ایران

ایران ایسلامی جومهوریتی جمهوری اسلامی ایران ایران
بایراق ملی علامت
ملی مارش: استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی "باغیم‌سیزلیق آزادلیق, جمهوری ایسلامی"
ملی شعار: مهر خاوران
پایتخت and largest city		تهران
رسمی دیل‌(لر)		فارسجا
دانیشیلان دیل‌لر		فارسجا تۆرکجه کۆردجه لورجه گیلکجه مازنیجه تۆرکمنجه عربجه بلوچجا تالیشجه گورجوجه ارمنیجه آشوریجه
دین		رسمی: شیعه‌لیک تانیلمیش دین‌لر: سنی‌لیک مسیحیت یهودیت زردوشت‌لیک
ملیت		ایران‌لی
حکومت		جمهوری ایسلامی
-	اؤندر	علی خامنه‌ای
-	جمهورباشقانی	حسن روحانی
-	جمهور باشقانی معاونی	اسحاق جهانگیری
قانون‌قوْیان		ایسلامی شورا مجلیسی
قۇرولوش
-	ماد ایمپیراتورلوغو	۶۷۸ د.ق
-	هخامنیشی ایمپراتورلوغو	۵۵۰ د.ق
-	ساسانی ایمپیراتورلوغو	۲۲۴ د.س
-	صفوی ایمپیراتورلوغو	۱۵۰۱ د.س
-	Islamic Republic	1 April 1979
-	Current constitution	24 October 1979
-	Constitution amendment	۲۸ جولای ۱۹۸۹
مساحت
-	بوتون	۱٬۶۴۸٬۱۹۵ km2 (۱۸) ۶۳۶٬۳۷۲ sq mi
-	سۇ (%)	۰.۷
جمعیت
-	۲۰۱۳ تخمین	۷۸,۱۹۲,۲۰۰ (۱۷)
-	تراکم	۴۸/km2 (162rd) ۱۲۴/sq mi
GDP (PPP)		۲۰۱۴ estimate
-	Total	$۱.۲۸۴ تریلیون (۱۷)
-	Per capita	$۱۶,۴۶۳ (۷۲)
GDP (nominal)		۲۰۱۴ estimate
-	Total	$۴۰۲.۷۰۰ (۲۹)
-	Per capita	$۵,۱۶۵ (۹۸)
Gini (۲۰۱۰)		38 medium
HDI (۲۰۱۳)		0.749 high ·۷۵
پول بیریمی		ریال (﷼) (IRR)
چاغ بؤلگه‌سی		IRST (UTC+3:30)
-	یای (DST)	IRDT (UTC+4:30)
ایل‌سایار دوروشوغو		ایل/آی/گۆن (هجری شمسی)
سۇروش آخیشی		ساغ
تلفوْن کوْدو		+۹۸
ISO 3166 code		IR
اینترنت اتکی		.ir ایران.

ایران ایسلام جومهوریتی (فارسجا: جمهوری اسلامی ایران) باتی-آسیادا بیر دؤولت‌دیر.قوزئی ائرمنیستان (۳۵ کیلومتر)، آذربایجان جومهوریتی (۶۱۱ کیلومتر) و تورکمنیستانلا (۹۹۲ کیلومتر)، دوغودان افقانیستان (۹۳۶ کیلومتر) و پاکیستانلا (۹۰۹ کیلومتر)، باتی دان عراق (۱۴۵۸ کیلومتر) و تورکیه (۴۹۹ کیلومتر) ایله سینیرداش‌دیر.

قوزئی‌دن خزر دنیزی ایله،گونئی‌دنفارس کؤرفزی و عمان دنیزی ایله ایحاطه اولونموش‌دور.

اراضی ۳۱ اوستانا بؤلونموشدور. اوستانلارا رهبرلیگی داخیلی ایشلر ناظیری طرفیندن تعیین ائدیلن اوستاندارلار ائدیر. اوستانلار اؤز نؤوبه‌لرینده شهریستانلارا بؤلونورلر. شهریستانلارین ترکیبینه شهرلر و دیگر اراضیلر داخیلدیرلر. شهریستانا رهبرلیک ائدن مأمورلار بعضا تعیین اولونور بعضا ده سئچیلیرلر.

عالی حاکیمیت دینی لیدئره و یا ایجرا ائدیجی شورایا مخصوصدور. قانون‌وئریجی حاکیمیت مجلیس مخصوصدور. موعاصیر ایراندا جمهوری (پرئزیدئنت و پارلامئنتین سئچیلمه‌سی) و تئوکراتیک ایداره فورماسی‌نین جیزگیلرینی تاپماق اولار. ۱۹۷۹-جو ایل و اوندان سونرا قبول اولونموش اساس قانون گؤره حیاتین بوتون طبقه‌لری‌نین اساسیندا ایسلام اصللری دورمالیدیر، بونا گؤره ده اؤلکه‌نی یالنیز دینه عاید اولان اینسانلار- عولمالار ایداره ائده بیلرلر. عالی دینی حاکیم (عؤمورلوک سئچیلیر) اؤلکه‌ده قئیری-محدود حاکیمیته مالیکدیر. دینی رهبر داخیلی و خاریجی مسئله‌لر اوزره ان عادیل حاکیم حساب اولونور. عالی دینی رهبر همچینین اوردویا رهبر تعیین ائتمه، موحاریبه و یا صولح اعلان ائتمه کیمی صلاحیتلره مالیکدیر.

تاریخی

ایسلام‌دان اؤنجه‌کی دؤور

ایران اراضیسینی مسکونلاشماسی آلت پالئولیت دؤورونه عاید ائدیلیر. میلاددان ۲۲۰۰ ایل اول‌لرینده ایرانین جنوبی-قربینده ایلک صینیف‌لی جمعیتلر مئیدانا گلمیش، اولجه آیر-آیری شهر دؤولتلری یارانمیش، سونرالار ائلات و میلاددان ۳ مینیللیک اول دورین یاریسیندا لولوبیلرین (Lullubilər) ائرکن قولدارلیق دؤولتلری مؤوجود اولموشدور. میلاددان اول تقریبا ۲۲۰۰ ایلده کوتیلر (Kutilər )سومئر (Sumer) و آکادی (Akkad) موقتی ضبط ائتمیش کاسیلر (Kassilər) ایسه میلاددان اول ۱۸-جی - میلاددان اول ۱۶-جی عصرلرده بابیلیستانی اله کئچیره‌رک میلاددان اول ۸-جی عصرین سونونا کیمی بورادا حؤکمرانلیق ائتمیشلر.

میلاددان اول ۲-جی مین ایل‌لیک سونودان ایران اراضیسینه هیند-ایران دیل‌لرینده دانیشان هیند-آوروپا طایفالاری‌نین ایران قروپوندان اولان آری طایفالاری گله‌رک قربی و مرکزی رایونلاردا مسکونلاشدیلار. ایندیکی ایرانین خوزیستان و لوریستان اراضیسینی احاطه ائدن ویلایتلرله یاناشی میلاددان اول ۷-جی عصره قدر ایرانین اساس اکینچیلیک رایونلاریندا صینیفلی جمعیتلر مئیدانا گلمیشدیر.

میلاددان اول تقریبا ۶۷۳ - ۶۷۲-جی ایلده آشوریا (آشور) علیهینه باغلانمیش عوصیان نتیجه‌سینده ایران یایلاسی‌نین شیمال قربینده میدیا دؤولتی یاراندی. ۶۱۶ - ۶۰۵-جی ایل‌لرده میدیا بابیلیستانلا ایتیفاقدا آشوریا، ماننا، اورارتونو و ایران یایلاسی‌نین چوخ حیصه‌سینی ایشغال ائتمیشدیر.

میدیانین تابع‌لیگینده اولان پارس (پارسا، پارس، موعاصیر فارس سؤزو بوراداندیر) پادشاهلیغی ایله موحاریبه (میلاددان اول ۵۵۳ - ۵۵۰) نتیجه‌سینده حاکیمیت اهمه‌نیلر (هاخامانیشلر) سولاله‌سی‌نین الینه کئچدی. میلاددان اول ۷-جی عصرین سونوندا ایکینجی کیر (کوش) و اونون واریثلری‌نین ایشغال‌لاری نتیجه‌سینده اهمه‌نیلر دؤولتی‌نین سرحدی هیند چاییندان ائگئی دنیزین و کیچیک قافقاز داغلاریندان نیل چایینا قدر گئنیشلندی. اهمه‌نیلر دؤولتی بیرینجی دارانین حاکیمیتی دؤورونده (میلاددان اول ۵۲۱ - ۴۸۵) داها دا قوت‌لندی. تیجارت یول‌لاری اوزرینده حؤکمرانلیق قرب ایله شرق آراسیندا گئدن موباریزه اهمه‌نیلر دؤولتینی یونانیستانلا اوزون سورن موحاریبه‌لره سؤوق ائتمیشدیر. میلاددان اول ۳۳۰-جو ایلده مقدونیه‌لی ایسگندر ایرانی ایشغال ائتدی.

میلاددان اول ۳۱۲-جی ایلده ایران سئلوکیلر (Selevkilər) دؤولتی‌نین ترکیبینه قاتیلدی (ایسگندرین اؤلوموندن سونرا موستقیل‌لیک قازانان آتروپاتئنا دؤولتی یالنیز میلاددان اول ۲-جی عصرین ۲۰-جی ایل‌لری‌نین سونلاریندا سئلئوکی حؤکمداری ۳-جو آنتیوخون حاکیمیتینی تانیمیشدیر) ۳-جو عصرین اورتالاریندا ایندیکی ایران و تورکمنیستان سرحددینده یارانمیش پارفیا پادشاهلیغی میلاددان اول ۲-جی عصرین اورتالاریندا بوتون ایرانی حاکیمیت آلتینا آلمیشدیر. پارفیادان آسیلی اولان فارس حؤکمداری بیرینجی اردشیر 224-جو ایلده پارفیانین آخیرینجی پادشاهی ایکینجی آرتابانی مغلوب ائده‌رک ساسانیلر دؤولتی‌نین اساسینی قویموشدور. ساسانیلر ایراندا فئودال موناسیبتلر یارانماغا باشلادی. ساسانیلر ایراندا مؤحکملندیک‌دن سونرا جنوبی عربیستان، سوریا، فلسطین، میصر، آتروپاتئنا، آلبانیا (قافقاز)، ائرمنیستان و ایبئریانی اله کئچیردی. ساسانی حؤکمدارلاری هله اهمه‌نیلر دؤورونده یئریدیلن خطی- دؤولت آپاراتیندا و اوردودا فارسلارا اوستونلوک وئریلمه‌سی، اونلارین وئرگیلردن آزاد ائدیلمه‌سی سیاستینی داها دا گوجلندیرمیش، زردوشتلوگو دؤولت دینی اعلان ائتمیشلر.

جنوبی-قافقاز (زاقافقازییا) خالقلاری‌نین ساسانی اسارتینه قارشی ۴۵۰-۴۵۱، ۴۵۷، ۴۸۱-۴۸۴ ایل‌لرده قودرتلی عوصیانلاری باش وئردی. ساسانیلر دؤولتینده صینیفی ضیدیتلرین کسکینلشمه‌سی و فئودال سئپاراتیزمی‌نین گوجلنمه‌سی همچینین بیزانسلا آپاریلمیش اوزون سورن موحاریبه‌لر ۲-جی عصرده عربلرین ایرانی ایشغال ائتمه‌سینی آسانلاشدیردی؛ ایسلام دینی و عرب دیلی یاییلماغا باشلادی.

ایسلامدان سونراکی دؤور

ایراندا عرب حؤکمرانلیغی 2نجی اسرین 80-جی ایللرینه کندلی عوصیانلارینا سبب اولدو. 747 مروده ابو-موسلیمین باشچیلیغی ایله اومویلر خیلافتینه قارشی خالق حرکاتی بوتون ایرانی بورودو. عابباسیلر حؤکمرانلیغی دؤورونده ماک سومباتین (755)، اوستاد سیسین (767) و آذربایجاندا بای بک ین باشچیلیغی ایله خالق عوصیانلاری باش وئردی. شووبیییه حرکاتی (شعوبیه) گئنیش ووسعت آلیردی. بوتون بونلار خیلافتین سوقوتونو سورعتلندیریردی. 4 نجی اسر تا 6 نجی اسر ایراندا یالنیز فورمال صورتده خیلافتدن آسیلی اولان امیرلیکلر وار ایدی.

900-جو ایلده خوراسان و ایرانین شرق حیصه سی سامانیلر دؤولتینی ترکیبینه داخیل اولدو (999-آ قدر). ایرانین قربینده و عیراقدا بووئیهیلر دؤولتی (935-1055)، آذربایجان اراضیسینده ایسه 4 نجی سونو – 6 نجی اسر ساجیلر، سلاریلر و رووادیلر دؤولتلری یاراندی.

10 نجی اسر ده شهرلرین و ترانزیت تیجارتی نین اینکیشافی عرب حؤکمرانلیغینا سون قویولماسی 10 نجی اسرده ایراندا ایقتیصادی و معنوی یوکسه لیشه شرایط یاراتدی. سامانیلر دؤولتی نین سوقوتوندان سونرا ایرانین شرقی- اورتا آسییانین بیر حیصه سی و ایندیکی افقانیستان اراضیسی قزنویلر (غزنویلر) دؤولتی نین ترکیبینه داخیل اولدو. 1040-جی ایلده سلجوق (اوغوز) تورکلری ایرانی و اونونلا همسرحد اؤلکه لری ایشغال ائده رک سلجوقیلر دؤولتینی یاراتدیلار. خیی اسرین اوللرینده سلجوقیلر دؤولتی آیر-آیری سولطانلیقلارا پارچالاندی؛ سولطانلیقلار ایچریسینده آتابیلرین حاکیمیتی یاراندی.

مرکزی ال-اموت قالاسی اولان ایسمایلیلر دؤولتی (1090-1256) هابئله ائلدگزلر دؤولتی (1136-1225) ایرانین خئیلی حیصه سینی اله کئچیرمیشدیر. 1220-56-جی ایللرده ایرانی مونقوللار ایشغال ائتدی. 8 نجی اسر ین اورتالاری 14 نجو اسرلرده ایران ائلخانیلر دؤولتی نین ترکیبینه داخیل ایدی، قازان خانین (1295-1304) کئچیردیگی ایصلاحاتلار ایرانین ایقتیصادی اینکیشافینا شرایط یاراتدی. ائلخانیلر دؤولتی نین سوقوتوندان سونرا ایران اراضیسی جلایریلر، موظففریلر (14 نجو اسرین 40-50-جی ایللریند) و فئودال دؤولتلری نین ترکیبینی داخیل اولدو. فئودال ظولمو و مونقول حؤکمرانلیغی خوراساندا سربدارلار عوصیانینا (14 نجو اسرین 30-80-جی ایللریند) مازانداران و گیلاندا سئییدلر حرکاتینا (1350) سبب اولموشدور.

1380-1393-جو ایللرده تئیمور ایرانی ایشغال ائتدی. اونون اؤلوموندن سونرا ایران تئیموریلر و قاراقویونلو دؤولتی آراسیندا بؤلوشدورولدو. 1468-جی ایلده (موش دؤیوشو) قاراقویونلو دؤولتینی آغقویونلو عوض ائتدی.

قیزیلباشلارا آرخالانان یسماییل صفوی خالق کوتله لری نین عومومی نارازیلیغیندان و داخیلی چکیشمه لریندن ایستیفاده ائده رک آذربایجاندا حاکیمیتینی مؤحکملندیردی و آغقویونلو دؤولتینه سون قویولدو. 1501-ده او تبریزه داخیل اولاراق اؤزونو شاه ای ایسماییل ائلان ائتدی. 1502-ده ایسه شیه لیگی دؤولت دینی ائلان ائتدی. 1510-آ قدر ایران صفویلرین حاکیمیتینه کئچدی. 1514-جو ایلده صفویلر عیراق، کوردوستان و جنوبی قافقاز اوغروندا عوثمانلی ایمپئرییاسی ایله اوزون سورن موحاریبه لر آپارمیشلار. 16نجی اسرین آخیرلایرنا قدر صفویلر دؤولتی خاراکتئر اعتیباریله ذزربایجان دؤولتی ایدی. لاکین سونرالار تدریجن دؤولتین ایداره سینده اوستونلوک فارسلارا کئچدی. قیزیلباشلارین سیاسی مؤوقئیی محدودلاشدیریلدی.

1709-1722-جی ایللرده عوصیان ائتمیش افقان طایفالاری صفویلرین پایتاختی ایصفاهانی اله کئچیردیلر (1722). افقان خانلیقلاری نین قیسا مودتلی حؤکمرانلیغی علئیه اینه خالق حرکاتلاری باش وئردی. افقانلار علئیه اینه موباریزه یه و عوثمانلی تورکلرین اؤلکهدن قووولماسینا باشچیلیق ائدن نادیر شاه افشار بؤیوک فئودال ایمپئرییاسی یاراتدی (باخ-فشارلار). لاکین او اؤلدورولدوکدن سونرا (1747) بو دؤولت سوقوت ائتدی. کریم خان زندین حاکیمیت دؤورو (1760-1779) ایستینا اولماقلا ایرانین 18 نجی اسر تاریخی فاصیله سیز فئودال چکیشمه لری ایله خاراکتئریزه اولونور. زندیلرله قاجارلارین اوزون سورن موحاریبه سی قاجارلار سولاله سی نین (1796-1925) حاکیمیته گلمه سی ایله باشا چاتدی. 1795-1797-جی ایللرده آغا محممد شاه قاجارین باشچیلیغ ائتدیگی ایران اوردوسونون جنوبی قافقازا (و جومله دن قاراباغا) باسقینلار بؤیوک داغینتیلارا و قیرغینلارا سبب اولدو. 18 نجی اسرین آخیرلاری 19 نجی اسرین اوللری بؤیوک بریتانییا، روسییا و فرانسانین ایرانی اسارت آلتینا آلماق جهدلری اؤلکهده کاپوتیلیاسییا رئژیمی نین یارادیلماسی ایرانلا بیر سیرا آوروپا دؤولتلری آراسیندا غئیری-برابر موقاویله لر ایمضالانماسی ایله نتیجلندی.

اوللر ایرانین تابئچیلیگینده اولان جنوبی قافقاز تورپاقلاری روسییا-ایران موحاریبه لری نتیجه سینده روسییا ایمپئرییاسینا داخیل اولدو (گولوستان، تورکمنچای موقاویله سی). ایرانین آوروپا اؤلکهلری نین صنایع ماللاری اوچون ساتیش بازارینا چئوریلمه سی سوسیال ضیدیتلرین داها دا کسکینلشدیردی و آنتی-فئودال بابی عوصیانلارینا (1848-1852) سبب اولدو. فئودال مولکدار دایره لری بؤهراندان چیخیش رولونو مرکزی حاکیمیتی و دؤولتین موستقیللیگینی مؤحکملتمکده و بیر-سیرا ایصلاحاتلار کئچیریلمه سینده گؤروردولر. میرزه تاغی خانین (میر نیظام) ایصلاحاتلاری (19 نجی اسرین اورتالاریندا) نتیجه سینده ایقتیصادیات و مدنیت ساهه سینده موعین ایره لیلگیش اولدو. 19 نجی اسرین سونو-20 نجی اسرین اوللرینده ایران ایمپئریالیست دؤولتلرین (بؤیوک بریتانییا، روسییا) یاریم موستملکه (مستعمره) سینه چئوریلمیشدیر. 20 نجی اسرین سونوندان میللی شوور اینکیشاف ائدیر، بورژا-میلتچیلیک ایدئیالاری یاییلیر، (مولکوم خان، ه.تالیبوو، ریا زینالابدین ماراغایی (زین‌العابدین مراغه‌ای)، آغاخان کیرمانی و ب.) بورژوا طلبلری ایره لی سورن گیزلی جمعیتلر یارانیردی.

20 نجی اسرین سونلاریندان ایراندا باشلایان صنایئعلشمه و 1905-1911 ایران مشروطه اینقیلابی قاجارلاری داها دا ضعیفلتدی. 1919-جو ایلده بؤیوک بریتانییا ایراندا اؤز پروتئکتاراتینی قورماغا چالیشسادا آلینمادی، نتیجه ده 1921-جی ایلده مخصوص حربی سوواری بریقادانین رهبری رضا خان (سونرادان رضا شاه) اینگیلتره و دیگر آوروپا دؤولتلری نین دستگی ایله قاجارلاری دئویردی. 1925-جی ایلده مجلیس اونو یئنی سولاله-پهلویلرین ایلک حؤکمداری کیمی تانیدی. رضا شاهین دؤورونده ایفراط فارس میلیتلیک سیاستی آپاریلدی و گئنیش میقیاسلی یئنیلنمه لر آپاریلدی، صنایعئ اینکیشافی اؤلو نؤقطه دن ترپندی، یئنی دمیریوللاری چکیلدی، میللی تحصیل سیستئمی یالنیز فارس دیلینده تشککول تاپدی.

یکینجی دونیا موحاریبه سی زامانی ایران اؤز " نئیتراللیغینی " ائلان ائتسه ده اؤلکهده چوخ گوجلو فاشیست کشفیاتی واردی. بونو بیلن سووئتلر و اینگیلتره اؤز قوشونلارینی ایرانین اراضیسینه یئریتدیلر. شوروی قوشونلاری ایران آذربایجانینا گیردی. سسری ایرانین اراضیسینه گیرمه سینی 1922-جی ایلده ایران و شوروی آراسیندا اولان موقاویله ایله ایضاح ائتدی (همین موقاویله یه گؤره اگر بیر دؤولتین تهلوکه سیزلیگینه قارشی شرایت یارانارسا دیگر اونون اراضیسینه قوشون یئریده بیلر). اؤلکهده یارانمیش اولان وضعیت شاهی اؤز اوغلو محممد رضا پهلوی نین خئیرینه تاختدان ال چکدیردی. شوروی و بؤیوک بریتانییا قوشونلاری ایران اراضیسینده 1946-جی ایله کیمی قالدیلار. بو قوشونلارین عصاس مقصدی فارس کؤرفزی و خزر دنیزینی بیرلشدیرن نقلیات یوللارینی مودافیعه ائتمه لی ایدی. موحاریبه قورتاردیقدان سونرا سووئت (شوروی) قوشونلاری نین بیر حیصه سی، همچی نین قوشونلا بیرگه گئتمیش اولان آذربایجانلیلار ایران آذربایجانیندا مسکونلاشدیلار.

1951 جی ایلده دئموکراتیک میلتچی محممد موصدیق (محمد مصدق) ایراندا یارانمیش اولان وضعیته قارشی قالخدی و باش ناظیر سئچیلدی. باش نظیر کیمی او اؤلکه نین نئفت ثروتلرینه نظارتی اله کئچیرمه یه و آنقلو-ایران نئفت کومپانییاسینی (ایندیکی ب.پ) میللیلشدیرمه یه جهدی ، قربی ناراحات ائتمه یه باشلادی. م موصدیق بونونلادا ایرانین " نئیتراللیغینی " قوروماغا چالیشیردی. بونون جاوابیندا ایسه بریتانییا ایرانا ائمبارقو قویدو. تئزلیکله آمریکا-دا بریتانییایا قوشولدو. نتیجه ده اؤلکهده چئوریلیش اولدو- ناظیرلر کابینئتی قووولدو، موصدیق حبس ائدیلدی. شاه آمریکا و بؤیوک بریتانییانین دستگی ایله اؤلکهیه قاییتدی.

نئفتدن گلن گلیرلر شاها قیسا زامندا حربی گوجو آرتیرماغا و چوخ سایلی ایصلاحاتلار آپارماغا شرایط یاراتدی. یئنی یوللار تیکیلدی، لیمانلارین گئیشلندیریلدی، کندیلرین خئیرینه ایصلاحاتلار، قادینلارا سئچکی هوقوقو وئریلدی و ایره لیلیشلر باش وئردی.

شاه خاریجی سییاستده ایسه قربی ؤنوملو سییاست آپاریردی. 1960-جی ایللرین اورتالاریندان باشلایاراق شاهین موستقیل سییاست آپارماق ایستگی قربین هئچ خوشونا گلمه دی. تئزلیکله قربده اونون آوتوریتار ایدارئتمه ده، اینسان هاقلارینی پوزماقدا ایتتیهام ائتدیلر. 1977-جی ایلده ابش-دا حاکیمیته گلمیش اولان پرئزیدئنت کارتئر و اونون اهاته سی ایرانا قارشی ضید مؤوقئ توتماغا و ایرانا ضید قوووه لرله یاخینلاشماغا باشلادی. بو مودت عرضینده ایسه ایران داخیلینده روهوللاه موسوی خومئینی آرتیق اؤز اطرافیندا آنتیشاه قوووه لر توپلایا بیلمیشدی. خومئینی دیندار-شیه لرین دستگینه آرخالانیردی. خومئینی شاهین داخیلی و خاریجی سییاستینی همچی نین آقرار ایصلاحاتلاری، قادینلارا وئریلمیش سئچکی هوقوقونو تنقید ائدیردی. بو فالیتینه گؤره او 1963 و 1964-جو ایللرده حبس ائدیلمیش و اؤلکه خاریجینه چیخاردیلیمیشدیر. سونراکی فالیتینی یراقدا داعوام ائتدیرن خومئینی بورادا دا ایرانداخیلی قوووه لرله علاقه ساخلاییردی. 1978-جی ایله کیمی شاه رئژیمی اؤلکهداخیلی وضعیتی گیزلی پولیسین حسابینا قورویوب ساخلایا بیلیردی. بو واختا قدر اؤلکه اراضیسینی آنتیشاه نوماییشلری بورودو. بو آکتیولیک تکجه خومئینی و اونون طرفدارلاریندان گلمیردی. ایران موجاهیدلری و ایران فدایلری تشکیلاتلاری دا بو ایشده سسری، فلستین آزادلیق تشکیلاتی و رادیکال عرب رئژیملری نین دستگی ایله فال ایشتیراک ائدیردیلر. ایقتیصادیات سارسیلمیشدی. تئزلیکله نوماییشکارلارا قارشی قویولموش اوردو 1979-جو ایل فئورالین 11-د اؤز نئیتراللیغینی ائلان ائتدی، بونونلادا پهلویلرین طالعیی هلل ائدیلدی.

موعاصیر ایران

ایرانا قاییتمیش خمینی دینی و سیاسی رهبر کیمی قارشیلاندی. مووقتی حؤکومتین لیدئری مهدی بازارقان (مهدی بازرگان)ین ایشتیراکی ایله 15 نفردن عیبارت ایسلام اینقیلابی شوراسی یارادیلدی. ۱۹۷۹-جو ایلین ۱ آوریلینده اؤلکه ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی، داها سونرا ایسه خومینی عؤمورلوک لیدئر اعلان ائدیلدی.

۱۹۸۰-جی ایلده مجلیسه کئچیریلمیش سئچکیلر نتیجه‌سینده ایسلام رئسپوبلیکاسی پارتیاسی (خومینی و اونون طرفدارلاری) قالیب گلدی. تئزلیکله اؤلکه پرئزیدئنتی ابوالحسن بنی‌صدر و ایسلام رئسپوبلیکاسی پارتیاسی آراسیندا آچیق موباریزه باشلادی. بنی‌صدر و ایران موجاهیدلری تشکیلاتی اؤلکه‌نین کلئریکال (دین اؤلکه سییاستینه تاثیر) ایداره مئتودونون عکسینه چیخیردیلار. ۱۹۸۱-جی ایلین ژوئنینده موجاهیدلر عوصیانا قالخدی، خومینی‌نین گؤستریشی ایله مجلیس اؤلکه پرئزیدئنتینه ایمپیچمنئت اعلان ائتدی، پرئزیدئنت وظیفه‌سیندن گئتدی. یئنی پرئزیدئنت کئچمیش باش ناظیر رجایی اولدو، باش ناظیر پوستونا محمد جواد باهونر گلدی. ایل‌یاریمدان سونرا موجاهیدلرین عوصیانی یاتیریلدی. آقوستدا رجایی و باهونر بومبا پارتلاماسی نتیجه‌سینده هلاک اولدو. یئنی پرئزیدئنت سید علی خامنه‌ای اولدو، باش ناظیر پوستونا میر حوسین موسوی سئچیلدی. ۱۹۸۴-جو ایلده مجلیسه کئچیریلن سئچکیلرده ایسلام رئسپوبلیکاسی پارتیاسی یئنیدن قالیب گلدی. ۱۹۸۵-جی ایلده کئچیریلمیش سئچکیلرده خامنه‌ای یئنیدن پرئزیدئنت سئچیلدی. اؤلکه‌ده گئدن پروسئسلر یوزلرله زادگان عاییله‌سینی خاریجه موهاجیرت ائتمگه مجبور ائتدی.

ایراندا باش وئرن شیعه اینقیلابی‌نین اؤلکه شیعه‌لرینه تأثیرینی آزالتماق، همچینین فارس کؤرفزینده یئگانه حاکیم اولماق ایستگی عراقی ۱۹۸۰-جی ایل ایرانا قارشی موحاریبه باشلاماغا مجبور ائتدی. هر ایکی طرفین ضعیفله‌مه‌سینده منافع گودن قرب موختلیف واختلاردا ایرانی و عراقی دستکله‌دی. عومومی زیان ۳۰۰ میلیارد دولارا چاتدی. ایرانین جنوبداکی نفت زیرساختارلاری حدسیز زیان دیدی. ۱۹۸۸-جی ایلده ایران بیرلشمیش میلت‌لر تشکیلاتی‌نین دستگی ایله کووئیت و سعودیه عربیستانی ایله دیپلوماتیک علاقه‌لره باشلادی. ۸ ایل داوام ائدن موحاریبه نتیجه‌سینده هئچ بیر طرف قالیب گلمه‌دی.

۱۹۸۰-جی ایللرین سونوندا ایراندا موحافیظه‌کارلار و ایصلاحاتچیلار آراسیندا باش وئرن حاکیمیت داخیلی قارشیدورما ایسلام رئسپوبلیکاسی پارتیاسی‌نین بوراخیلماسی ایله نتیجه‌لندی، یئنی سئچکیلرده ایصلاحاتچیلار قالیب گلدیلر. اؤلکه‌داخیلی و بین‌الخالق سیاستده رادیکال دینی سیاست مولاییملشدی.

خومینی ۱۹۸۹-جو ایل ژوئن ۳-ده وفات ائتدی. آنایاسا دییشیکلیکلر ائدیلدی، عؤمورلوک لیدئر خامنه‌ای سئچیلدی، باش ناظیر پوستو لغو ائدیلدی. پرئزیدئنت مجلیسین دانیشانی علی اکبر هاشمی رفسنجانی سئچیلدی. یئنی حؤکومتین ترکیبینه ایصلاحاتچیلارلا یاناشی موحافیظه‌کارلار دا داخیل اولدولار.

۱۹۹۰-جی ایلده عراق کووئیته هوجومو ایله علاقه‌دار ایرانلا صولح باغلاییب، دیپلوماتیک علاقه‌لره باشلادی. بونا باخمایاراق ایران کووئیته هوجومو پیسله‌دی، بیرلشمیش میلتلر تشکیلاتی‌نین تحریم‌لرینه عمل ائتدی. قرب قوشونلاری‌نین کووئیتده اولماسینی آرزولامایان ایران اونلارین فارس کؤرفزیندن چیخاریلماسینی طلب ائدیردی. ۱۹۹۱-جی ایلده کووئیتدن عراق قوشونلاری‌نین چیخاریلماسی ایله ایران-عراق موناسیبتلری یئنیدن گرگینلشدی. بونونلا یاناشی رفسنجانی ایران نفتی‌نین قربه ائکسپورتونو تأمین ائتدی.

بونا باخمایاراق اؤلکه‌داخیلی گرگینلیک رفسنجانیه ایصلاحاتلار آپارماغا همچینین آمریکانین سیاستینی داها دا مولاییملشدیرمگه مانع اولدو. نتیجه‌ده اؤلکه ایقتیصادیاتی‌نین برپاسی اوچون لازیم اولان خاریجی اینوئستیسییا ایرانا گلمه‌دی. ۱۹۹۳-جو ایلده رفسنجانی یئنیدن پرئزیدئنت سئچیلسه ده بو پروبلئملری حل ائده بیلمه‌دی. آرتیق دینی دایره‌لرده اونون سیاستی‌نین تنقید ائتمگیه باشلادی. نتیجه‌ده ۱۹۹۷-جی ایلده کئچیریلمیش سئچکیلرده سید محمد خاتمی قالیب گلدی، قربله موناسیبتلر یاخشیلاشدی.

۱۹۹۷- ۱۹۹۸-جی ایلده دونیا بازارلایرندا نفتین قییمتی‌نین آشاغی دوشمه‌سی ایران ایقتیصادیاتینا منفی تاثیر گؤستردی.

خاتمی ایصلاحاتلارین و قربله یاخینلاشمانین طرفداری ایدی. بو دا ایصلاحاتچیلار و موحافیظه‌کارلار آراسینداکی موناسیبتی کسکینلشدیردی. بو موناسیبت خامنه‌ای و خاتمی آراسیندا ضیدیته سبب اولدو. ۱۹۹۹-جو ایلین یاییندا طلبه نوماییشلری اولدو. ۲۰۰۰-جی ایلین ماییندا خاتمی نین قارداشی - محمد رضا خاتمی‌نین رهبرلیک ائتدیگی ایصلاحاتچیلار سئچکینی قازاندیلار. قربله ایران آراسیندا ایستیلشمه موشاهیده اولوندو. ۲۰۰۱-جی ایلده کئچیریلن سئچکیلرده خاتمی یئنیدن قالیب گلدی.

آمریکاداکی " ۱۱ سئپتامبر " حادیثه‌لریندن سونرا ایرانین نووه تئخنولوگیالارینی اینکیشاف ائتدیرمک نیتی اونو آمریکانین دوشمنلری سیراسینا آید ائتدی. آمریکانین " نظارتی آلتیندا " " Freedom house " ، " سوروس فوندو " و دیگر تشکیلاتلار ایرانداکی سئپئراتچی قروپلاری مالییلشدیریر.

۲۰۰۳-جو ایلده یئرلی ایداره‌ائتمه اورقانلارینا و ۲۰۰۴-جو ایلین فئوریه-مای مجلیس سئچکیلرده موحافیظه‌کارلار قالیب گلدیلر. ایران عراقداکی آنتی‌ناتو قوه‌لرینه دستک وئرمگه باشلادی. ایراندا داوام ائدن موحافیظه‌کار-ایصلاحاتچیلار موباریزه‌سینده کئچمیش پرئزیدئنت رفسنجانی‌نین رئیتینقی قالخدی. اونو ساغ‌مرکزچی قوه‌لر دستکله‌ییردیلر. ۲۰۰۵-جی ایل مجلیسه کئچیریلن سئچکیلرده موحافیظه‌کارلار اکثر یئرلری توتدولار. ایراندا کئچیریلن سون ۱۷ ژوئن ۲۰۰۵-جی ایل تاریخلی سئچکیلرین ایلکین مرحله‌سینده رفسنجانی غلبه چالسادا، ایکینجی توردا گؤزله‌نیلمه‌دن تهرانین کئچمیش شهرداری، قاتی-موحافیظه‌کار ماحمود احمدی‌نژاد ۶۲٪ سسله قالیب گلدی. ۶ آقوست ۲۰۰۵-جی ایلده ایناوروقاسییا اولوندو. احمدی‌نژاد ایسلام اینقیلابی ایده‌آل‌لارینی برپا ائتمگی، حاکیمیتی روشوت‌خورلاردان تمیزله‌مگی، اؤلکه‌ده ایسلام اصل‌لرینه اویغون سوسیالیزم قورماغی سؤز وئریب. آمریکا و ایسرایل سئچکیلرین نتیجه‌لرینی تانیمادیقلارینی بیان ائتدیلر.

اهالیسی

اهالی نین اکثر حیصه‌سی شیمالی و قربی رایونلاردا یئرلشمیشدیر.

اهالی نین ۵۱٪ی شهر اهالیسیدیر. ان بؤیوک شهر تهران‌دیر. تهرانین اهالیسی ۱۹۲۶-۱۹۸۶-جی ایللرده ۲۱۰ مین نفردن ۶٫۵ میلیونا چاتمیشدیر. ۱۹۶۰-جی ایللرین اوللریندن باشلایاراق اوربانیزاسییا پروسئسی داها دا سورعتلنمیشدیر. ایندی تهراندا ۱۵ میلیون اهالی یاشاییر.

اکثر اهالی‌نین ائتنیک منشایی فارس (ایراندا مسکونلاشمیش اری طایفالاری نین نوماینده‌لرینده) چاتیر. بونا باخمایاراق عرب خیلافتینین بو رئگیونلاردان چکیلمه‌سیندن سونرا بو اراضیلره گلمیش تورک-مونقول طایفالاری مرکزی، قربی و بیر نئچه شیمالی رئگیونلاردا اهالی‌نین ائتنیک منشایینه تاثیر ائتمیشدیر. ایندی بونا باخمایاراق بو اراضیلرده یاشایان اهالی‌نین نوماینده لرینده: فارسلاردا، کوردلرده، لورلاردا، بختیاریلرده، مازاندارانلیلاردا و تالیشلاردا آری-ایران ائتنیک منشایی دومینیونلوق تشکیل ائدیر. شیمالدا یاشایان خالقلاردا (خزرساحیلی ایستیثنا اولماقلا) تورک جیزگیلری اؤزونو کسکین بیروز وئریر.

عومومیلیکده اؤلکه اراضیسینده ۳۰-آ یاخین خالق وار. سای باخیمیندا بیرینجی اولان خالق فارسلار و یا پارسیلار (لور و بختیاریلر ایله) دیر-۴۵٪، ایکینجی یئرده آذربایجانلیلار (۴۱٪) دورور. فارسلارین سایی‌سینی دقیق دئمک مومکون دئییلدیر، لاکین رسمی فارسلار دایره‌لرینده بو رقم ۵۱٪-دیر. اهالی‌نین ۱۰-۱۲٪ قدیم میدییالیلارین بیرباشا واریثی حساب اولونان تالیشلار (خزربویو یئرلشمیشلر) تشکیل ائدیر. نؤوبتی یئرلرده کوردلر-۷٪، عربلر-۳٪، لورلار-۲٪، گیلان و مازاندارانلیلار-۶٪، تورکمنلر ۱٪، ۱٫۱٪، ائرمنیلر، خزریلر و شاهسئونلر- هر بیری ۰٫۵٪، چارامایکیلر و گورجولر- هر بیری ۰٫۴٪، آشورلار- ۰٫۳٪ تشکیل ائدیرلر. بوندان علاوه اؤلکه اراضیسینده یاشایان خالقلارا میثال چیقانلاری، قاجارلاری، یئزدیلری، تاجیکلری، قاراپاپاقلاری، کنگرلیلری، تئیمورتاشلاری، براهویلری، یهودیلری، قئربیلری (زردوشتلوی سیتاییش ائدیرلر) گؤسترمک اولار.

دینی منسوبیت، دیل

اؤلکه اهالیسی نین ۹۸٪ موسلماندیر. اهالی نین ۹۰٪-ای شیعه طریقتینه مخصوصدور. شیعه‌لردن ۸۵٪ ایمامیلردیر (اثنی عشری)، قالانلاری باشقا شیعه طریقتلرینه منسوبدورلار- ایسماعیل‌لیلر و علی اللهی. اؤلکه اهالیسی نین ۹٪- سوننودور (کسرن کوردلر). خریستیانلاردان قریقوریان (ائرمنیلر)، نئستوریان (آشورلار)، روما-کاتولیک همچینین اینگیلتر و باشقا پروتئستانت کیلسه‌لرینین نوماینده‌لری مؤوجوددور. اؤلکه‌ده همچینین بهایی‌لیک، یودیزمه و زردوشتلوک منسوب اینسانلاردا مؤوجوددور.

ایران دیللری قروپونا آید دیللرده اهالی نین ۵۵٪ دانیشیر. اهالی نین ۴۳٪-دن چوخو تورک دیللری عاییله‌سینه منسوب دیللرده دانیشیر.

ایرانین ان بؤیوک شهرلری

(۲۰۰۵-جی ایل سییاهیسینا گؤره)

تهران
مشهد
ایصفاهان
کرج
تبریز
اهواز

ایقتیصادیاتی

ایران نفت صنایعی یئکسک اینکیشاف ائتمیش آقرار-صنایع اؤلکه‌سیدیر. اؤلکه اراضیسینده نفت اعمالی و نفت-کیمیا موسیسه‌لری فعالیت گؤستریر. طبیعی ثروتلردن نفت، گاز، کؤمور، میس، دمیر، مانقانلی و سینک-قورغوشون فیلیزلری ایصطهلاک ائدیلیر. اؤلکه‌ده همچینین ماشینقاییرما و مئتال‌ایشله‌مه، قیدا و تئکستیل صنایعی اینکیشاف ائتمیشدیر. خالچالارین کوستار اوصوللا ایستحصالی گئنیش یاییلمیشدیر. بوغدا، آرپا، پاخلا، پامبیق، شکر چوغونودورو و شکر قامیشی، توتون، چای، فیندیق، پوسته گئنیش بئجریلیر. اهالی قویون، گئچی، ایری بوینوزلو مال، دوه ساخلاییر.

اساسا خام نفت و نفت محصوللاری، مئتال فیلیزلری، کند-تصروفاتی محصوللاری نین ایخراجی اوستونلوک تشکیل ائدیر.

اؤلکه‌یه خاریجدن آغیر ماشینقاییرما و کیمیا صنایعی، ماشین، دمیر، پولاد، تئکستیل ماللاری، کاغیذ ایدخال اولونور.

اساس تیجارت امکداشلارینا تورکیه، بیرلشمیش عرب امیرلیکلری، آلمان، بؤیوک بریتانیا، ایتالیا، ژاپون داخیلدیر.

گاز

ایران بوتون دونیادا طبیعی گاز احتیاطی‌نین ۱۶٪-نه مالیکدیر. اساس قاز یاتاقلاری کؤرفز شئلفینده همچینین اؤلکه‌نین شیمالی-شرقینده یئرلشیر.

۲۰۱۰-جو ایلدک گاز حاصیلاتی‌نین ایلده ۲۹۰ معکب متره چاتاجاغی گؤزله‌نیلیر. بوندان سونرا گاز ایخراجی تام گوجویله فعالیته باشلایاجاق. ایندی گاز ایخراجی اساسا تورکیه‌یه-دیر، شیمالی-فارس آدلی گاز یاتاغیندان چیخان گازین گاز-سیخیجی زاوودلارا چاتماسی اوچون اؤتوروجو بورولار اینشا ائدیر.

نفت

ایران کونستیتوتسیاسینا اساسا میلی نفت حاصیل ائدن موسیسه آکسیالاری‌نین خاریجی کومپانیالارا ساتیلماسی و یا اونلارا نفت حاصیل ائتمه‌یه ایجازه وئریلمه‌سی قاداغاندیر. نفت یاتاقلاری‌نین کشفینی ایران میلی نفت کومپانیاسی آپاریر. ۱۹۹۰-جی ایللرین سونلاریندان باشلایاراق نفت سئکتورونا خاریجی اینوئستورلار گلمیشدیر (فرانسا-توتال و Elf Aquitaine، مالئزی-Petronas، ایتالیا- Eni همچینین چین میلی نفت کومپانیاسی). اونلار "کومپئنساسیا ائدیلمیش کونتراکتلار" اساسیندا حاصیل ائدیلمیش نفتین بیر حیصه‌سینی الده ائدیرلر، مودت بیتدیکدن سونرا ایسه یاتاقلاری ایران میلی نفت کومپانیاسی‌نین نظارتینه وئریرلر.