Франция

Бу мәкаләнең латин әлифбасындагы игезәге бар.

Франция Җөмһүрияте

Байрак Илтамга
Шигарь: «Liberté, Égalité, Fraternité (Азатлык, Тигезлек, Кардәшлек))»
Һимн: «Марсельеза»
Нигезләнгән	843 (Верден килешүе) 1958 (Бишенче җөмһүрият)
Рәсми тел	француз теле
Башкала	Париж
Эре шәһәрләр	Париж, Марсель, Лион, Тулуза, Бордо, Лилль
Идарә итү формасы	президент-парламент җөмһүрияте
Президент Премьер-министр	Франсуа Олланд Мануэль Вальс
Мәйдан • Барлыгы • су өслеге проценты	674 685 км²/547 030 км² 0,26 %
Халык саны • Бәя (2014) • Халык тыгызлыгы	66 200 000/63 460 000 кеше 116 кеше/км²
ТЭП   • Барлыгы (2013)   • Кеше башына	2,739 трлн. $ 43,000 $
КПҮИ (2013)	0,884 (үтә югары) (20-нче-нч.)
Акча берәмлеге	евро (EUR)
Интернет домены	.fr
ISO коды	FR
ХОК коды	FRA
Телефон коды	+33
Сәгать пояслары	CET (UTC+1, җәен UTC+2)

Франция (фр. France [fʁɑ̃s], рәсми атамасы Франция Җөмһүрияте (République française)) — Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. Башкала — Париж каласы. Ил исеме борынгы герман кабиләсе исеменнән килә — франклар.

Франция халкының саны — 65,4 млн кеше (2010 елның гыйнвары), аларның арасында 90 %-ты Франция гражданнары. Канун чыгару органы — икепалаталы парламент. Административ бүленү — 27 регионга бүленә.

Аурупа берлегенә һәм НАТОга керә.

Географик мәгълүмат

Географик урнашу

Космостан күренеш

Франциянең күпчелек өлеше Көнбатыш Аурупада урнаша. Коры җир буенча ул төньяк-көнчыгышта Бельгия, Люксембург һәм Алмания белән, көнчыгышта Алмания һәм Швейцария белән, көньяк-көнчыгышта Монако һәм Италия белән, көньяк-көнбатышта исә Испания һәм Андорра белән чиктәш. Көнбатышта һәм төньякта ил территориясе Атлантик океан (Бискай култыгы һәм Ла-Манш бугазы), көньякта Урта диңгез тарафыннан юыла.

Шулай ук дәүләт составына Урта диңгездә урнашкан Корсика утравы һәм егермедән артык департаметлар һәм буйсынган территорияләр керә.

Илнең гомуми мәйданы 547 мең км² (буйсынган территорияләр белән 643,4 мең км²). Бу Аурупа Берлегенә кергән иң зур дәүләт.

Климат

Рослен күле

Франциянең кыйтга өлешендә климат уртача диңгезле, көньякта субтропик. Җәй көннәре гадәттә эссе һәм коры, июль аенда уртача температура + 23-25 градусны тәшкил итә. Шул вакытта гыйнвар аенда исә уртача температура + 7-8. Кыш көннәре өчен яңгырлар табигый.

Явым-төшем саны якынча 600—1000 мм. Таулы районнарда бу күрсәткеч 2000 мм-дан да югарырак улырга мөмкин.

Тарих

Б.э.к. 6—5 гасырларда Франция территориясенең зур өлешендә кельт кабиләләре (римллылар аларны галлар, дәүләтне Галлия дип атаганнар) яшәгән. Б.э.к. 2 гасыр азагы — 1 гасыр утрасында Галлияне римлылар басып алганнар. Б.э. 2—4 гасырларда халык арасында христианлык таралган, романлаштыру нәтиҗәсендә латыйн теле кельт телләрне кысрыклап чыгарды.

3—6 гасырларда Галлияне алман кабиләләре (вестготлар, бургундлар, франклар) басып алганнар һәм аның территориясендә берничә дәүләтне хасил иткәннәр. Алар арасында иң зурысы Франк дәүләте булган ("Франция" франклар исеменнән килеп чыккан). Каролинглар империясенең таркалуы (843) нәтиҗәсендә Көнбатыш Франк кыйраллыгы барлыкка килгән. 10 гасырдан дәүләт Франция дип атала башлаган.

Кыйрал хакимияте киске көчезләнгән. IX гасырда викинглар Франциягә даими рәвештә һөҗүм итеп торалар, 911 елда алар Нормандия һерцоглыгына нигез сала.  X гасырның азагында Франция ике дистә һерцоглыкка бүленгән булган, кыйрал хакмияте номиналь генә булып калган. 987 елда Капетинглар династиясе хакимияткә килә. Капетинглар хакимлеге тәре яулары, Францянең үзендә дини сугышлар, беренче парламент (Генераль штатлар) чакыру һәм Авиньон әсирлеге белән игътибарга лаек.

Франция белән Англия арасында булган Йөз еллык сугыш (1337—1453) нәтиҗәсендә эшләп чыгару һәм сәүдә кискен кимәйгән, халык массаларының әхвале авырайган, Жакерия (1358) һ.б. халык күтәрелешләр булып үткән. 15 гасырның икенче яртысында Франция икътисады аякка баскан, кыйрал хакимияте ныгый барган. 16—17 гасырлардан икътисади үсеш дәвере башланган.

• 1789 елның 14 июлендә баш күтәргән Париж халкының шәһәр төрмәсен — Бастилияне штурмлап алу белән башланган.
• 1792 — Беренче республика.
• 1 февраль 1793 ел — Франция Англия һәм Нидерландларга сугыш игълан итә.
  • 1795 ел
    • 7 апрель — Франциядә озынлыкны үлчәү берәмлеге булып метр кабул ителә.
    • 1 октябрь — Бельгия Франциягә кушыла.
• 1807 ел 7 июль — Русия һәм Наполеон Франциясе арасында Тильзит килешүе.
• 1848—1852 — Икенче республика.
• 1870—1940 — Өченче республика.
• 1913 елның 5 ноябрендә — Бөекбритания белән Франция Госман империясенә сугыш игълан итә.
• 1946—1958 — Дүртенче республика.
• 1959 елның 8 гыйнваренде — Шарль де Голль Франция президенты итеп сайлана. Бишенче Республика беренче президенты.

Символика

LA MARSEILLAISE

(дәүләт һимнының беренче куплеты)

Allons, enfants de la Patrie,                

Le jour de gloire est arrivé,                                  

Contre nous de la tyrannie                                  

L'étendard sanglant est levé               

L'étendard sanglant est levé!                                       

Entendez vous dans nos campagnes                           

Mugir ces féroces soldats?                                          

Ils viennent jusque dans vos bras,                                       

Égorger vos fils, vos compagnes!                                

Refrain:                                                                      

Aux armes citoyens!                                             

Formez vos bataillons!                        

Marchons, marchons,                         

Qu' un sang impur                              

Abreuve nos sillons.

МАРСЕЛЬЕЗА

(беренче куплеты)

Әйдәгез, Ил-Ватан уллары,

Данлы көннәр якынлашты,

Безгә каршы явыз тирания

Канлы байракларын асты,

Канлы байракларын асты!

Күрәсезме, безнең авылларда

Тупас солдатлар ни кыра? –

Безнең кул җиткәнне көтеп,

Йорт-җирләребездә узына!

Кушымтасы:

Корал тотып кулга,

Басыгыз сафларга!

Алга, яуга –

Дошман каны

Аксын басуларга.

Һимнның тарихы

“La Marseillaise” (“Марсельеза”) җырын француз халкында шагыйрь, драматург, җырчы һәм виолончельдә уйнаучы буларак танылган Клод-Жозеф Руже дель Иль (Claud-Joseph Rouget de l'Isle, 1760-1836) киеренке рухи күтәренкелек халәтендә бер төн утырып чыгып язган. Бу хәл 1792 елның апрелендә була. Маршал Лүкнер (Lukner) җитәкчелегендәге һәм Рейн елгасы буенда тупланган армия хәлиткеч бәрелешкә әзерләнә. Иртә белән үк, җырны Страсбург шәһәрендә туып үскән майор Дитрих (Dietrich) исемле бер хәрби башлык өйрәнеп ала һәм, автор өе алдына чыгып, шунда җыелган халыкка җырлап күрсәтә. Берничә көннән соң җырны Милли Гвардия солдатлары алдында да башкаралар. Җыр шул төбәктә сугышучы француз гаскәрләрендә киң таралыш таба. Марсель шәһәреннән килгән ирекле хәрбиләр батальоны аны, Парижны азат иткәч, шәһәр урамнарында җырлап бара. Шулай итеп булачак һимнның исеме дә туа – “Марсельеза” (“Марсельлеләр җыры”). Икенче Империя заманында “артык инкыйлаби булмаган” яңа һимн кертү омтылышы да булып ала. Ләкин император Наполеон III (Napoléon III) үзе үк булдырган тәхеттән бәреп төшерелгәч, “La Marseillaise” яңадан үз урынына кайта. Шуннан соң Франция Җөмһүриятенең җиде куплетлы һимнына тел-теш һәм кул тидерергә базган кешенең булганы юк әле.

Халык

Париж Марсель	Урын	Шәһәр	Төбәк	Халык саны	Урын	Шәһәр	Төбәк	Халык саны	Лион Тулуза
	1	Париж	Ил-де-Франс	2,243,833	11	Ренн	Бретань	207,178
	2	Марсель	Прованс — Альплар — Зәңгәр Яр	850,726	12	Реймс	Шампань — Арденнар	179,992
	3	Лион	Рона — Альплар	484,344	13	Һавр	Югары Нормандия	175,497
	4	Тулуза	Көньяк — Пиренейлар	441,802	14	Сент-Этьен	Рона — Альплар	171,260
	5	Ницца	Прованс — Альплар — Зәңгәр Яр	343,304	15	Тулон	Прованс — Альплар — Зәңгәр Яр	164,532
	6	Нант	Луара җире	284,970	16	Гренобль	Рона — Альплар	155,637
	7	Страсбург	Эльзас	271,782	17	Дижон	Бургундия	151,212
	8	Монпелье	Лангедок — Руссильон	257,351	18	Анжер	Луара җире	147,571
	9	Бордо	Аквитания	239,157	19	Вилербан	Рона — Альплар	145,150
	10	Лилль	Нор — Па-де-Кале	227,560	20	Сен-Дени	Реюньон	145,022
		2010 ел

Административ бүленеш

Франциянең диңгезарты биләмәләре

Франция төбәкләре

Франция 27 төбәккә бүленә; шуларның 21е Аурупа кыйтгасына, 1 — Корсика утравында урнашкан һәм калган бишесе — диңгезарты төбәкләр (Гваделупа, Мартиника, Гвиана, Реюньон, Майотта). Франция төбәкләре юридик автономиягә ия түгел, ләкин аларның үз салымнарны гамәлгә кертү һәм бюджетны раслау хокукы бар.

27 төбәк 101 департаментка, 342 бүлегә һәм 4039 кантонга бүленә.

Шуннан тыш, Француз Җөмһүрияте составына 5 диңгезарты территория (Француз Полинезиясе, Уоллис һәм Футуна утраулары, Сен-Пьер һәм Микелон, Сен-Бартелеми, Сен-Мартен) һәм өч аерым статуслы территория (Яңа Каледония, Клиппертон, Француз Көньяк һәм Антарктик территорияләре) керә.

Моны да карагыз

• Корсика