1948 г.». Тым не менш, канстытуцыі як адзінага дакумента вышэйшай юрыдычнай сілы ў Ізраілі створана не было з прычыны рознагалоссяў па многіх пытаннях у ізраільскім грамадстве[120].

Некаторыя ізраільскія навукоўцы лічаць, што Дэкларацыю незалежнасці Дзяржавы Ізраіль можна разглядаць у якасці канстытуцыі, паколькі яна ўключае ў сябе пералік палітычных і грамадзянскіх правоў у тым выглядзе, у якім ён зафіксаваны ў шэрагу дзеючых у свеце дэмакратычных канстытуцый[119]. Аднак Вярхоўны суд Ізраіля пастанавіў, што Дэкларацыя Незалежнасці не мае сілы канстытуцыйнага закона[120].

Выдзяляюць таксама 11 Асноўных законаў Ізраіля beru (у дзеючай рэдакцыі), што прымаліся ў перыяд з 1958 па 2001 год[121].

Істотная асаблівасць прававой сістэмы Ізраіля — уключэнне ў яе элементаў яўрэйскага рэлігійнага права (Галахі beru), хоць ізраільскае права ні ў якой меры не тоеснае рэлігійнаму праву[119]. Вобласць, у якую рэлігійнае заканадаўства было інкарпаравана цалкам, — асабісты статус[119]. Пад юрысдыкцыяй рэлігійных судоў (яўрэйскіх, мусульманскіх, друзскіх і хрысціянскіх) знаходзяцца акты грамадзянскага стану (шлюб, развод, пахаванне). Існуюць таксама пытанні, якія могуць быць разгледжаны рэлігійнымі судамі па ўзаемнай згодзе бакоў. Рэлігійныя суды, аднак, падпадаюць пад юрысдыкцыю Вышэйшага суда справядлівасці Ізраіля (іўр.: בית משפט גבוה לצדק, БАГАЦ).

Імкненне ізраільскага грамадства да кампрамісу, магчымага для рэлігійных і нерэлігійных колаў, а таксама да захавання нацыянальных традыцый у дзяржаўнага і грамадскага жыцця краіны знайшло выраз у так званым статус-кво, які склаўся яшчэ да ўзнікнення яўрэйскай дзяржавы: юрысдыкцыя рэлігійных судоў у галіне асабістага статусу (шлюбы і разводы) чальцоў кожнай абшчыны; афіцыйнымі выходнымі днямі для ўсёй краіны з'яўляюцца (шабат) і большасць яўрэйскіх святаў, неяўрэі маюць права на адпачынак у нядзелю ці пятніцу, а таксама на святы ў адпаведнасці з іх веравызнаннем; забарона публічна прадаваць квашанае (Хамец beru) у Песах іудзеям; адмысловая сетка рэлігійных школ; прызнанне і субсідаванне рэлігійных устаноў і службў. Прынцыпы Галахі часткова аказалі ўплыў на іміграцыйнае заканадаўства (гл. Закон аб вяртанні beru).

Частка юрыстаў мяркуе, што, пакуль існуюць рабінацкія суды, Дзяржаву Ізраіль нельга ідэнтыфікаваць як «яўрэйскую і дэмакратычную», паколькі паняцце «прававая дэмакратычная дзяржава», на іх думку, несумяшчальна з канцэпцыяй галахічнага-тэакратычнай дзяржавы[119]

Знешняя палітыка Ізраіля[правіць | правіць зыходнік]

На красавік 2012 года Ізраіль падтрымлівае дыпламатычныя адносіны са 159 краінамі і мае 100 дыпламатычных місій[122]. Толькі два члена Лігі арабскіх дзяржаў маюць ўрэгуляваныя ўзаемаадносіны з Ізраілем. Егіпет першым з іх падпісаў мірны дагавор у 1979 годзе, Іарданія ў 1994. Маўрытанія наладзіла паўнавартасныя дыпламатычныя адносіны ў 1999 годзе. Аднак у студзені 2009 года Маўрытанія заявіла аб замарожванні палітычных і эканамічных стасункаў з Ізраілем у сувязі з ізраільскай аперацыяй у сектары Газа, а 6 сакавіка ўлады краіны далі супрацоўнікам амбасады Ізраіля ў Нуакшоце 48 гадзін для таго, каб пакінуць краіну. Два іншых члена Лігі арабскіх дзяржаў, Марока і Туніс мелі дыпламатычныя адносіны з Ізраілем да 2000 года, але з пачаткам Другой інтыфады часова іх прыпынілі[123][124]. Аднак ужо з 2003 года сувязі з Марока пачалі паляпшацца і ізраільскі міністр замежных спраў наведаў гэтую краіну[125]. Паводле ізраільскіх законащ Ірак, Іран, Ліван, Сірыя, Саудаўская Аравія і Емен з'яўляюцца варожымі дзяржавамі і ізраільскія грамадзяне не маюць права наведваць гэтыя краіны без спецыяльнага дазволу міністэрства ўнутраных спраў[126]. З 1995 года Ізраіль з'яўляецца членам Міжземнаморскага дыялогу, які стымулюе ўзаемадзеянне паміж сям'ю краінамі Міжземнаморскага басейна і членамі НАТА[127].

Сярод бліжэйшых саюзнікаў Ізраіля значацца ЗША, Вялікабрытанія, Германія і Індыя. ЗША былі другой дзяржавай пасля СССР, якія прызналі Ізраіль, які атрымаў статус асноўнага саюзніка ЗША па-за НАТО. Турцыя і Ізраіль не падтрымлівалі поўных дыпламатычных ўзаемаадносін аж да 1991 года, хоць і ўсяляк ўзаемадзейнічалі з 1949 года, з моманту прызнання Турцыяй Ізраіля[128]. Аднак Турцыя цесна звязана з мусульманскімі краінамі агульнай рэлігіяй, што, несумненна, уплывае на яе стаўленне да Ізраіля[129]. Цесныя сувязі паміж Ізраілем і Германіяй ўключаюць ўзаемадзеянне ў навуцы, адукацыі, ваенным партнёрстве і цесных эканамічных сувязях[130][131]. Індыя пачала поўныя дыпламатычныя адносіны ў 1992 годзе і з тых часоў заахвочвае ваеннае і культурнае супрацоўніцтва з Ізраілем[132]. Вялікабрытанія падтрымлівае поўныя дыпламатычныя адносіны з Ізраілем з моманту яго ўтварэння, а таксама мае моцныя гандлёвыя сувязі[133]. Ізраіль з'яўляецца 23-м па велічыні гандлёвым партнёрам Вялікабрытаніі. Іран меў дыпламатычныя адносіны з Ізраілем падчас праўлення дынастыі Пехлеві[134], але пасля Іранскай рэвалюцыі разарваў усе сувязі[135]. Пасля ізраільскай аперацыі Літы свінец ў 2009 годзе і канфлікту з захопам «Флатыліі свабоды» ў 2010 годзе адносіны Ізраіля і Турцыі рэзка пагоршыліся і знаходзяцца на мяжы разрыву[136][137][138].

У сувязі са сваім геаграфічным становішчам і палітычным прыладай Ізраіль з'яўляецца найважнейшым партнёрам у праекце Міжземнаморскага саюза і ўдзельнікам барселонскага працэсу еўра-міжземнаморскага супрацоўніцтва. Ізраіль з'яўляецца найбольш важнай часткай будучага вельмі перспектыўнага газаправода паўночнаафрыканскага прыроднага газу ў ЕС.

Дачыненні з Беларуссю[правіць | правіць зыходнік]

Дыпламатычныя дачыненні ўрады ўстанавілі 26 мая 1992 года[139].

Фізіка-геаграфічная характарыстыка[правіць | правіць зыходнік]

Геаграфічнае становішча[правіць | правіць зыходнік]

Ізраіль размешчаны на паўднёвым захадзе Азіі, з захаду абмываецца Міжземным, з поўдня — Чырвоным морам, на ўсходзе мяжа праходзіць па рацэ Іардан і па Зялёнай мяжы 1949 года.

Палітычная карта

Ізраіль, з прычыны розных фактараў, устрымліваецца ад афіцыйнага вызначэння сваіх межаў[140]; шэраг ізраільскіх юрыстаў лічаць, што тэрыторыя наогул не з'яўляецца абавязковым элементам дзяржавы[119].

Існуе некалькі варыянтаў вызначэння тэрыторыі Ізраіля:

  • Рэзалюцыя Генеральнай Асамблеі ААН № 181/11 ад 29 лістапада 1947 года, якая не была прызнана арабскімі краінамі і не была імі выканана, застаецца адзіным міжнародна-прававым дакументам, у якім зафіксавана тэрыторыя яўрэйскай дзяржавы[119]. Дакумент прадугледжваў уключэнне ў яўрэйскую дзяржаву Усходняй Галілеі, Ізрэельскай даліны, большай частцы прыморскай раўніны, пустыні Негеў; у арабскую дзяржаву — Заходняй Галілеі, гор Іудзеі і Самарыі (за выключэннем Іерусаліма), часткі прыморскай раўніны ад Ашдода да мяжы з Егіптам. Іерусалім і Віфлеем павінны былі стаць тэрыторыямі пад міжнародным кантролем[35].
  • Суверэнная тэрыторыя Ізраіля, якая склалася ў выніку Вайны за незалежнасць 1949 года і прызнаная дэ-факта большасцю краін свету[141], прыблізна роўная 20770 км², з якіх 2 % занятыя вадой[107].
  • Тэрыторыя, на якую пазней быў распаўсюджаны суверэнітэт Ізраіля, уключаючы Усходні Іерусалім і Галанскія вышыні, роўная 22072 км²[142].
  • Тэрыторыя, кантралюемая Ізраілем у цяперашні час, уключаючы зямлі пад кіраваннем Палесцінскай нацыянальнай адміністрацыі (ПНА) на Заходнім беразе ракі Іардан, занятыя падчас Шасцідзённай вайны, складае 27 799 км²[143].

Егіпецка-ізраільская граніца ўстаноўлена па мяжы падмандатнай тэрыторыі Палесціны і замацаваная дамовай ад 26 сакавіка 1979 года[144].

Іарданска-ізраільская мяжа зафіксавана Ізраільска-іарданскім мірным дагаворам ад 26 кастрычніка 1994 г. па лініі мяжы паміж падмандатнай тэрыторыяй Палесціны і Эміратам Трансіарданіяй з некаторымі нязначнымі адрозненнямі[145][146].

Межы Ізраіля з Ліванам і Сірыяй афіцыйна не ўрэгуляваны. Існуе так званая «блакітная лінія» — мяжа Ізраіля і Лівана, прызнаная ААН, аднак застаецца спрэчнай тэрыторыя Фермы Шэбаа. Ізраіль і Сірыю падзяляе «лінія спынення агню», дзе паводле рашэння Савета Бяспекі ААН пасля Вайны Суднага дня (1973) была створана буферная зона[147].

Кантраляваныя (акупаваныя) тэрыторыі[правіць | правіць зыходнік]

У 1967 годзе, у рэзультаце перамогі ў Шасцідзённай вайне, Ізраіль атрымаў кантроль над Заходнім берагам ракі Іардан, Усходнім Ерусалімам, сектарам Газа, Сінайскага паўвострава і Галанскімі вышынямі.

У адпаведнасці з рэзалюцыямі Генеральнай Асамблеі і Савета Бяспекі ААН, заснаванымі на Статуце арганізацыі[148][149], гэтыя тэрыторыі былі абвешчаныя акупаванымі. У сувязі з гэтым, асновай для перамоваў па ўрэгуляванні канфлікту стала рэзалюцыя Рады Бяспекі ААН № 242 ад 22 лістапада 1967 года, якая абвяшчае два асноўных прынцыпа[148]:

1) вывад ізраільскіх ўзброеных сіл з тэрыторый, акупаваных падчас нядаўняга канфлікту,

2) спыненне ўсіх прэтэнзій або станаў вайны і павага і прызнанне суверэнітэту, тэрытарыяльнай цэласнасці і палітычнай незалежнасці кожнай дзяржавы ў дадзеным раёне і іх права жыць у свеце ў бяспечных і прызнаных межах, не падвяргаючыся пагрозам сілай або яе прымяненні;

Сінайскі паўвостраў быў вернуты Ізраілем Егіпту ў 1979 годзе ў выніку заключэння Ізраільскага-егіпецкага мірнага дагавора.

Неўзабаве пасля гэтага Ізраіль абвясціў аб анексіі ўсходняга Іерусаліма і Галанскіх вышынь. Адпаведныя законы, якія былі прынятыя Кнэсетам 30 ліпеня 1980 г. і 14 снежня 1981, у поўным аб'ёме распаўсюдзілі грамадзянскае заканадаўства Ізраіля на гэтыя тэрыторыі, а іх насельніцтву было прадастаўлена права атрымання ізраільскага грамадзянства. Гэтая анексія, аднак, не атрымала дыпламатычнага прызнання з боку іншых дзяржаў, а Савет бяспекі ААН у рэзалюцыях 478 і 497 асудзіў анексію і прызнаў дзеянні Ізраіля «несапраўднымі і такімі, што не маюць міжнароднай юрыдычнай сілы»[150][151].

Хоць астатнія захопленыя ў 1967 годзе тэрыторыі не былі анексаваныя Ізраілем, Ізраіль аспрэчвае іх вызначэнне ў якасці акупаваных, настойваючы на тэрміне «спрэчныя тэрыторыі». У якасці асноўных аргументаў на карысць гэтай пазіцыі прыводзяцца абарончы характар ​​Шасцідзённай вайны, адсутнасць прызнанага суверэнітэту над гэтымі тэрыторыямі да вайны і гістарычнае права яўрэйскага народа на зямлю Ізраіля[152][153][154]. Аналагічнай пазіцыі прытрымліваецца шэраг ізраільскіх і замежных палітыкаў і юрыстаў[155][156][157][158][159].

У 1967 годзе, пасля Шасцідзённай вайны, было створана рух па аднаўленню гістарычных яўрэйскіх паселішчаў у Іудзеі і Самарыі (на Заходнім беразе ракі Іардан), а таксама ў сектары Газа. Стварэнне паселішчаў актыўна заахвочвалася урадам Ізраіля, і ў 2009 годзе іх засяляла каля 470 тысяч чалавек[160]. ААН назвала існаванне яўрэйскіх паселішчаў незаконным і супярэчным Жэнеўскай канвенцыі[161]. Іх існаванне і далейшае будаўніцтва з'яўляюцца адным з найбольш спрэчных пытанняў у палесціна-ізраільскім канфлікце.

Заходні бераг ракі Іардан і сектар Газа населеныя пераважна палестынскімі арабамі, сярод якіх значную долю складаюць бежанцы[162]. З 1967 па 1993 гады насельніцтва гэтых тэрыторый знаходзілася пад адміністрацыйным кантролем ізраільскай ваеннай адміністрацыі з элементамі мясцовага самакіравання на муніцыпальным узроўні.

Агароджа бяспекі на мяжы Заходняга берага ракі Іардан

Пасля падпісання ў 1993 годзе Пагадненняў Осла і наступнага стварэння ПНА, тэрыторыя сектара Газа, за выключэннем 12 % тэрыторыі, якую займаюць ізраільскія селішча, была перададзена пад яе кантроль. Тэрыторыя Заходняга берага ракі Іардан была падзелена на зоны А, В і С. Зона А перадавалася пад поўны грамадзянскі і ваенны (паліцэйскі) кантроль ПНА, у яе ўвайшла большая частка арабскіх населеных пунктаў, зона В знаходзілася пад сумесным ваенным кантролем ПНА і Ізраіля і пад грамадзянскіх кантролем ПНА, а зона С была пад частковым грамадзянскіх і поўным ваенным кантролем Ізраіля. Пры гэтым зона А ахоплівала 18% тэрыторыі, і ў ёй пражывала больш за 55 % палестынскага насельніцтва Заходняга берага ракі Іардан, зона В — 21 % тэрыторыі і 41 % насельніцтва, зона С — 61 % тэрыторыі і 4% насельніцтва, адпаведна[163].

Збудаваная ў 2003 годзе Агароджа бяспекі, які аддзяляе Заходні бераг ад тэрыторыі Ізраіля, значна знізіла лік тэрактаў[164][165]. У той жа час яна, на думку палесцінцаў, абцяжарвае эканамічную дзейнасць і перамяшчэнне па мясцовасці. Міжнародны суд ААН прызнаў у кансультацыйным заключэнні будаўніцтва раздзяляльны бар'ер парушаючым міжнароднае права[166][167]. Таксама дадзенае рашэнне падтрымала Генеральная Асамблея ААН пераважнай большасцю[168]. У асобных выпадках Ізраіль згаджаецца на перанос агароджы бяспекі, каб аблегчыць палесцінскім арабам доступ да іх зямельных валадарстваў[169].

У 2005 годзе, у рамках палітыкі аднабаковага размежавання, Ізраіль ліквідаваў сваю ваеннае і поселенческую прысутнасць у сектары Газа. У лютым 2006 года радыкальная ісламская арганізацыя «ХАМАС», якая аб'явіла аднабаковае адступленне Ізраіля сваёй заслугай[170][171], перамагла на выбарах у Палесцінскі заканадаўчы савет, а ракетныя абстрэлы Ізраіля з сектара ўзмацніліся.

Неўзабаве пасля захопу ўсёй улады ў сектары «Хамасам» улетку 2007 года ўрад Ізраіля аб'явіла сектар «варожым утварэннем»[172]. Ізраілем і Егіптам была ўведзена частковая блакада сектара, узмацненне жорсткасці ў студзені 2008 года пасля шэрагу ракетных абстрэлаў і нападаў на памежныя пасты. Пасля паўгадавога перамір'я ў 2008 годзе рушыла ўслед рэзкая эскалацыя канфлікту, кульмінацыяй якога стала аперацыя «Літы свінец».

Геалогія[правіць | правіць зыходнік]

Нацыянальны парк «Ган Ха-Шлоша» (Сахне).

Нягледзячы на сваю невялікую тэрыторыю, Ізраіль адрозніваецца значнай геаграфічнай разнастайнасцю: ад пустыні Негеў на поўдні да горных ланцугоў Галілеі, Кармель і Галанскіх вышынь на поўначы. На ўсходзе цэнтральнага плато размяшчаецца Іарданская даліна beru, якая сфармавала адносна невялікую па памерах (6500 км²) «Вялікую Даліну». На поўдні ад Мёртвага мора распасціраецца пустыня Арава beru, якая сканчаецца Эйлацкім залівам на Чырвоным моры. Для Ізраіля і Сінайскага паўвострава ўнікальныя кратары («махтэшы») або «эразійныя амфітэатры»[173]. Кратар Рамон ў Негеве з'яўляецца самым вялікім кратарам гэтага роду ў свеце, памерам 40 кіламетраў у даўжыню і да 10 кіламетраў у шырыню[174]..

Плато Негеў займае прыкладна палову тэрыторыі Ізраіля і распасціраецца ад Іудзейскай пустыні (паміж Іерусалімам і Мёртвым морам) на поўначы да заліва Акаба (інакш званага Эйлацкім залівам) на поўдні. Для гэтага пустыннага раёна, складзенага вапнякамі, характэрныя розныя формы арыднай дэнудацыі.

Карысныя выкапні[правіць | правіць зыходнік]

Пагоркі Іудзеі

Ізраіль не адрозніваецца багаццем прыродных рэсурсаў. У краіне ёсць нерэнтабельныя[175] радовішча медзі і пакуль яшчэ дакладна нявызначаныя ў радовішчах запасы - прыроднага газу і нафты[176]. На верасень 2010 года ўсе яшчэ працягваецца геалагічная разведка радовішчаў нафты і газу ў прыбярэжных раёнах[177], аднак, права валодання радовішчамі на поўнач ад Хайфы стала прадметам спрэчак з Ліванам[178].

Паводле ацэнкі Сусветнага энергетычнага савета ізраільскія сланцавыя радовішча могуць налічваць да за 250 мільярдаў барэляў нафты. (Для параўнання: разведаныя запасы Саудаўскай Аравіі — 260 млрд барэляў.) Газавае радовішча «Тамар» — 300 млрд кубаметраў прыроднага газу , ацэнка запасаў газу радовішча «Даліт» складае 20 млрд м³, а радовішча Левіяфан — 453 млрд м³. Запасы газу ў радовішчы Дэльфін ацэньваюцца ў 15 мільярдаў кубаметраў газу. Гэтага дастаткова, каб цалкам забяспечыць патрэбнасці Ізраіля ў прыродным газе на працягу трох гадоў. Іншыя радовішчы на шэльфе ацэньваюцца на дадзеным этапе прыкладна у 550 млрд кубаметраў[179].

Здабываюцца фасфарыты, сера, марганец, вапняк, мармур. У вадзе Мёртвага мора ўтрымліваюцца значныя колькасці калійнай солі і брому[175].

Клімат[правіць | правіць зыходнік]

Снег у Іерусаліме ў снежні 2006 года

У Ізраіле тыповы субтрапічны міжземнаморскі клімат. У Галілеі выпадае 1080 мм ападкаў у год. У наваколлі Эйлата ў сярэднім бывае 20 мм ападкаў у год. 700 мм выпадае ў гарах Іудзеі і 100 мм на ўсходзе Негева[180].

Тэмпература ў Ізраіле вар'іруецца ў шырокіх межах, асабліва ў працягу зімы. У горных рэгіёнах можа быць холадна, часам ідзе снег. На гары Хермон зімой часта выпадае снег, а ў Іерусаліме звычайна здараецца, як мінімум, адзін снегапад у годзе[181]. У той жа час прыбярэжныя горада, такія як Тэль-Авіў і Хайфа, маюць тыповы міжземнаморскі клімат з прахалоднай дажджлівай зімой і доўгім гарачым летам. Самая высокая тэмпература ў Азіі (53,7 °C, або +129 °F) была зафіксавана ў 1942 годзе ў кібуцы Тырат Цві, размешчаным у паўночнай часткі Іарданскай даліны. З мая па верасень ападкі ў Ізраілі выпадаюць рэдка[182][183].

Водныя рэсурсы[правіць | правіць зыходнік]

Эйн Шакек

Водныя рэсурсы краіны абмежаваныя. У XXI стагоддзі ў Ізраілі адчуваецца востры недахоп вады[184]. 2008 год быў афіцыйна абвешчаны годам засухі[185].

У сярэднім за год выпадае 6 км³ ападкаў. У падземных водах ўтрымліваюцца значныя прымешкі бікарбанат, што робіць іх жорсткімі. Наяўныя рэсурсы прэснай вады ацэньваюцца прыблізна ў 1,8 км³ у год. Гэтая сума таго, што даюць малыя рэкі, ручаі і крыніцы (1,1 км³), рака Яркон beru і яе прытокі (0,215 км³); 0,32 км³, якiя прыпадаюць на долю ізраільскай частцы ракі Іардан і яшчэ 0,18 км³ тэарэтычна можна атрымаць, збіраючы ўсе воды дажджавых патокаў і чысцячы сцёкавыя вады. Першы завод па апрасненні марской вады быў пабудаваны ў 1974 годзе ў Эйлаце[186]. Да 2010 года Ізраіль апрасняў крыху больш за 0,13 км³ вады[187], але 16 мая 2010 года запушчаны самы магутны і адзін з найбуйнейшых у свеце завод па апраснення марской вады ў горадзе Хадэра beru[188]. Для водазабеспячэння таксама выкарыстоўваюцца падземныя рэзервуары.

Найбуйнейшай ракой у краіне з'яўляецца Іардан, даўжыня якой складае 252 км. Іардан цячэ з поўначы на поўдзень праз возера Кінерэт (Тыверыядскае) і ўпадае ў Мёртвае мора[189]. Іардан з'яўляецца адной з чатырох рэк, якія не перасыхаюць летам, разам з Кішонам beru (Нахр-аль-Муката) (70 км), якія ўпадаюць у Міжземнае мора каля Хайфы; ракой імя Аляксандра Яная beru (32 км)[190], якая ўпадае ў Міжземнае мора на поўнач ад Нетаніі, і Яркон (26 км), якія ўпадаюць у Міжземнае мора ў раёне Тэль-Авіва[189].

Возера Кінерэт — найбольшае прэснае возера ў краіне. Яго плошча складае 166 км² пры даўжыні 21 км і шырыні 10 км. Кінерэт размешчана на адзнацы 212 м ніжэй за ўзровень мора[189]. Мёртвае мора з'яўляецца другім па салёнасці возерам у свеце пасля возера Асаль у Джыбуці[191][192]. Акрамя таго, гэта найніжэйшы пункт на зямной паверхні — 417 м ніжэй за ўзровень мора. У Мёртвае мора ўпадаюць рака Іардан і некалькі ручаёў, якія перасыхаюць.

Глебы[правіць | правіць зыходнік]

Нягледзячы на невялікі памер краіны, яе глебы характарызуюцца велізарнай разнастайнасцю. Гэта тлумачыцца іх розным паходжаннем, уласцівасцямі і рознай прыродай эрозіі (ветранай і воднай), мацярынскімі пародамі (базальт, розныя асадкавыя пароды, пясчаныя дзюны beru, алювій beru і г. д.), кліматам (ад засушлівага на поўдні і вільготнага на поўначы) і тапаграфіяй[193]. Шэразёмы і бурыя пустынна-стэпавыя глебы размешчаныя ва ўнутраных раёнах Ізраіля, у той час як на ўзбярэжжы часцей за ўсё сустракаюцца субтрапічныя чырваназёмы beru[194][195]. Большасць глеб краіны маюць нізкую урадлівасць.

Флора і фаўна[правіць | правіць зыходнік]

У Ізраіле сыходзяцца межы трох раслінных паясоў: міжземнаморскага, ірана-туранскага і цукрова-сіндскага пояса. У краіне налічваецца прыкладна 2600 відаў раслін (250 — эндэмічных) з 700 родаў, якія ўваходзяць у 115 сямействаў. У краіне створана каля 160 запаведнікаў beru і заказнікаў beru. Па стане на ліпень 2007 года ў Ізраіле быў 41 нацыянальны парк. У 1948 годзе ў краіне налічвалася ўсяго каля 4,5 млн дрэў, у канцы 1990-х гадоў — больш за 200 млн. 70 % сучасных ізраільскіх лясоў пасаджаны ў XX і XXI стагоддзях[196]. Лясныя ўчасткі сустракаюцца ў Галілеі, Самарыі, на Іўдзейскіх пагорках і на горнай градзе Кармель.

60 % тэрыторыі Ізраіля — пустыня, з астатніх 40 % больш за палову — камяністая глеба пагоркаў і горных раёнаў.

З 1965 года дзейнічае Упраўленне па ахове прыроды, якое сочыць за захаванасцю ландшафтаў сумесна з Таварыствам па абароне навакольнага асяроддзя.

У лесапасадках часцей за ўсё садзяць алепскую сасну beru, акацыю і эўкаліпт, у той час як для азелянення населеных пунктаў выкарыстоўваюць кіпарыс, казуарыну beru, фікус, тамарыкс beru, алеандр beru і фісташкі[197].

Фаўна налічвае каля 100 відаў млекакормячых (найбольш вядомыя — леапард, гепард[198], каракал, рысь, чаротавы кот, вушасты вожык beru, воўк, шакал, паласатая гіена, міжземнаморская лісіца, барсук, даман, дзікабраз beru, аднагорбы вярблюд, газель beru, лань, грывісты баран beru, антылопа beru, нубійскі горны казёл, жырафа, дзікі кабан, афрыканскі буйвал), прыкладна 500 відаў птушак (пашыраны белагаловы сіп, ястрабіны арол beru, вялікі арлец, барадач, чорны грыф, каршун, канюк, некалькі відаў сокала beru, сцярвятнік, ястраб-перапёлачнік, сычы і совы: сіпуха, пугач, няясыць beru; страусы; водзяцца буслы beru (два віды), чаплі beru (чатыры віды), пеліканы, удоды, сойкі, чайкі, вароны (тры віды), каменныя курапаткі, перапёлкі, некалькі відаў папугаепадобных і інш. У гарадах: шызы голуб, малая туркаўка beru, вераб'і (некалькі відаў), ластаўкі і інш.), прыблізна 100 відаў рэптылій і 9 відаў амфібій. Больш за палову відаў птушак пастаянна насяляюць краіну, астатнія з'яўляюцца пералётнымі[196]. Міжземнае і Чырвонае моры насяляюць дэльфіны. У прыбярэжныя вады Эйлата зрэдку заплываюць дзюгоні. У маі 2008 года нацыянальнай птушкай Ізраіля быў ​​абраны ўдод — больш за 35 % прагаласавалі насельніцтва выказаліся на карысць гэтай птушкі[199].

Экалагічны стан[правіць | правіць зыходнік]

Экалагічныя праблемы Ізраіля звязаны з недахопам вады, перанасяленнем, прамысловымі выкідамі і адходамі[200].

Паводле справаздачы Environmental Performance Index, складзенай у 2008 годзе спецыялістамі Ельскага і Калумбійскага універсітэтаў у ЗША, Ізраіль заняў 49-е месца са 149[201]. Стан водных крыніц, знясіленых ў выніку росту спажывання вады[202], выклікае найбольшую занепакоенасць[185]. У ліпені 2008 года ўзровень вады ў возеры Кінерэт быў на 228 см ніжэй верхняй (аптымальнай) лініі[203][204]. Мёртвае мора недаатрымлівае вады з ракі Іардан і высыхае з 1970-х гадоў[200].

У той жа час, Ізраіль з'яўляецца адной з нямногіх краін, у якіх адзначаецца рост лясных насаджэнняў[201][205]. Ізраіль атрымаў максімальныя ацэнкі ў рэйтынгу Environmental Performance Index за мерапрыемствы па абароне азонавага слоя і выміраючых відаў раслін і жывёл[200][201].

Насельніцтва[правіць | правіць зыходнік]

Змена колькасці насельніцтва Ізраіля (1949—2010)

Паводле дадзеных Цэнтральнага статыстычнага ўпраўлення Ізраіля, апублікаваных 29 снежня 2013 года, агульная колькасць насельніцтва Ізраіля складае 8 132 000 чалавек. З іх:

Паведамляецца таксама, што ў 2013 годзе ў Ізраіле нарадзіліся 175 тысяч дзяцей. Колькасць рэпатрыянтаў, якія прыбылі ў Ізраіль, у 2013 годзе склала 16600 чалавек. За 2013 год насельніцтва краіны павялічылася на 1,8 %[206].

З 2000 года доля яўрэйскага насельніцтва зменшылася на 2,4 %, а мусульман — павялічылася на 1,8 %. Доля астатніх паменшылася на 0,5 %[207].

Паводле дадзеных на 2011 год народжаных у Ізраіле 4,3 млн. Сярод яўрэяў, якія пражываюць у Ізраіле — 4,254 млн (72,7 %) нарадзіліся ў Ізраіле (цабарым, сабры) і 1,6 млн. (27,3 %)[208][209] — рэпатрыянты (алім). Каля 691,8 тыс. выхадцаў з Азіі (Турцыя (77,7 тыс.), Ірак (234,1 тыс.), Емен (138,6 тыс.), Іран (141,4 тыс.), Індыя і Пакістан (46,7 тыс.), Сірыя і Ліван (35,5 тыс.) і іншыя), 890,8 тыс. выхадцаў з Афрыкі (Марока (492,2 тыс.), Алжыр і Туніс (134.4 тыс.), Лівія (68.8 тыс.), Егіпет (57 тыс.), Эфіопія (115 тыс.) і іншыя), 1,930 млн выхадцы з Еўропы, Амерыкі і Акіяніі (з іх 893,1 тыс. выхадцы з СССР, 199,8 тыс. — Польшчы, 212 тыс. — Румыніі і іншыя)[209][210].

У канцы 2012 года колькасць яўрэйскага насельніцтва Ізраіля складала 6 000 000 чалавек[211] або 43,5 % ад агульнай колькасці яўрэяў у свеце[212].

Каля 325,5 тыс. грамадзян Ізраіля пражываюць у паселішчах ў Іудзеі і Самарыі, такіх як Маале-Адумім beru у Іудзеі, і самы вялікі яўрэйскі горад Самарыі Арыэль beru[213].

Некаторыя яўрэйскія паселішчы, такія як Хеўрон і Гуш-Эцыён been, існавалі яшчэ да ўтварэння дзяржавы і былі нанова заселеныя яўрэямі пасля Шасцідзённай вайны. Агульная колькасць ізраільскіх пасяленцаў перавышае 510 тыс. чалавек (прыкладна 6,5 % усяго насельніцтва Ізраіля). 7800 чалавек жылі ў сектары Газа да іх прымусовага высялення ў 2005 годзе[214]. 18 тыс. ізраільцян жывуць на Галанскіх вышынях. 187 тыс. чалавек у 2010 годзе жыло ва Усходнім Іерусаліме[215].

Расійскія яўрэі гулялі важную ролю ў сіянісцкім руху і ў стварэнні Ізраіля, а пасля 1970 ода прынялі значны ўдзел у развіцці навукі і гаспадаркі Ізраіля. Сёння рускамоўныя язрэі складаюць 15 частку ад яўрэйскага насельніцтва Ізраіля і 17 частку ад усяго насельніцтва краіны.

У апошняе дзесяцігоддзе пачалася іміграцыя працоўных з такіх краін, як Філіпіны і Тайланд і розных краін Афрыкі. Паводле дадзеных міністэрства ўнутраных спраў па прыкладных ацэнках у Ізраілі пражываюць 250 тыс. імігрантаў.

Нягледзячы на дзяржаўнае заахвочванне аліі і вяртання грамадзян, якія пастаянна пражываюць за мяжой, іміграцыя ў Ізраіль даволі сціплая (1,94 чалавека на 1000), па гэтым паказчыку Ізраіль знаходзіцца на 40-м месцы ў свеце[216].

Эміграцыя з Ізраіля beru нізкая — 0,7 на 1000. Гэты паток у асноўным накіроўваецца ў ЗША і Канаду. Некаторыя рэпатрыянты з СССР-СНД і Балтыі вяртаюцца назад у СНД[217].

Індэкс фертыльнасці beru ў 2011 годзе склаў 3 дзіцяці на жанчыну,[215] У 2012 годзе ацэначны прырост насельніцтва склаў 1,541%, а суадносіны палоў — на 978 мужчын прыпадае 1000 жанчын.[218]

Па шчыльнасці насельніцтва (347 чал./км²) Ізраіль займае 35-36 месца ў свеце[219].

Згодна з апублікаванай у 2008 годзе справаздачы Інстытута нацыянальнага страхавання Ізраіля за 2005 год, 19,9 % насельніцтва жылі за «мяжой беднасці». «Мяжа беднасці» вызначана, у адпаведнасці з методыкай АЭСР, як даход менш за 50 % медыяннага даходу па краіне (1493,1 шекеля на 2005 год). Па ўзроўні беднасці і паказчыках сацыяльнага расслаення Ізраіль заняў апошняе месца сярод краін, якія ўключаныя ў статыстыку АЭСР за той жа перыяд (2004-2005). Разам з тым справаздача адзначае станоўчую дынаміку паказчыкаў[220].

Адміністрацыйны падзел[правіць | правіць зыходнік]

Падрабязней гл. таксама: Спіс гарадоў Ізраіля

Дзяржава Ізраіль падзелена на 7 адміністрацыйных акруг, званых «мехазот» (מחוזות; адз. л.: махоз) — Цэнтральная bebe-x-old, Хайфская beru, Паўночная bebe-x-old, Іерусалімская bebe-x-old, Паўднёвая bebe-x-old, Тэль-Авіўская beru і Акруга Іўдзея і Самарыя beru, статус якой застаецца спрэчным на міжнародным узроўні. Акругі далей дзеляцца на 15 суб-акругаў, званых «нафот» (נפות; адз.л.: нафа), якія ў сваю чаргу падзеленыя на 50 раёнаў[221]. Для статыстычных мэтаў краіна падзелена на тры метраполіі: Тэль-Авіў і Гуш-Дан (насельніцтва 3 150 000 чалавек), Хайфа (996 тыс. чалавек) і Беер-Шэва (531 600 чалавек)[222]. Найбольшы ізраільскі горад, як па насельніцтву[223], так і па плошчы — Іерусалім са 732 100 жыхарамі і плошчай 126 км². Тэль-Авіў, Хайфа і Рышон-ле-Цыён размяшчаюцца на наступных месцах з насельніцтвам 384 600, 267 000 і 222 за 300 жыхароў адпаведнао[224].

Унутраная палітыка[правіць | правіць зыходнік]

Падрабязней гл. таксама: Палітычныя партыі Ізраіля

Ізраільскі звод асноўных законаў ставіць сваёй мэтай абараніць палітычныя правы і грамадзянскія свабоды сваіх грамадзян, што дазволіла арганізацыі «Freedom House bebe-x-old» класіфікаваць Ізраіль у якасці «адзінай свабоднай краіны ў рэгіёне». У той час, як Палесцінская аўтаномія, паводле азначэння гэтай арганізацыі, з'яўляецца несвабоднай[225]. Арганізацыя «Рэпарцёры без меж beru» ставіць Ізраіль на 112-е месца ў свеце па індэксе свабоды прэсы са 179 — з-за дзеянняў вайскоўцаў на палесцінскіх тэрыторыях[226].

Крытыка палітыкі ва Іўдзеі, Самарыі і Газе[правіць | правіць зыходнік]

Палітыка, якая праводзіцца Дзяржавай Ізраіль на кантраляваных тэрыторыях, выклікае шырокі грамадскі рэзананс і рэзкую крытыку з боку шэрагу палітыкаў[227][228][229][230], ААН[231], заходніх фондаў і некамерцыйных праваабарончых арганізацый, сярод якіх Amnesty International[232], «Human Rights Watch»[233] і If Americans Knew. Унутры краіны дзеянні ўрада падвяргаюцца крытыцы такімі праваабарончымі арганізацыямі як «Бецэлем»[234]. У справаздачах гэтых арганізацый ўтрымліваюцца шматлікія сцвярджэнні аб правядзенні катаванняў у ізраільскіх турмах[235][236], пазбаўленні палесцінцаў грамадзянскіх правоў (абмежаванне перамяшчэння, эканамічная блакада, здзекі, забарона на скаргу ў грамадзянскі суд, забарона на мірныя дэманстрацыі пратэсту)[237], ваенных дзеянняў, накіраваных супраць мірнага насельніцтва, разбурэнняў палесцінскіх дамоў[238], агрэсіўнага паводзін яўрэйскіх пасяленцаў з папушчальніцтва ізраільскай арміі[239].

Разам з тым, большасць насельніцтва Ізраіля не падтрымліваюць тэрміналогію многіх сусветных СМІ, калі дзеянні Ізраіля ў тэрытарыяльнай палітыцы называюць акупацыяй. Акупацыя — гэта часовы захоп тэрыторыі (часткі тэрыторыі) адной дзяржавы ўзброенымі сіламі іншай дзяржавы. Захопленыя ж у выніку войнаў 1948 і 1967 гадоў тэрыторыі не належалі ні адной дзяржаве ў свеце. І Ізраіль лічыць іх «нічыйнымі», гэта значыць Terra nullius (тэрмін міжнароднага права). Пра гэта ж у сваіх даследаваннях кажа брыгадны генерал Раутія. Расследаванне, праведзенае If Americans Knew, абвінавачвае многія буйныя сусветныя СМІ ў фальсіфікацыі публікуемых дадзеных на карысць Ізраіля. Так, па сцвярджэнні If Americans Knew, нягледзячы на тое, што ад ваенных дзеянняў Ізраіля гіне значна больш невінаватага мірнага палесцінскага насельніцтва, чым у самым Ізраілі ад дзеянняў палесцінскіх тэрарыстаў, інфармацыя аб ахвярах з ізраільскага боку з'яўляецца ў СМІ значна часцей. Гэтым, на думку гэтай арганізацыі, абумоўліваецца салідарнасць амерыканскай грамадскасці з Ізраілем[240].

Разам з тым, многія аналітыкі скептычна ставяцца да справаздач праваабарончых груп, якія працуюць з палесцінцамі, у прыватнасці «Amnesty International». Імі адзначаецца выбарчы падыход праваабаронцаў да інфармацыі і пэўная ідэалагічная прадузятасць. Што тычыцца прадузятасці, урады шматлікіх краін, у тым ліку Дэмакратычнай Рэспублікі Конга[241], Кітая[242], В'етнама[243], Расіі[244] і Злучаных Штатаў Амерыкі[245] выступалі супраць Amnesty International, паколькі, на іх думку, гэтая арганізацыя распаўсюджвае прадузятую інфармацыю або не разглядае пагрозу бяспецы дзяржавы ў якасці змякчальнай абставіны.

Акрамя таго, арганізацыя Media Watch International адзначае, што міжнародныя СМІ, уключаючы найбуйнейшыя сусветныя інфармацыйныя агенцтвы, сістэматычна скажаюць інфармацыю пра канфлікт такім чынам, каб прадставіць палесцінскіх арабаў пацярпелым бокам, а Ізраіль агрэсарам[246][247][248][249]. Аналагічныя прэтэнзіі да сусветных СМІ вылучае CAMERA (Committee for Accuracy in Middle East Reporting in America)[250].

If Americans Knew незадаволеная тым, што Ізраіль атрымлівае найбольшую фінансавую дапамогу ад амерыканскага ўрада (у памеры каля 3 мільярдаў долараў штогод), нягледзячы на існаванне вялікай колькасці краін, у якіх узровень жыцця значна ніжэй, а палітычная нестабільнасць — вышэй. Тым не менш, варта адзначыць, што Ізраіль з'яўляецца важным стратэгічным і палітычным саюзнікам ЗША, знаходзіцца пад пагрозай вайны са сваімі бліжэйшымі суседзямі (у тым ліку такімі рэгіянальнымі супердзяржавамі, як Іран) і расходуе значную частку ВУП на нацыянальную абарону і бяспеку[251].

У той жа час, паводле дадзеных Washington ProFile, Палесцінская аўтаномія стала найбуйнейшым у свеце атрымальнікам гуманітарнай дапамогі на душу насельніцтва. У прыватнасці, у 2006 годзе сярэднестатыстычны палесцінец атрымаў ад заходніх донараў (без уліку арабскіх дзяржаў, Японіі і інш.) $ 300, у той час як сярэдні жыхар Афрыкі (на поўдзень ад Сахары) — толькі $ 44[252].

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Дрэва катэгорый (граф):

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

Каментарыі
  1. У адпаведнасці з некалькімі рэзалюцыямі ААН (у прыватнасці, рэзалюцыя ГА ААН № 194 ад 11 снежня 1948 года), устаноўлены статус Іерусаліма як муніцыпалітэта, размешчанага пад міжнародным кіраваннем. Ізраіль абвясціў Іерусалім сталіцай у 1949 годзе пасля заканчэння Вайны за незалежнасць. У 1967 годзе пасля Шасцідзённай вайны Ізраіль анексіраваў Усходні Іерусалім і аб'яднаў яго з Заходнім у адзінае муніцыпальнае ўтварэнне, аднак гэта аб'яднанне не прызнана ААН (Рэзалюцыя Савета Бяспекі ААН 478). Пасольствы ўсіх краін, якія маюць дыпламатычныя адносіны з Ізраілем, размешчаны па-за межамі Іерусаліма, галоўным чынам у Тэль-Авіве, Рамат-Гане і Герцліі — Сайт кнэсета
  2. Суверэнная тэрыторыя Ізраіля, якая склалася ў выніку Вайны за незалежнасць 1949 года. У гэтых межах Ізраіль прызнаны большасцю дзяржаў і ААН
  3. Тэрыторыя, на якую пазней быў распаўсюджаны суверэнітэт Ізраіля, уключаючы Усходні Іерусалім і Галанскія вышыні. Дадзеная колькасць выкарыстоўваецца ў афіцыйных дакументах Ізраіля, але, у сувязі з непрызнаннем анексіі ААН, не выкарыстоўваецца ў міжнародных дакументах
  4. У розных крыніцах прыводзяцца лічбы ад 520 да 900 тыс. чалавек, часам нават больш; па гэтым пытанні ёсць істотныя рознагалоссі як у акадэмічных, так і ў палітычных колах
Літаратура і крыніцы
  1. Международный валютный фонд
  2. Human Development Report 2013 (англ.) . United Nations Development Programme (2013). Праверана 18 красавіка 2013.
  3. 3,0 3,1 3,2 Декларация Независимости Израиля — артыкул з ЭЕЭ
  4. 4,0 4,1 Israel (англ.) . Country Report. Freedom House (2007). Праверана 22 чэрвеня 2008.
  5. 5,0 5,1 Демократический фронт за мир и равноправие (ХАДАШ). дзяржава Ізраіль (2008). Праверана 1 июля 2008.
  6. Wenham 1994, pp. 296–97
  7. Barton & Bowden 2004, p. 126. «The Merneptah Stele… is arguably the oldest evidence outside the Bible for the existence of Israel as early as the 13th century»
  8. Popular Opinion (англ.) , The Palestine Post (7 декабря 1947), стр. 1.
  9. On the Move (англ.) . TIME Magazine (31 мая 1948). Праверана 1 июля 2008.
  10. 10,0 10,1 10,2 Палестина. «Кругосвет». Праверана 7 июля 2008.
  11. 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 11,8 11,9 Израиль. Земля Израиля (Эрец-Исраэль). Исторический очерк — артыкул з ЭЕЭ
  12. Walking the Bible Timeline (англ.) . Walking the Bible. Public Broadcast Television. Праверана 29 верасня 2007.
  13. Palestine: History (англ.) . The Online Encyclopedia of the Roman Provinces. The University of South Dakota (22 февраля 2007). Архівавана з першакрыніцы 21 чэрвеня 2000. Праверана 5 июля 2007.
  14. Ancient Palestine (англ.) . Microsoft (2007). Праверана 30 сентября 2007.
  15. Palestine: The Rise of Islam (англ.)  (2007). Праверана 19 сентября 2007.
  16. Palestine: 'Abbasid rule (англ.)  (2007). Праверана 19 сентября 2007.
  17. Palestine: The Crusades (англ.)  (2007). Праверана 19 сентября 2007.
  18. Турция — артыкул з ЭЕЭ
  19. 19,0 19,1 19,2 Immigration (англ.) . Jewish Virtual Library. The American-Israeli Cooperative Enterprise. Праверана 12 июля 2007. The source provides information on the First, Second, Third, Fourth, and Fifth Aliyot in their respective articles. The White Paper leading to Aliyah Bet is discussed here.
  20. Kornberg 1993 «How did Theodor Herzl, an assimilated German nationalist in the 1880s, suddenly in the 1890s become the founder of Zionism?»
  21. Herzl 1946, p. 11
  22. Chapter One: The Heralders of Zionism (англ.) . Jewish Agency for Israel. Праверана 12 июля 2007.
  23. Stein 2003, p. 88
  24. Romano 2003, p. 30
  25. Истинные иудеи против государства Израиль (руск.) .
  26. Balfour Declaration 1917 (англ.) . The Avalon Project at Yale Law School. Yale University (2 ноября 1917). Праверана 7 июля 2008.
  27. Scharfstein 1996, p. 269. «During the First and Second Aliyot, there were many Arab attacks against Jewish settlements… In 1920, Hashomer was disbanded and Haganah („The Defense“) was established.»
  28. League of Nations: The Mandate for Palestine, July 24, 1922 (англ.) . Modern History Sourcebook. Fordham University (24 июля 1922). Праверана 5 июля 2008.
  29. Liebreich 2005, p. 34
  30. (англ.)  J. V. W. Shaw. A Survey of Palestine. Vol 1: Prepared in December 1945 and January 1946 for the Information of the Anglo-American Committee of Inquiry. Reprinted 1991 by The Institute for Palestine Studies, Washington, D. C. P. 148
  31. The Population of Palestine Prior to 1948 (англ.) . MidEastWeb. Праверана 5 июля 2008.
  32. Population Statistics (англ.) . Israeli — Palestinian ProCon.org. Праверана 7 июля 2008.
  33. Fraser 2004, p. 27
  34. Background Paper No. 47 (ST/DPI/SER.A/47). United Nations (20 апреля 1949). Праверана 2 августа 2008.
  35. 35,0 35,1 План ООН по разделу Палестины в энциклопедии Кругосвет
  36. History: Foreign Domination (англ.) . МЗС Ізраіля (1 октября 2006). Праверана 6 июля 2007.
  37. Bregman 2002, p. 40–1
  38. 38,0 38,1 Планы раздела Палестины — артыкул з ЭЕЭ
  39. 39,0 39,1 Part 3: Partition, War and Independence (англ.) . The Mideast: A Century of Conflict. National Public Radio (2 октября 2002). Праверана 13 июля 2007.
  40. 40,0 40,1 .Израиль и палестинская проблема#Война 1948 г. и проблема беженцев — артыкул з ЭЕЭ
  41. General Progress Report and Supplementary Report of the United Nations Conciliation Commission for Palestine, Covering the Period from 11 December 1949 to 23 October 1950. The United Nations Conciliation Commission (23 октября 1950). Праверана 2 августа 2008. (U.N. General Assembly Official Records, Fifth Session, Supplement No. 18, Document A/1367/Rev. 1)
  42. Stephen Van Evera. Nature of the Flashpoint. Center for International Studies. Massachusetts Institute of Technology. Праверана 11 сентября 2007.
  43. Reveron & Murer 2006
  44. Two Hundred and Seventh Plenary Meeting. The United Nations (11 мая 1949). Праверана 23 июня 2008.
  45. Lustick 1988, pp. 37–9
  46. Israel (Labor Zionism). Country Studies. Library of Congress. Архівавана з першакрыніцы 10 ліпеня 2012.
  47. Population, by Religion and Population Group. Israel Central Bureau of Statistics (2006). Праверана 7 августа 2007.
  48. Shindler 2002, pp. 49–50
  49. Adolf Eichmann (англ.) . Jewish Virtual Library. Праверана 18 сентября 2007.
  50. Justice Ministry Reply to Amnesty International Report. МЗС Ізраіля (5 июля 1995). Праверана 10 августа 2007.
  51. Bregman 2002, pp. 169–70
  52. Encarta — Six-Day War
  53. The Suez Crisis (англ.) . University of San Diego (5 декабря 2005). Праверана 15 июля 2007.
  54. Политэкономия: Шесть дней вечной войны
  55. Smith 2006, p. 126. «Nasser, the Egyptian president, decided to mass troops in the Sinai…casus belli by Israel.»
  56. Судный день без победителей
  57. 1973: Arab states attack Israeli forces. On This Day. BBC. Праверана 15 июля 2007.
  58. Bregman 2002, pp. 171–4
  59. Peace Treaty between Israel and Egypt March 26, 1979(англ.) 
  60. Camp David Accords September 17, 1978(англ.) 
  61. Резолюция 487 Совбеза ООН
  62. Комиссия решила назвать Вторую Ливанскую войну Второй Ливанской войной
  63. Harkavy & Neuman 2001, p. 270
  64. Amos Harel. Hezbollah kills 8 soldiers, kidnaps two in offensive on northern border (англ.) . Haaretz (13 июля 2006). Праверана 7 июля 2008.
  65. Hezbollah Raid Opens 2nd Front for Israel (англ.) . The Washington Post (13 июля 2006). Праверана 5 июля 2008.
  66. Hezbollah Captures Two Israeli Soldiers (англ.) . National Public Radio (12 июля 2006). Праверана 5 июля 2008.
  67. Clashes spread to Lebanon as Hezbollah raids Israel — International Herald Tribune
  68. חדשות nrg — חיזבאללה: חטפנו שני חיילים, שחררו אסירים
  69. Day-by-day: Lebanon crisis — week one (англ.) . BBC (19 июля 2006). Праверана 5 июля 2008.
  70. Hezbollah: 2 Israeli Soldiers Captured (англ.) . China Radio International (12 июля 2006). Праверана 5 июля 2008.
  71. Авива Халамиш. Иерусалим в период Британского мандата — Тель-Авив: Адкрыты ўніверсітэт Ізраіля, 1998. — Т. 10. — С. 100-105. — (Иерусалим в веках).
  72. Gilbert 2005, p. 58
  73. Terrorism deaths in Israel — 1920—1999 // 1 Jan 2000 МЗС Ізраіля
  74. The Interregnum The New York Times
  75. The Palestinian National Covenant — July 1968 МИД Израиля
  76. Ma’alot, Kiryat Shmona, and Other Terrorist Targets in the 1970s
  77. Edmund L. Andrews, John Kifner. George Habash, Palestinian Terrorism Tactician, Dies at 82 (англ.) . The New York Times. Праверана 12 мая 2008.
  78. Crowdy 2006, p. 333
  79. Intifada. Microsoft (2007). Праверана 16 сентября 2007.
  80. Эфраим Ганор. Интифада: как все начиналось
  81. Clyde Haberman.. After 4 Years, Intifada Still Smolders , The New York Times (9 декабря 1991). Праверана 28 марта 2008.
  82. Mowlana, Gerbner & Schiller 1992, p. 111
  83. Bregman 2002, p. 236
  84. From the End of the Cold War to 2001 (англ.) . Boston College. Праверана 16 июля 2007.
  85. Declaration of Principles on Interim Self-Government Arrangements. Дзяржаўны дэпартамент ЗША (13 сентября 1993). Архівавана з першакрыніцы 23 жніўня 2003. Праверана 16 июля 2007.
  86. Israel-Palestine Liberation Organization letters of recognition
  87. Fatal Terrorist Attacks in Israel Since the DOP (Sept 1993), 24 Sep 2000 МИД Израиля
  88. Bregman 2002, p. 257
  89. The Wye River Memorandum (англ.) . Дзяржаўны дэпартамент ЗША (23 октября 1998). Архівавана з першакрыніцы 23 жніўня 2003. Праверана 16 июля 2007.
  90. Gelvin 2005, p. 240
  91. West Bank barrier route disputed, Israeli missile kills 2 (англ.) . The Associated Press (via USA Today) (29 июля 2004). Праверана 16 июля 2007.
  92. In Memory of the Victims of Palestinian Violence and Terrorism МИД Израиля
  93. Бецелем
  94. Статыстыка страт у ізраільска-палесцінскім канфлікце (2005 г.). Даследаванне статыстыкі страт абодвух бакоў, праведзенае Інстытутам міжнароднай палітыкі па барацьбе з тэрарызмам
  95. ХАМАС возглавил Палестину
  96. Боевики «Хамас» добились господства в секторе Газа
  97. Три пути для Газы: блокада, «зачистка» или прекращение обстрелов, 4 сентября 2007 г.
  98. Isolation of Gaza Chokes Off Trade (англ.) . The New York Times (19 сентября 2007). Праверана 12 мая 2008.
  99. Египет разместит на границе с сектором Газа 5,000 полицейских. NEWSru-Израиль (29 октября 2006). Праверана 21 июля 2008.
  100. Израиль возобновил блокаду сектора Газа в ответ на обстрел, 26/08/2008 © РИА Новости
  101. La Stampa: «После ухода из сектора Газа эта зона превратилась в центр терроризма». NEWSru.com (11 января 2006). — інтэрв'ю ізраільскага генерала Якава Амідрора італьянскай газеце La Stampa. Праверана 4 января 2009.
  102. Лоренцо Кремонези. Corriere Della Sera: «Абу Мазен потерпел провал, в Газе нет ни закона, ни порядка». NEWSru.com (30 декабря 2005). — інтэрв'ю палесцінскай палітычнай дзяячкі Ханан Ашрауі італьянскай газеце Corriere Della Sera. Праверана 4 января 2009.
  103. Статистические итоги: к 2007 году население Израиля составляет 7 100 000 человек. NEWSru-Израиль (28 декабря 2006). Праверана 6 июля 2008.
  104. 104,0 104,1 Евреи возвращаются в РоссиюКомсомольская правда
  105. 105,0 105,1 Что такое Йерида?Московский комсомолец
  106. Россия стремится вернуть своих эмигрантов
  107. 107,0 107,1 107,2 107,3 Israel (англ.) . The World Factbook. ЦРУ (19 июня 2006). Праверана 1 июля 2008.
  108. 108,0 108,1 Field Listing — Executive Branch (англ.) . The World Factbook. ЦРУ (19 июня 2007). Праверана 20 июля 2007.
  109. Excerpts from the Basic Law: The President (англ.) . Праверана 23 июля 2008.
  110. Закон «О Правительстве» (іўрыт) . Праверана 10 снежня 2012.
  111. The Electoral System in Israel. The Knesset. Праверана 8 августа = 2007.
  112. Mazie 2006, p. 34
  113. 113,0 113,1 The Judiciary: The Court System (англ.) . МІД Ізраіля (1 августа 2005). Праверана 5 августа 2007.
  114. Israel’s high court unique in region (англ.) , The Boston Herald (9 сентября 2007). Праверана 15 сентября 2007.
  115. Israel and the International Criminal Court (англ.) . Office of the Legal Adviser to the Israeli Ministry of Foreign Affairs (30 июня 2002). Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2012. Праверана 20 июля 2007.
  116. Israel and the International Criminal Court (англ.) . Office of the Legal Adviser to the Israeli Ministry of Foreign Affairs (30 июня 2002). Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2012. Праверана 20 июля 2007.
  117. REPEAL OF MEJELLE LAW, 5744-1984
  118. A Guide to Legal Research in Israel
  119. 119,0 119,1 119,2 119,3 119,4 119,5 119,6 Конституционное право зарубежных стран. Под общей редакцией члена-корреспондента РАН, профессора М. В. Баглая, Ю. И. Лейбо и Ф. М. Энтина. М., 2008, стр. 1023.
  120. 120,0 120,1 Кнессет как учредительно — законодательный орган. Конституция. Кнессет в системе власти. Государство Израиль. Праверана 20 июля 2008.
  121. Кнессет как учредительно — законодательный орган. Основные законы. Кнессет в системе власти. Государство Израиль. Праверана 20 июля 2008.
  122. Israel’s Diplomatic Missions Abroad: Status of Relations (англ.) . МЗС Ізраіля (April 2012). Архівавана з першакрыніцы 13 ліпеня 2012. Праверана 26 августа 2012.
  123. Israel Among the Nations: Middle East — North Africa (англ.) . МЗС Ізраіля (1 октября 2006). Праверана 12 июля 2008.
  124. Иерусалим: Иран "выкупил" за 10 млн долларов посольство Израиля в Мавритании , NEWSru (2009-03-06).
  125. Israel sees Morocco as mediator (англ.) . BBC (2 сентября 2003). Праверана 28 сентября 2007.
  126. הוראות הדין הישראלי (іўрыт) . Israeli Ministry of Foreign Affairs (2004). Праверана 21 февраля 2011.
  127. Week of 8-14 March 2000 (англ.) . North Atlantic Treaty Organization (13 сентября 2001). Праверана 21 июля 2007.
  128. Abadi 2004, p. 3. «However, it was not until 1991 that the two countries established full diplomatic relations.»
  129. Abadi 2004, pp. 4-6
  130. Germany and Israel (англ.) . Background Papers. German Embassy, Washington, D.C.. Архівавана з першакрыніцы 17 мая 2004. Праверана 23 сентября 2007.
  131. Israel welcomes new Germany to a celebration of its 60th birthday (англ.) . Times Online (17 марта 2008). Праверана 7 июля 2008.
  132. Dinesh Kumar. India and Israel: Dawn of a New Era (англ.) . Jerusalem Institute for Western Defense. Архівавана з першакрыніцы 28 лютага 2002. Праверана 23 сентября 2007.
  133. UK and Israel (англ.) . Background Papers. МЗС Вялікабрытаніі. Архівавана з першакрыніцы 31 ліпеня 2003. Праверана 19 декабря 2007.
  134. Abadi 2004, pp. 37-9, 47
  135. Abadi 2004, pp. 47-9
  136. Пайпс Д. Исламистская Турция выходит за рамки (8 июня 2010). Праверана 18 чэрвеня 2010.
  137. Турции необходимо было испортить отношения с Израилем: политолог. REGNUM (02.06.2010). Праверана 3 чэрвеня 2010.
  138. США пытаются предотвратить войну Израиля и Турции. Курсор (02.06.2010). Праверана 7 чэрвеня 2010.
  139. Пагадненне паміж Рэспублікай Беларусь i Дзяржавай Iзраіль аб устанаўленні дыпламатычных адносін. 26 мая 1992 года// Сайт Валерыя Леванеўскага. Дата доступу: 17 чэрвеня 2009.
  140. «Планы раздела Палестины» — артыкул з ЭЕЭ
  141. «Дорожная карта» продвижения к постоянному урегулированию палестино-израильского конфликта в соответствии с принципом сосуществования двух государств на основе оценки выполнения сторонами своих обязательств
  142. Area of Districts, Sub-Districts, Natural Regions and Lakes (англ.) . Statistical Abstract of Israel. Israel Central Bureau of Statistics (2006). Праверана 6 июля 2008.
  143. Israel (Geography) (англ.) . Country Studies. The Library of Congress. Архівавана з першакрыніцы 10 ліпеня 2012. Праверана 1 июля 2008.
  144. Кэмп-Дэвидский процесс
  145. В. П. Панкратьев. Иордано-израильский мирный договор
  146. Израиль передвигает границу с Иорданией. Russia-on-line (24 октября 2004). Праверана 21 июля 2008.
  147. Ливан — ВСООНЛ. ААН. Архівавана з першакрыніцы 21 ліпеня 2006. Праверана 16 лістапада 2009.
  148. 148,0 148,1 Резолюция 224 СБ ООН
  149. Резолюция 2254 ГА ООН
  150. Резолюция 478 СБ ООН. ААН. Архівавана з першакрыніцы 25 снежня 2003. Праверана 23 лістапада 2010.
  151. Резолюция 497 СБ ООН. ААН. Архівавана з першакрыніцы 26 снежня 2003. Праверана 23 лістапада 2010.
  152. Disputed territories: Forgotten Facts About the West Bank and Gaza Strip (англ.) . Министерство иностранных дел Израиля (1 февраля 2003). Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2012. Праверана 6 января 2010.
  153. Danny Ayalon Israel's Right in the 'Disputed' Territories // The Wall Street Journal. — 30 декабря 2009.
  154. Danny AyalonLogoyoutube2011favicon.svg Israel Palestinian Conflict: The Truth About the West Bank на YouTube(англ.) /(руск.) 
  155. Адвокат Элон Ярден: «Согласно международному праву Иудея и Самария принадлежат Израилю». Вести (6 апреля 2000). Праверана 6 января 2010.
  156. Биньямин Нетаниягу, «Место под солнцем». Праверана 6 января 2010.
  157. Миф об «оккупированных» территориях.  ??? (3 июля 2001). Праверана 6 января 2010.
  158. Дори Голд. Не называйте спорные территории оккупированными!
  159. Камень преткновения. Международное право — на стороне Израиля
  160. Palestinians shun Israeli settlement restriction plan (англ.) , BBC (25 November 2009). Праверана 9 студзеня 2010.
  161. Israel’s violations risk undermining international legal sytem, warns statement adopted by Bureau of Palestinian Rights Committee(англ.) 
  162. UNRWA in Figures: Figures as of 31 December 2004 (англ.) . ООН (апрель 2005). Архівавана з першакрыніцы 9 красавіка 2005. Праверана 27 сентября 2007.
  163. Palestinian Authority: Constitution, Government & Legislation // Source: U.S. Department of State. Jurist.law.pitt.edu. Праверана 3 студзеня 2011.
  164. ОХРАНА СУХОПУТНЫХ ГРАНИЦ ИЗРАИЛЯ, Аналитический обзор по материалам открытой печати
  165. Leader of Palestinian Islamic Jihad admits Israeli security fence prevents suicide bombing attacks (IICC) — March 2008
  166. U.N. court rules West Bank barrier illegal.
  167. International Court of Justice: Legal Consequences of the Construction of a Wall in the Occupied Palestinian Territory
  168. Би-би-си | Главная | Израиль продолжит строить барьер
  169. Израильские военные передвигают Забор безопасности , MigNews.com (13.02.2010). Праверана 13 лютага 2010. «После переноса забора на новое место около 70 гектаров палестинских виноградников и оливковых рощ станут доступны их владельцам.».
  170. Поможет ли Израилю вывод поселений? , Лента.Ру (24.08.2005). Праверана 9 студзеня 2010. «Палестинские террористические группировки - ХАМАС, «Исламский джихад» — уже заявили, что главная заслуга в выводе израильских поселений принадлежит им».
  171. Комаров, Кирилл. Гонимые и бездомные , «Взгляд» (23 августа 2005). Праверана 9 студзеня 2010. «Пока Израиль думает, где разместить переселенцев, палестинские группировки спорят, чья заслуга больше в «изгнании» израильтян».
  172. МИД Российской Федерации: О ситуации в Ближневосточном урегулированииб 26 мая 2008
  173. Makhteshim Country (англ.) . UNESCO. Праверана 8 сентября 2010.
  174. Кратер Рамон (руск.) . Издательство «ВОКРУГ СВЕТА». Праверана 8 сентября 2010.
  175. 175,0 175,1 Горнодобывающая промышленность. Энциклопедия «Кругосвет». Праверана 8 сентября 2010.
  176. Израиль станет «ведущим экспортером газа» (руск.) . IsraelInfo.ru (3 июня 2010 г.). Праверана 2 верасня 2010.
  177. У берегов Израиля обнаружено новое газовое месторождение (руск.) . Mignews (5 сентября 2010 г.). — Признаки наличия ранее неизвестных залежей природного газа были обнаружены у берегов Израиля, в районах Хайфы и Хадеры. В настоящий момент группа инвесторов IPC намерена приступить к разведывательным работам в этом районе. Праверана 2 верасня 2010.
  178. Ливан тянет ручки к израильскому газу (руск.) . Mignews (10 июня 2010 г.). — После открытия гигантских залежей природного газа у берегов Хайфы, немедленно материализовались претенденты на право владения израильскими природными ресурсами. Как и следовало ожидать, немедленно о своих "правах" заявил Ливан. Эксперты израильского делового издания Globes указывают, однако, что у подобных претензий нет никаких оснований. Праверана 2 верасня 2010.
  179. Новый Ближний Восток — новые и неожиданные реалии‏
  180. Израиль. Энциклопедия «Кругосвет». Праверана 1 июля 2008.
  181. Goldreich 2003, p. 85
  182. Average Weather for Tel Aviv-Yafo (англ.) . The Weather Channel. Праверана 11 июля 2007.
  183. Average Weather for Jerusalem (англ.) . The Weather Channel. Праверана 11 июля 2007.
  184. Израиль на пороге засухи: резервуары пусты, вода исчезает. «Курсор» (6 февраля 2008). Праверана 1 июля 2008.
  185. 185,0 185,1 2008 год официально объявлен Годом засухи. NEWSru-Израиль (1 июня 2008). Праверана 1 июля 2008.
  186. Водные ресурсы Израиля. israelistate.net. Праверана 1 июля 2008.
  187. Водный кризис: приморские города перейдут на опреснённую воду. NEWSru-Израиль (13 апреля 2008). Праверана 1 июля 2008.
  188. В Израиле открыт самый мощный в мире завод по опреснению морской воды. NEWSru-Израиль (17 мая 2010). Праверана 17 мая 2010.
  189. 189,0 189,1 189,2 Израиль. «Кругосвет». Праверана 28 мая 2010.
  190. Восстановление реки им. Александра. Документы министерства охраны окружающей среды. (англ.) . Архівавана з першакрыніцы 2 кастрычніка 2011. Праверана 28 мая 2010.
  191. Озёра Африки
  192. Живая сила Мёртвого моря. Вокруг света (7 мая 2008). Праверана 12 июля 2008.
  193. Soils of Israel (англ.) . IALC (15 ноября 2001). Праверана 2 июля 2008.
  194. Soil Map and Satellite Image of Israel (англ.) . IALC (13 августа 2003). Праверана 2 июля 2008.
  195. Correlation List for the Soils of Israel (англ.) . IALC (15 ноября 2001). Праверана 2 июля 2008.
  196. 196,0 196,1 Израиль. Земля Израиля (Эрец-Исраэль). Географический очерк — артыкул з ЭЕЭ
  197. Израиль. Энциклопедия «Кругосвет». Праверана 1 июля 2008.
  198. Dr Laurie Marker. The Cheetah In Israel (англ.) . Праверана 2 лістапада 2009.
  199. Израиль выбрал национальным символом удода — птицу, почитаемую в арабском Египте. NEWSru (29 мая 2008). Праверана 3 студзеня 2011.
  200. 200,0 200,1 200,2 Israel (англ.) . Envoronment Data Compendium. Israel Central Bureau of Statistics (2007). Праверана 8 июля 2008.
  201. 201,0 201,1 201,2 Израиль занимает в экологическом рейтинге лишь 49-ю строчку. aquaexpert.ru (2008). Праверана 1 июля 2008.
  202. Water Consumption (англ.) . Environmental Indicators. Ministry of the Environment (2003). Архівавана з першакрыніцы 27 верасня 2011. Праверана 1 июля 2008.
  203. דו"ח מקורות: מאגרי המים של ישראל בסכנה (іўрыт) . YNet. Праверана 2 июля 2008.
  204. Отчёт «Мекорот»: Израилю грозят засуха и глобальное потепление. NEWSru-Израиль (17 апреля 2007). Праверана 2 июля 2008.
  205. Monitoring of River Water Quality (англ.) . Environmental Indicators. Ministry of the Environment (2003). Архівавана з першакрыніцы 2 кастрычніка 2011. Праверана 1 июля 2008.
  206. Паведамленне ЦСУ Ізраіля ад 29.12.2013 года (іўрыт). Праверана 29 снежня 2013.
  207. POPULATION, BY POPULATION GROUP −2012(англ.) 
  208. JEWS, BY CONTINENT OF ORIGIN, SEX AND AGE
  209. 209,0 209,1 JEWS, BY COUNTRY OF ORIGIN AND AGE — 2011
  210. JEWS, BY CONTINENT OF ORIGIN,CONTINENT OF BIRTH & PERIOD OF IMMIGRATION
  211. Jewish population in Israel
  212. Jewish population in the world and in Israel
  213. LOCALITIES AND POPULATION, BY DISTRICT, SUB-DISTRICT RELIGION AND POPULATION GROUP
  214. Settlements in the Gaza Strip (англ.) . Settlement Information. Foundation for Middle East Peace. Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 21 февраля 2009.
  215. 215,0 215,1 CIA — The World Factbook
  216. (англ.)  CIA — The World Factbook — Country Comparison :: Net migration rate
  217. הירידה מהארץ במגמת ירידה
  218. 2012 , מבחר נתונים מתוך השנתון הסטטיסטי לישראל מס' 6 הודעה לעיתונות(іўрыт) 
  219. List of sovereign states and dependent territories by population density(англ.) бел.
  220. Annual Survey 2008 (англ.)  (pdf) p. 59. National Insurance Institute of Israel, Research and Planning Administration (2009). Архівавана з першакрыніцы 19 жніўня 2011. Праверана 3 кастрычніка 2009.
  221. Introduction to the Tables: Geophysical Characteristics (англ.)  (doc). Israel Central Bureau of Statistics. Праверана 4 июля 2008.
  222. Localities, Population, and Density (англ.) . Праверана 2 июля 2008.
  223. Press Release: Jerusalem Day (англ.) . Israel Central Bureau of Statistics (24 мая 2006). Праверана 10 марта 2007.
  224. Population of Localities numbering above 1,000 residents and other rural population on 31/12/2006 (англ.) . Israel Central Bureau of Statistics (31 декабря 2006). Праверана 29 апреля 2007.
  225. Press Freedom Rankings by Region 2007 (англ.) . Freedom House (2007). Архівавана з першакрыніцы 25 сакавіка 2007. Праверана 12 июня 2007.
  226. 2013 Press Freedom Index (англ.) . Reporters Without Borders. Праверана 23 лютага 2013.
  227. Ahmadinejad rails against Israel for «genocide» against Palestinians — On Deadline
  228. Russia Criticizes Israel for Offensive, Breitbart.com
  229. Condolisa Rice criticizes Israel for settlement expansion
  230. Nicolas Sarcozy criticizes Israel’s settlement expansion, People’s daily, June 23, 2008
  231. UN blames Israel for Gaza humanitarian crisis
  232. Israel and the Occupied Territories (англ.) . Amnesty International Report 2006. Международная амнистия (2006). Архівавана з першакрыніцы 30 чэрвеня 2006. Праверана 20 июля 2007.
  233. Israel/Palestinian Authority (англ.) . Human Rights Watch. Архівавана з першакрыніцы 10 ліпеня 2012. Праверана 20 июля 2007.
  234. Land Grab: Israel’s Settlement Policy in the West Bank (англ.) . B’Tselem (май 2002). Праверана 9 августа 2007.
  235. IDF doctor says Dirani rape…
  236. Tortures of Detainess Report
  237. Situation in the Occupied territories
  238. Palestinian Homes Demolition Report
  239. Testimony of Abu Karsh
  240. Analyzing Media about Israel
  241. DR Congo blasts Amnesty International report on repression, The Namibian, 14 января 2000. Проверено 15 мая 2006.
  242. The U.S. and China This Week, U.S.-China Policy Foundation, 16 февраля 2001. Проверено 15 мая 2006.
  243. The Cream of The Diplomatic Crop from Ha Noi., THIEN LY B?U TOA. Проверено 15 мая 2006.
  244. Russian official blasts Amnesty International over Chechnya refugees, Human Rights Violations in Chechnya, 22 августа 2003. Проверено 15 мая 2006.
  245. Press Briefing By Scott McClellan, The White House, 25 мая 2005. Проверено 30 мая 2006.
  246. «Награда» «Самый Необъективный Репортаж — 2002». Беспристрастный Репортаж. Media Watch International (4 января 2003). Архівавана з першакрыніцы 23 жніўня 2007. Праверана 20 студзеня 2012.
  247. «Нью-Йорк Таймс» игнорирует палестинский террор. Беспристрастный Репортаж. Media Watch International (18 мая 2003). Архівавана з першакрыніцы 25 жніўня 2007. Праверана 20 студзеня 2012.
  248. Изучаем заголовки агентства «Рейтер». Беспристрастный Репортаж. Media Watch International (16 июля 2003). Архівавана з першакрыніцы 25 жніўня 2007. Праверана 20 студзеня 2012.
  249. Руководство ВВС извиняется за публикацию лживых материалов. Беспристрастный Репортаж. Media Watch International (19 марта 2004). Архівавана з першакрыніцы 27 лютага 2005. Праверана 20 студзеня 2012.
  250. CAMERA
  251. US assistance to Israel (англ.) . Архівавана з першакрыніцы 6 верасня 2012.
  252. Резонанс «Хамаса». Washington ProFile (23 июня 2007). Праверана 11 ноября 2010.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Abadi, Jacob (2004). Israel’s Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy. Routledge. ISBN 0714655767. 
  • Ausubel, Natan (1964). The Book of Jewish Knowledge. New York, New York: Crown Publishers. ISBN 051709746X. 
  • Barton, John; Bowden, Julie (2004). The Original Story: God, Israel and the World. Wm. B. Eerdmans Publishing Company. ISBN 0802829007. 
  • Barzilai, Gad (1996). Wars, Internal Conflicts, and Political Order: A Jewish Democracy in the Middle East. State University of New York Press. ISBN 0-7914-2943-1. 
  • Best, Anthony (2003). International History of the Twentieth Century. Routledge. ISBN 0415207398. 
  • Bregman, Ahron (2002). A History of Israel. Palgrave Macmillan. ISBN 0333676319. 
  • Broughton, Simon; Ellingham, Mark; Trillo, Richard (1999). World Music: The Rough Guide. Rough Guides. ISBN 1858286352. 
  • Cole, Tim (2003). Holocaust City: The Making of a Jewish Ghetto. Routledge. ISBN 0415929687. 
  • Crowdy, Terry (2006). The Enemy Within: A History of Espionage. Osprey Publishing. ISBN 1841769339. 
  • Dekmejian, R. Hrair (1975). Patterns of Political Leadership: Egypt, Israel, Lebanon. State University of New York Press. ISBN 087395291X. 
  • Fraser, T. G. (2004). The Arab-Israeli conflict. Palgrave Macmillan. ISBN 9780333717066. 
  • Friedland, Roger; Hecht, Richard (2000). To Rule Jerusalem. University of California Press. ISBN 0520220927. 
  • Gelvin, James L. (2005). The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War. Cambridge University Press. ISBN 0521852897. 
  • Gilbert M. The Routledge atlas of the Arab-Israeli conflict — Routledge, 2002. — 156 с. — ISBN 9780415281164.
  • Gilbert, Martin (2005). The Routledge Atlas Of The Arab-Israeli Conflict (8th ed.). Routledge. ISBN 0415359007. 
  • Goldreich, Yair (2003). The Climate of Israel: Observation, Research and Application. Springer. ISBN 030647445X. 
  • Hamilton, Victor P. (1995). The Book of Genesis (2nd revised ed.). Wm. B. Eerdmans Publishing Company. ISBN 0802823092. 
  • Harkavy, Robert E.; Neuman, Stephanie G. (2001). Warfare and the Third World. Palgrave Macmillan. ISBN 0312240120. 
  • Henderson, Robert D'A. (2003). Brassey’s International Intelligence Yearbook (2003 ed.). Brassey’s Inc.. ISBN 1574885502. 
  • Герцль, Теодор (1946). The Jewish State. American Zionist Emergency Council. ISBN 0486258491. 
  • Jacobs, Daniel (1988). Israel and the Palestinian Territories: The Rough Guide (2nd revised ed.). Rough Guides. ISBN 1858282489. 
  • Kellerman, Aharon (1993). Society and Settlement: Jewish Land of Israel in the Twentieth Century. State University of New York Press. ISBN 0791412954. 
  • Kornberg, Jacques (1993). Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism. Indiana University Press. ISBN 0253332036. 
  • Liebreich, Fritz (2005). Britain’s Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945—1948. Routledge. ISBN 0714656372. 
  • Lustick, Ian (1988). For the Land and the Lord: Jewish Fundamentalism in Israel. Council on Foreign Relations Press. ISBN 0876090366. 
  • Mazie, Steven (2006). Israel’s Higher Law: Religion and Liberal Democracy in the Jewish State. Lexington Books. ISBN 0739114859. 
  • Morçöl, Göktuğ (2006). Handbook of Decision Making. CRC Press. ISBN 1574445480. 
  • Mowlana, Hamid; Gerbner, George; Schiller, Herbert I. (1992). Triumph of the Image: The Media’s War in the Persian Gulf — A Global Perspective. Westview Press. ISBN 0813316103. 
  • Romano, Amy (2003). A Historical Atlas of Israel. The Rosen Publishing Group. ISBN 0823939782. 
  • Reveron, Derek S.; Murer, Jeffrey Stevenson (2006). Flashpoints in the War on Terrorism. Routledge. ISBN 0415954908. 
  • Rosenzweig, Rafael (1997). The Economic Consequences of Zionism. T Brill Academic Publishers. ISBN 9004091475. 
  • Rummel, Rudolph J. (1997). Power Kills: Democracy As a Method of Nonviolence. Transaction Publishers. ISBN 0765805235. 
  • Scharfstein, Sol (1996). Understanding Jewish History. KTAV Publishing House. ISBN 0881255459. 
  • Shindler, Colin (2002). The Land Beyond Promise: Israel, Likud and the Zionist Dream. I. B. Tauris Publishers. ISBN 186064774X. 
  • Skolnik, Fred (2007). Encyclopedia Judaica. 9 (2nd ed.). Macmillian. ISBN 0028659287. 
  • Smith, Derek (2006). Deterring America: Rogue States and the Proliferation of Weapons of Mass Destruction. Cambridge University Press. ISBN 0521864658. 
  • Stein, Leslie (2003). The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel. Greenwood Press. ISBN 0275971414. 
  • Stendel, Ori (1997). The Arabs in Israel. Sussex Academic Press. ISBN 1898723230. 
  • Stone, Russell A.; Zenner, Walter P. (1994). Critical Essays on Israeli Social Issues and Scholarship. SUNY Press. ISBN 0791419592. 
  • Torstrick, Rebecca L. (2004). Culture and Customs of Israel. Greenwood Press. ISBN 0313320918. 
  • Wenham, Gordon J. (1994). Word Biblical Commentary. 2 (Genesis 16-50). ISBN 0849902010. 
  • Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Белэн, 1999. — 608 с.: іл. ISBN 985-11-0279-2
Афіцыйныя сайты Ізраіля
Ізраільскія сайты, звязаныя з мастацтвам