Celibat

Celibat (łac. caelebs – bez żony, samotny) – forma życia polegająca na dobrowolnym zrezygnowaniu z wchodzenia w związek małżeński i wstrzemięźliwości. Ma charakter religijny i jest stosowany przez kapłanów Kościoła rzymskokatolickiego oraz mnichów wszystkich Kościołów chrześcijańskich. Także duchowni w innych religiach, jak np. buddyzm stosują celibat.

W Piśmie Świętym

W Piśmie Świętym nie ma wyraźnych tekstów nakazujących zachowywanie celibatu członkom jakiejś grupy społecznej lub religijnej. W Starym Testamencie są tylko nieliczne wzmianki o osobach pozostających w bezżenności, np. Bóg Jahwe zaleca Jeremiaszowi, aby nie brał sobie żony (Jr 16,2). W stanie bezżennym żyli prorocy Eliasz i Elizeusz.

W Ewangelii Mateusza Jezus wypowiada słowa, w polskim tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia oddane jako […] są także bezżenni, którzy ze względu na królestwo niebieskie sami zostali bezżenni (Mt 19,12).

Drogę bezżenności wybrali także Jan Chrzciciel, Jan Ewangelista, a także Święty Paweł. Ten ostatni w swoich listach kilkukrotnie umieszcza zachętę do zachowania celibatu:

• Dobrze jest człowiekowi nie łączyć się z kobietą. (1 Kor 7,1)
• Tym zaś, którzy nie wstąpili w związki małżeńskie, oraz tym, którzy już owdowieli, mówię: dobrze będzie, jeśli pozostaną jak i ja. (1 Kor 7,8), zaznaczając wszakże na wstępie swojego wywodu, że "każdy jest obdarowany przez Boga inaczej" (1 Kor 7,7).
• Człowiek bezżenny troszczy się o sprawy Pana, o to jak się Panu przypodobać. Ten zaś, kto wstąpił w związek małżeński, zabiega o sprawy świata, o to, jak by się przypodobać żonie (1 Kor 7,32-33). Jest to zwrócenie uwagi na trudności życia małżeńskiego.

W Kościele katolickim

Historia

W Kościele katolickim od samego początku kształtował się zwyczaj spontanicznego celibatu, który w miarę upływu czasu zaczęto traktować jako obowiązek.

Pierwotne chrześcijaństwo

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa zalecano kapłanom wstrzemięźliwość seksualną, bez względu na to czy żyli samotnie, czy mieli rodziny. Nie uznawano możliwości ponownego zawarcia małżeństwa przez owdowiałych duchownych. W zakresie celibatu duchowieństwa nie było żadnych uregulowań prawnych. Żonaci mężczyźni byli dopuszczani do święceń.

W Kościele wschodnim już od końca III w. istnieją świadectwa, że naturalną konsekwencją praktykowania wstrzemięźliwości przez księży żyjących w małżeństwach było niezawieranie małżeństwa po święceniach. Mówił o tym Hipolit Rzymski oraz Synod w Neocezarei w Azji Mniejszej. Świadectwa z Syrii i Azji Mniejszej z drugiej połowy IV w. są jeszcze liczniejsze. Kanony Apostolskie stanowiły, że jedynie niżsi duchowni mogą się nadal żenić po święceniach. A zatem już wtedy biskupi, księża, oraz diakoni nie zawierali małżeństw. Hieronim wyjaśniał, że Piotr i inni apostołowie byli żonaci, ale zawarli małżeństwo przed tym jak zostali wezwani przez Chrystusa do posługi apostolskiej, i po powołaniu odstąpili od pożycia małżeńskiego. Legenda o Pafnucym z pierwszej połowy V w. nazywa zakaz małżeństwa księży starożytną tradycją kościelną.

Biskupi zebrani na synodzie w Ancyrze w 314 r. w kanonie 10 ogłosili:

Diakoni, którzy w chwili przyjmowania święceń zadeklarowali i stwierdzili, że chcą zawrzeć małżeństwo, gdyż nie mogą żyć w celibacie, jeśli później ożenią się, mogą nadal pełnić swe funkcje, ponieważ biskup udzielił na to zgody. Ci jednak, którzy nie zgłosili zastrzeżenia i przyjęli święcenie zgadzając się zachować bezżenność, a później się ożenili, powinni zostać złożeni z funkcji diakońskich."

W 325 roku Sobór Nicejski uchwalił kanon III "O kobietach zamieszkujących razem z duchownymi", nie ma w nim jednak mowy o związkach małżeńskich. Był to kanon wymierzony w konkubinat:

Wielki sobór zabronił całkowicie biskupom, prezbiterom, diakonom i wszystkim członkom stanu duchownego, zamieszkiwać z kobietą, chyba, że jest to matka, siostra, ciotka lub inna osoba stojąca poza wszelkimi podejrzeniami.

Na Zachodzie na temat celibatu wypowiedział się już Synod w Elwirze (dzisiejsza Granada) ok. 300-303 r. W kanonie 33 możemy przeczytać:

Synod zabrania stanowczo, aby biskupi, kapłani i diakoni oraz wszyscy duchowni będący w służbie ołtarza współżyli z żonami swymi i mieli dzieci. Kto by zaś to czynił, powinien być pozbawiony godności duchownej.

Synod w Kartaginie z 390 r. wypowiedział się w sprawie celibatu w kanonie 3:

Wypada, że święci biskupi i kapłani Boga, podobnie jak i lewici czyli ci, którzy są w służbie Bożych sakramentów, powinni zachować doskonałą wstrzemięźliwość, tak, by mogli uzyskać w prostocie to, o co proszą Boga. To, czego apostołowie nauczali i co zachowywano w dawniejszych czasach, niech nam również będzie dane zachować... Cieszy nas wszystkich, że biskup, kapłan i diakon, strażnicy czystości, powstrzymują się od współżycia małżeńskiego ich z żonami, tak że ci, którzy służą przy ołtarzu, mogą zachować doskonałą czystość.

Średniowiecze

W VIII wieku celibat stał się prawem powszechnym na Zachodzie, ale został usankcjonowany jako jedyna forma życia duchownego dopiero za czasów papieża Grzegorza VII, w XI wieku, w ramach tzw. reformy gregoriańskiej.

Celibat był wymagany od osób wyświęconych (niektórych diakonów, prezbiterów, biskupów) w rycie rzymskim od XI‒XII wieku i miał związek z reformą kościelną papieża Kaliksta II, w Polsce obowiązujący od 1197. Początkowo był jednak domeną zakonów, w których składa się ślubowanie czystości.

Pod koniec średniowiecza celibat nie był przestrzegany przez wszystkich kapłanów. W konkubinacie w Europie Zachodniej żyło ok. 25% kapłanów. Dziesiątki duchownych było z tego powodu denuncjowanych przez gorliwych dziekanów u biskupa lub sami przyznawali się do tego. Biskupi żądali oddalenia konkubiny, przeważnie jednak nie egzekwowano skutecznie żądania. W oczach wielu świeckich konkubinat księży przestał być zgorszeniem. Ten brak dyscypliny wiązał się z brakiem nauczania o ascezie oraz z traktowaniem pracy księdza bardziej jako funkcjonariusza niż duszpasterza.

Czasy nowożytne

Zasadniczo obowiązek celibatu ugruntował Sobór Trydencki. W kanonie IX z 24 sesji soboru, z 11 listopada 1563, w dekrecie o sakramencie małżeństwa, stwierdził:

„	Jeśli ktoś powie, że klerycy którzy otrzymali święcenia, lub osoby które uroczyście przysięgły czystość, mogą zawierać małżeństwo [...] niech będzie wyłączony ze społeczności wiernych.	”
— kanon IX dekretu o sakramencie małżeństwa Soboru Trydenckiego

Sobór Trydencki określił celibat jako szlachetniejszy wybór od małżeństwa:

„	Jeśli ktoś mówi, że stan małżeński powinien być traktowany wyżej nad stan dziewictwa czy celibatu i że nie jest lepsze i bardziej święte pozostać w dziewictwie czy celibacie niż zawrzeć małżeństwo, niech będzie wyklęty ze społeczności wiernych	”
— kanon X dekretu o sakramencie małżeństwa Soboru Trydenckiego

Sobór watykański II wskazał na potrzebę celibatu duchownych, a jako uzasadnienie podał: aby łatwiej niepodzielnym sercem poświęcali się Bogu (Lumen gentium, 42). Paweł VI w encyklice Sacerdotalis caelibatus z 24 czerwca 1967 potwierdził dotychczasowe prawo Kościoła w zakresie celibatu duchownych i podał jego uzasadnienie: chrystologiczne, eklezjalne i eschatologiczne.

W 1971 roku w Rzymie zbadano przestrzeganie celibatu. Raport stwierdzał, że "psychoseksualna niedojrzałość wyrażana w heteroseksualnej i homoseksualnej aktywności była często napotykana".

Podsumowanie

Podsumowanie historii wprowadzania celibatu:

wiek	Kościół powszechny	zachód	wschód
Stary Testament	Nieliczne wzmianki o prorokach żyjących w celibacie, np. Jeremiasz. Celibat praktykowany powszechnie u esseńczyków.
I	przykład życia w celibacie Jezusa, Jana Chrzciciela, Jana Ewangelisty, Pawła, Tytusa, Tymoteusza. Jezus zachęca uczniów do celibatu. Także św. Paweł zachęca do celibatu w listach.
II	Zachęta do wstrzemięźliwości po ślubie, ale żonaci dopuszczani do święceń.
III	Początek dobrowolnego praktykowania celibatu przez anachoretów, eremitów i cenobitów.		Od końca III w. istnieją świadectwa, że naturalną konsekwencją praktykowania wstrzemięźliwości przez księży żyjących w małżeństwach było niezawieranie małżeństwa po święceniach. Mówił o tym Hipolit Rzymski oraz Synod w Neocezarei w Azji Mniejszej.
IV	Sobór Nicejski: brak mowy o małżeństwach duchownych. Synod w Kartaginie z 390 r.: kapłan powinien zachowywać celibat, zgodnie z nauką Apostołów. W praktyce celibat nie był prawem powszechnie przestrzeganym. Zdarzały się całe dynastie kapłańskie, np. patron Irlandii, św. Patryk był synem diakona i wnukiem kapłana. Popularyzacja celibatu przez monastycyzm chrześcijański	Synod w Elwirze: zakaz współżycia. Kary do 10 lat pokuty za niewstrzemięźliwość duchownych.	Synod w Ancyrze: diakon decyduje czy chce ślubować celibat
V	Sobór chalcedoński: znaleźć można takie pojęcia jak episcopia (żona biskupa) i presbytera (żona kapłana)
VI
VII	Do VII w. biskupi, także papieże, miewali małżonki, a ich synowie piastowali w Kościele najwyższe urzędy		Sobór in Trullo: celibat obowiązuje tylko biskupów i mnichów
VIII		W VIII w. celibat stał się prawem powszechnym na Zachodzie
IX
X
XI		Grzegorz VII (papież) – usankcjonowanie celibatu. Oddolne ożywienie życia w celibacie przez członków zakonów żebrzących
XII		Kalikst II i Sobór Laterański I przypominają o obowiązku celibatu duchownych
XIII
XIV
XV
XVI		Sobór Trydencki – przypomnienie nauki o celibacie
XVII
XVIII
XIX
XX		obowiązek celibatu duchownych przypomniany w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 roku oraz przez kolejnych Papieży, aż do Jana Pawła II
XXI

W obecnym prawie kanonicznym

Współczesne prawo kanoniczne Kościoła katolickiego zezwala na wyświęcanie żonatych mężczyzn na prezbiterów (księży) w trzech przypadkach:

• w katolickich Kościołach wschodnich,
• wśród księży innych wyznań (np. anglikańskich, starokatolickich, ewangelickich), którzy zmienili wyznanie na rzymskokatolickie (w przypadku Kościołów, których sukcesji apostolskiej Stolica Apostolska nie uznaje, wiąże się to z powtórnymi święceniami)
• w wyjątkowych przypadkach Kościoła prześladowanego (np. w Czechosłowacji i ZSRR).

W Kościele katolickim dozwolone są święcenia żonatych mężczyzn na diakonów stałych, jednak po śmierci współmałżonki nie mogą oni wstąpić w ponowny związek. Przed przystąpieniem do stanu duchownego muszą również spełniać warunki zawarte w kanonach Kodeksu Kanonicznego.

Przyjęcie celibatu duchownych odbywa się podczas święceń diakonatu. W Kościele katolickim (i nie tylko) celibat praktykowany jest także przez mężczyzn, którzy nie są kapłanami oraz przez kobiety. W tych przypadkach (zakonnice, eremici, członkowie instytutów świeckich itp.) konsekracja dokonuje się przez śluby lub inną więź. Celibat jest zawsze przyjmowany w wolności i dla Królestwa niebieskiego (Mt 19,12).

Sens celibatu

Podstawa teologiczna celibatu kościelnego tkwi w jego związkach ze święceniami, które – jak wierzą chrześcijanie – łączą kapłana z Jezusem Chrystusem.

Jan Paweł II o celibacie

W książce "Wstańcie, chodźmy!" Jan Paweł II tak tłumaczy sens celibatu:

• Istnieje przede wszystkim motywacja chrystologiczna: Chrystus, ustanowiony Pośrednikiem między Ojcem i rodzajem ludzkim, pozostał celibatariuszem, aby całkowicie poświęcić siebie służbie Bogu i ludziom. Komu dane jest uczestniczyć w godności i misji Chrystusa jest wezwany, aby podzielał również to całkowite oddanie.
• Istnieje motywacja eklezjologiczna: Chrystus umiłował Kościół, Ciało swoje, poświęcając dla tego Kościoła całego siebie, aby sobie przysposobić Oblubienicę chwalebną, świętą i nieskalaną. Wybierając celibat, kapłan obiera jako własną tę dziewiczą miłość Chrystusa do Kościoła, czerpiąc z niej moc nadprzyrodzonej płodności.
• Istnieje w końcu motywacja eschatologiczna: przy zmartwychwstaniu. Celibat kapłański zapowiada nadejście ostatecznych czasów zbawienia i w jakiś sposób antycypuje wypełnienie się Królestwa, potwierdzając, że istnieją wyższe wartości, które pewnego dnia zajaśnieją we wszystkich dzieciach Bożych.

Celibat świeckich

W Kościele katolickim świeckimi celibatariuszami są na przykład numerariusze i przyłączeni Prałatury Opus Dei.

Polska

W Polsce do końca XII wieku praktykowano udzielanie święceń żonatym mężczyznom. Celibatariuszami byli natomiast biskupi, choć i tu zdarzały się wyjątki, jak chociażby biskup włocławski, Ogier, który miał żonę Burnę, właścicielkę wsi Wyciąże pod Krakowem, oraz syna Ogierowica, który odgrywał znaczną rolę w Wielkopolsce.

Reforma, która po okresie saeculum obcurum doprowadziła do odrodzenia duchowego Kościoła na zachodzie Europy, w Polsce w XI i XII natrafiała na znaczne trudności. Władcy zachowując wpływ na obsadę stanowisk biskupich i opackich nadawali je przede wszystkim kandydatom zasłużonym dla dworu, a nie osobom, którym zależałoby na odnowie Kościoła. Wielu duchownych było żonatych, częstym zjawiskiem były potępiane przez Kościół symonia, nepotyzm i dziedziczenie urzędów.

Stopniowo jednak dzięki działalności zakonów oraz legatów papieskich realizowano dzieło odnowy, której głównym postulatem była reforma kleru. Przykładem może być działalność legata papieskiego Gwalona, biskupa Beauvais, który na zwołanym przez siebie synodzie wiosną 1103 usunął ze stanowisk dwóch biskupów. Prawdopodobnie jeden z nich, Czesław, biskup krakowski, utracił urząd ze względu na to, że był żonaty. Pierwszym miejscowym hierarchą, który stanowczo podejmował inicjatywy w sprawie podniesienia dyscypliny kościelnej, był Walter, z pochodzenia Walończyk, w latach 1149‒1169 biskup wrocławski. Działania te, jak się przypuszcza, miały jednak charakter lokalny.

Za pontyfikatu Innocentego III, który na nowo podjął dzieło odnowy, do Polski przybywali legaci, mający za zadanie realizację reformy: Idzi z Modeny (1184), Reginald (ok. 1185) kardynał Giovanni Malabranca (1189) oraz kardynał Pietro Capuano. Ten ostatni na zwołanym w 1197 synodzie reaktywował przepisy kościelne o bezżeństwie duchownych i usunął ze stanowisk tych, którzy się temu sprzeciwiali.

Kontynuatorem tych działań był Henryk Kietlicz, arcybiskup gnieźnieński. Za jego rządów zasada celibatu została wprowadzona jako prawo obowiązujące. Każdy duchowny miał pod przysięgą złożoną na Ewangelię zrezygnować z życia małżeńskiego. Małżeństwa księży uważano za nielegalne, a dzieci z tych związków za pochodzące z „nieprawego łoża”. Miało to na celu uchronienie przed przekazywaniem przez księży w spadku probostw swoim synom. Od tej pory syn księdza mógł zostać kapłanem jedynie wówczas, gdy uzyskał uprzednio dyspensę papieską. Jednym z cennych dokumentów dotyczących tej kwestii jest dokument papieża Honoriusza III udzielający dyspensy pewnemu kandydatowi:

Ponieważ, jak donosisz naszemu apostolstwu, przed przybyciem pierwszego legata do Polski ojciec twój jako kleryk poślubił dziewicę i według zwyczajów krajowych, które jeszcze nie były zakazane, dał się wyświęcić na księdza i jako diakon ciebie z niej spłodził, pozwalamy na skutek twej prośby, byś mógł dostąpić święceń(...)

Pomimo tych zarządzeń jeszcze w XIII wieku zdarzały się wypadki nieprzestrzegania celibatu, o czym świadczyć może fragment jednej z kronik, gdzie opisano śmierć kantora kapituły krakowskiej Trojana w 1269 roku, który umierał otoczony wieloma dziećmi i wnukami.

Według Jana Ptaśnika jeszcze przez długi czas niektórzy duchowni nie podporządkowywali się zarządzeniom papieskim i prowadzili rozpustne życie, niejednokrotnie mając na swoim utrzymaniu liczne nałożnice. Kolejne zarządzenia synodalne miały na celu wprowadzenie dyscypliny i mimo trudności kontynuowano te działania aż do XV wieku.

Kolejnym ważnym krokiem w stronę utrwalenia celibatu i odnowy moralnej wśród duchowieństwa w Polsce był okres reformacji. Pod wpływem ruchów protestanckich, zaczęto zastanawiać się nad zniesieniem celibatu, podjęto tę kwestię nawet w piśmie wystosowanym przez króla do papieża. Propozycja ta została jednak odrzucona. Zdecydowane stanowisko Soboru Trydenckiego, podtrzymujące zasadę celibatu w Kościele rzymskokatolickim pomogło w jego ugruntowaniu w Polsce.

W Kościołach prawosławnych

W Cerkwi prawosławnej i Kościołach wschodnich celibat obowiązuje biskupów, gdyż tradycyjnie są oni wybierani spośród mnichów. Nie jest on wymagany od kapłanów i diakonów. Jednak w przypadku, gdyby przed przyjęciem święceń się nie ożenili również i ich obowiązuje życie w celibacie. Jeżeli zaś chcą się ożenić, muszą to zrobić przed przyjęciem święceń diakonatu (święcenia wyższe), lub, w niektórych Kościołach, subdiakonatu (święcenia niższe).

W Kościołach protestanckich, starokatolickich i anglikańskich

Kościoły protestanckie, starokatolickie i Kościół anglikański zniosły go dla wszystkich swoich duchownych, jednak i w tych Kościołach dopuszczalne jest dobrowolne bezżeństwo. Kościół Starokatolicki w RP oficjalnie nakłada celibat na swoich duchownych, ale możliwe jest uzyskanie dyspensy. Powołanie do bezżenności uważane jest przez protestantów za szczególny i rzadki dar charyzmatyczny. Kto decyduje się na bezżenność nie posiadając tego daru, ten narażony jest na nieczystość cielesną i duchową. Posiadanie rodziny przez duchownego uważa się za korzystne dla zboru. W Kościołach luterańskich celibat obowiązuje zazwyczaj siostry diakonisy.

Wyjątkiem jest protestancka grupa religijna szejkersów, która wszystkich wyznawców zobowiązuje do celibatu, potępia małżeństwo i zaleca adopcję zamiast rodzenia dzieci.

Na uniwersytetach w Oksfordzie i Cambridge

Do końca XIX wieku celibat obowiązywał profesorów uniwersytetów w Oksfordzie i Cambridge.

Kontrowersje

Wymóg celibatu wobec duchownych wzbudza sprzeciw ze strony krytyków Kościoła rzymskokatolickiego oraz grup reformatorskich w łonie katolicyzmu. Według nich celibat jest niezgodny z nauczaniem Biblii. Na poparcie tej tezy przywołuje się przykłady kapłanów Starego Testamentu, którzy powszechnie byli ludźmi żonatymi, oraz nauczanie Nowego Testamentu, w którym "bezżenność" przedstawiana jest jako dar (1 Kor 7,7-8) dla niektórych wierzących, życie rodzinne zaś – jako naturalne powołanie duchownych (1 Tm 3,1-5; 3,12). Zwolennicy modelu biblijnego argumentują, że życie rodzinne jest dla duchownych doskonałym sprawdzianem przydatności do służby w Kościele: "Jeśli bowiem ktoś nie potrafi sobie poradzić z własnym domem, to jakże będzie mógł zatroszczyć się skutecznie o Kościół Boży?" (1 Tm 3,5). Odwołują się również do faktu, że sam apostoł Piotr był człowiekiem żonatym (1 Kor 9,5; Mt 8,14).

Kwestia celibatu od wielu lat jest przedmiotem debaty wśród publicystów religijnych i teologów.

Celibat jest również krytykowany przez część seksuologów. Zbigniew Lew-Starowicz, w raporcie "Seksualność Polaków" z 2002 roku pisze: "[celibat] wiąże się z uruchomieniem mechanizmów obronnych i zachowań zastępczych, które mają negatywny wpływ na duchownych i ich relacje z wiernymi. Wymienia się najczęściej: idealizowanie lub deprecjonalizowanie kobiet, kompensacyjne dążenie do zaszczytów, bogactwa i uznania, brak poczucia rzeczywistości i znajomości codziennego życia wiernych, niechęć do świeckich i wywyższanie się nad nimi, rozbudowanie teologii grzechu, obsesji antyseksualnych, faryzeizmu i obłudy, tłumienie seksu prowadzące do zaburzeń zdrowia, nadmiernego zainteresowania sprawami seksu u wiernych, zachowań zastępczych (homoseksualnych, pedofilnych) itd." Jak dalej pisze Lew-Starowicz "według badań zachodnich (jakich?) orientację homoseksualną ujawnia do 22% księży, 80% masturbuje się, pedofilię rozpoznano u 2% badanych księży".

Aspekt psychologiczny wyboru celibatu

Przy wyborze życia w celibacie mogą wchodzić w grę motywacje negatywne jak i pozytywne.

Motywacje negatywne

Jedną z przyczyn negatywnej bezżenności mogą być przeżyte, szczególnie w pierwszych latach dzieciństwa, zakłócenia w rodzinnych relacjach międzyosobowych. W ten sposób decyzję o życiu w celibacie mogą podejmować osoby niedojrzałe uczuciowo, niezdolne do związku. Przy opóźnionym procesie dojrzewania, zahamowania dotyczące małżeństwa mogą ustąpić, co utrudnia wytrwanie w celibacie.

Motywacje pozytywne

Według Kościoła katolickiego wybór życia w celibacie może być też pozytywnym, wewnętrznie dojrzałym i wolnym zaakceptowaniem drogi powołania życiowego. Daje wówczas szansę rozwoju i realizacji siebie. Decyzję obrania życia w celibacie można podjąć z powodów naturalnych (np. całkowitego poświęcenia się pracy artystycznej, naukowej lub wychowawczej) lub nadprzyrodzonych (ze względu na Boga). Celibatariusz powinien przeżywać humanizację swej seksualności na drodze naturalnej przez twórczość i kontakty międzyludzkie, a na drodze powołania Bożego przez miłość Boga oraz różne formy zaangażowania w służbę ludziom.

Znaczenie współczesne

Obecnie coraz częściej spotyka się używanie terminu 'celibat' w odniesieniu do przerwania współżycia zarówno stałego jak i tymczasowego również w małżeństwie.

Bibliografia

• Abbott, Elizabeth, Historia celibatu , Wydawnictwo dolnośląskie, Wrocław 2003, ISBN 83-378-4027-7
• Heid, Stefan: Celibacy in the Early Church. The Beginnings of a Discipline of Obligatory Continence for Clerics in East and West. San Francisco: Ignatius Press, 2000, s. 376. ISBN 0-89870-800-1.

Zobacz też

• Sobór in Trullo
• dziewictwo

Linki zewnętrzne

• Dlaczego Kościół zobowiązuje księży do celibatu? – ks. Mateusz Gaudron FSSPX z Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X
• Księża łamiący celibat – Jacek Salij OP o celibacie
• EAI Ekumenizm.pl: Zaobrączkowani księża – celibat
• Papież Paweł VI: Encyklika o celibacie księży SACERDOTALIS COELIBATUS. 24 czerwca 1967. [dostęp 2012-06-21].
• Stowarzyszenie Żonatych Księży i Ich Rodzin