Irlanda

Iste articlo ye sobre un país independient; t'a isla d'o mesmo nombre, se veiga Isla d'Irlanda.

Éire Ireland
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional:
Himno nacional: Amhrán na bhFiann
Capital  • Población	Dublín 505.739
Mayor ciudat	Dublín
Idiomas oficials	Irlandés y anglés
Forma de gubierno Presidenta Primer menistro	Republica Michael D. Higgins Enda Kenny
Independencia Declarata Reconoixita (Estato libre) Reconoixita (Republica)	d'o Reino Unito 21 de chinero de 1919 6 d'aviento de 1921 1 d'abril de 1949
Superficie  • Total  • % augua	Posición 117º 70.273 km² 2%
Población  • Total (2007)  • Densidat  • Densidat	Posición 122º 4.062.235 57 ab./km² 57 hab/km²
PIB (PPA)  • Total (2007)  • PIB per capita	Posición 32º US$ 258.574 millons US$ 59.924
Moneda	Euro (€)
Chentilicio	Irlandés/a
Zona horaria	UTC
Dominio d'Internet	.ie
Codigo telefonico	+353
Prefixo radiofonico	EIA-EJZ
Codigo ISO	372 / IRL / IE
Miembro de: UE, ONU, OCDE, OSCE

Irlanda ye un país d'o norueste d'Europa que fa parte d'a Unión Europea (UE), d'as Nacions Unitas, d'a OSCE e d'a OCDE. A suya constitución dice que o nombre d'o estau ye Éire en irlandés, u bien Ireland, en anglés.

O suyo territorio albarca alto u baixo cinco seisenos d'a isla d'Irlanda (l'occidental d'as clamadas Islas Britanicas), contra la costa d'o norueste de Europa. L'atro seiseno pertoca a Irlanda d'o Norte, una rechión administrativa d'o Reino Unito y parti d'a provincia irlandesa historica de Ulster.

A población d'Irlanda ye de 4.239.848 (2006) en una superficie de 70.273 km², con una densidat de población de 60,33 hab/km².

A capital d'o país ye a ciudat de Dublín, dende a declaración d'independencia d'o país (d'antis más estió una colonia britanica) o 24 d'abril de 1916. L'actual presidenta d'Irlanda ye Mary McAleese, y o primer menistro ye Enda Kenny, dende febrero de 2011.

Toponimia

L'articlo quatreno d'a Constitución irlandesa, adoptata en l'anyo 1937, diz que "o nombre d'o estato ye Éire, u en anglés, Ireland". Ta totz os propositos oficials incluindo as relacions internacionals y atros documentos legals, o gubierno irlandés fa servir o nombre d'Ireland, amás d'emplegar Éire ta os documentos escritos en luenga irlandesa.

As institucions d'a Unión Europea siguen o mesmo patrón dende que o irlandés fue acceptato como luenga oficial d'a Unión l'1 de chinero de 2007 y dicen a l'estato Éire - Ireland, como os nombres oficials que emplegan ta o pasaporte irlandés.

O nombre d'a isla tien o suyo orichen en o irlandés antigo Ériu (en irlandés moderno Éire), que significa o mesmo que o termin chermanico land. Ériu, d'o protocelta *Īwerjū (que tamién cheneró lo galés Iwerd, Mar d'Irlanda), orichinalment significaba gordaria, relacionato con a fertilidat.

Os celtas deciban Éire a la población irlandesa, y asinas a tierra principió a ser conoixita como tierra de l'Éire u Éireland, que derivó en l'actual Ireland (Irlanda).

Hue en día, o nombre oficial d'o estato ye Irlanda, Ireland (en anglés) y Éire en luenga irlandesa. Republica d'Irlanda, Republic of Ireland u Poblacht na hÉireann ye como apareixe en os textos oficials.

Bi ha una leyenda toponimica que relaciona o nombre d'os irlandeses y Irlanda con os ibers y que curiosament se troba en a "Grant Cronica d'Espanya", compilación historica de Chuan Ferrández d'Heredia:

este(n)diero(n) se por la tierra. habita(n)do entro a q(ue) fueron ala fue(n)t de ebro. & aqui habitaro(n) la mayor p(ar)tida. & fiziero(n) cabo de si mismos enla dicha fue(n)t. & como p(r)imerame(n)t se clamasse(n)t appelli(n)os de aq(ue)lla ora adelant. se clamaron yberos por la habitation dela fue(n)t de ebro. & aun oy do son aq(ue)llas ge(n)tes enla ysla de yrlanda la ysla ha por su p(ro)p(r)io nombre antigo .yrla(n)da. & las ge(n)tes. & el pueblo quey habitan han nombre yberos o yberneses. & algunos claman ala ysla .yrlanda. o ybernia por el nombre del pueblo. & de las ge(n)tes que y habitan.

Cheografía

Ladys View en o Condato Kerry

Cheografía fisica

A isla d'Irlanda tien una superficie de 84.421 km² d'os qualos un 83% corresponden a la Republica (70.280 km²) y a resta a Irlanda d'o Norte. Muga a l'ueste con l'ocián Atlantico, a lo noreste con a Canal d'o Norte, a l'este con a Mar Irlandesa que se conecta a l'ocián por meyo d'a Canal de Sant Chorche y d'a Mar Celta. O relieu d'Irlanda ye suaument accidentato por diversos monts. O punto más alto ye Carrauntoohil, con 1.041 m.

Fauna

Rabosa.

Por o suyo aislamiento dende a fin d'o Würm respecto a las arias continental y incluso respecto a la Gran Bretanya, a fauna terrestre autoctona ye pobra: rabosas, furons, liebres y poquetz ciervos constituyen as prencipals especies; bi ha un escaso numero de reptils, nomás existe un reptil actoctono, a sargantana Zootoca vivipara. A fauna d'aus y mamifers anfibios tamién se troba redueita por a depredación. L'alca chigant —l'au que en un primer inte yera dita pingüín, encara que no perteneixeba a la família d'os pingüins australs— s'extinguió en o sieglo XVII.

Flora

Debito a lo clima templato ocianico moderato por a corrient d'o Golfo, o clima relativament templato y l'alta humidat (reforzata por la presencia d'abundants torbas) a isla ye quasi cubierta de tot por praus a on predomina a tefla (simbolo nacional y tradicional d'a cultura irlandesa), a torba se forma a partir d'a descomposición de plantas como a molsa; os praus irlandees poseyen una color verda intensa que ha feito que Irlanda a sobén se diga "O verde Erin".

Actualment, quedan poquetas selvas en Irlanda; dica la Edat meya gran parti d'Éire yera igual que as atras islas britanicas cubierta de selvas caducifolias d'especies como os caixicos, carrascas, albernices y urmos; gran parti d'aquellas selvas fuoron tallatas por os invasors angleses ta a estendillar os pastos d'ovín y a construcción de vaixiellos; con a Revolución Industrial os angleses accentugaron a deforestación en emplegar a fusta tamién como carbón vechetal.

Subdivisión administrativa

A Republica d'Irlanda se subdivide en 26 condatos. Istas divisions s'emplegan en contextos politicos, culturals y esportivos. As circumscripcions d'o Dáil se somenten a las mugas d'os condatos, y por tanto, os condatos con más población tienen más circumscripcions electorals, pero, as circumscripcions no han de crebar as mugas contals.

Republica d'Irlanda Dublín - Bhaile Átha Cliath Wicklow - Cill Mhantáin Wexford - Loch Garman Carlow - Ceatharlach Kildare - Cill Dara Meath - An Mhí Louth - Lú Monaghan - Muineachán Cavan - An Cabhán Longford - An Longfort Westmeath - An Iarmhí Offaly - Uíbh Fhailí Laois - Laoighis Kilkenny - Cill Chainnigh Waterford - Port Láirge Cork - Chorcaí

Kerry - Ciarraí Limerick - Luimneach Tipperary - Tiobraid Árann Clare - An Clár Galway - Na Gaillimhe Mayo - Maigh Eo Roscommon - Ros Comáin Sligo - Sligeach Leitrim - Liatroim Donegal - Dún Na Ngall Irlanda d'o Norte (d'o Reino Unito): Fermanagh - Fear Manach Tyrone - Tír Eoghain Derry/Londonderry - Doire Antrim - Aontroma Down - An Dún Armagh - Ard Mhacha

Cheografía humana y sociedat

Etnografía y inmigración

Porcentache de parladors de gaelico por condatos

Os irlandeses son o pueblo autoctono d'Irlanda, y son un pueblo celta d'a branca gaelica, encara que a mayoría d'os irlandeses actuals sigan alofonicos y parlen o dialecto irlandés d'a luenga anglesa. Historicament os gaels irlandeses han asimilato a pueblos celtas britonicos, a pictos, a invasors vikingos y anglo-normandos. Bi ha una minoría protestant que va desapareixendo poquet a poquet y que ye d'orichen anglés u escocés como os protestants de l'Ulster.

Irlanda ha tenito un gran fluxo d'inmigrants d'os nuevos estatos d'a Unión Europea. S'estima que 210.000 inmigrants han plegato dende Polonia, Lituania, Letonia y Estonia. A comunidat asiatica ye d'alto u baixo 22.000 presonas y a nicheriana de bellas 9.000 presonas.

Luenga

O irlandés, una luenga d'a branca goidelica d'as luengas celticas, yera o solo idioma parlato en a isla dica la imposición de l'anglés en os ambitos oficials y la perduga de prestichio d'o gaelico, convertito en una parla popular. Hue en día, dende a proclamación d'a Republica, ye cooficial con l'anglés en tot o territorio, y contina estando a luenga mayoritaria d'os territorios conoixitos como Gaeltachtaí, plural de Gaeltacht, encara que se troba en situación de retacule, a tamas d'os esfuerzos d'o gubierno ta fomentar-la. En as atras zonas, o ran de conoiximiento varía muito seguntes as estatisticas, pero en cheneral se puet decir que l'anglés ye mayoritario en quasi tota la isla. L'aprendizache d'o irlandés ye obligatorio en a educación primaria y segundaria d'o Estato.

Historia

En zaguerías de 1920 o parlamento britanico vota una lei (Acta de Gubierno d'Irlanda de 1920 de Lloyd George), que divide a isla en dos partz, cadaguna autonoma y con estructura confederal. Pa asegurar a supremacía d'os protestants a delimitación d'Irlanda d'o Norte de 1920 no incluye os tres condatos de l'Ulster mes catolicos (Donegal, Monaghan y Cavan). Manimenos os grans terratenients consiguen que os condatos de Fermanagh y Tyrone de mayoría catolica queden en Irlanda d'o Norte chunto con os quatre de mayoría protestant de Antrim, Down, Armagh y Londonderry pa dar-lis una viabilidat economica.

As eleccions dan una mayoría a los unionistas en o norte y a lo Sinn Fein en o sud. Os miembros d'o Sinn Fein esleitos se constituyoron en "Asambleya d'Irlanda" u Dail Eireann y negocioron con o gobierno de Londres y en zaguerías de 1921 se concede una quasi independencia a un Irish Free State u "Estato Libre d'Irlanda" formau por 26 condatos de mayoría catolica, acceptando que os condatos protestants d'Irlanda d'o Norte sigan unius a lo Reino Unito y a existencia d'un vinclo d'o Estato Libre d'Irlanda con a corona. Os republicans protestan pero en l'anyo 1922 os votants dan mayoría a los qui son partidarios d'o tractato.

Una part de l'IRA y De Valera se niegan a acceptar o tractato en en chunio de 1922 esclata una guerra civil. O 6 d'aviento de 1922 o Estato Libre d'Irlanda se secesionó d'o Reino Unito. O nuevo estato teneba o status de "dominio" d'a Commonwealth. A secesión se produció d'alcuerdo con o Tractato. O 7 d'aviento o parlamento d'Irlanda d'o Norte demanda a Chorche V de seguir dependendo d'o Reino Unito, despartindo-se oficialment d'o Estato Libre d'Irlanda. Os partidarios d'o tractato vencen, y en l'anyo 1923 De Valera deposa as armas, preferindo actual adintro d'o rechimen politico, plegando a estar chefe de gubierno en 1932.

En l'anyo 1937 una nueva Constitución instaura un estato republicán de facto dito Eire, encara que se concede a la Ilesia catolica un puesto privilechiau. En esta Constitución se contempla una futura posible unificación con Irlanda d'o Norte, pero dica ixe inte se precisa que as leis votadas en o parlamento de Dublín s'aplican en o territorio que controla, ye dicir, l'anterior Estato Libre d'Irlanda. Eire se mantenió neutral en a Segunda Guerra Mundial. En abril de 1949 fue proclamada la Republica d'Irlanda y en o mesmo anyo o Parlamento de Westminster la reconoixió, comprometendo-se tamién a no cambiar o estatuto d'Irlanda d'o Norte sin o consentimiento d'os suyos habitants.

Se veiga tamién

• Condatos d'Irlanda
• Provincias d'Irlanda

Vinclos externos

• (en) (ga) Presidencia d'a Republica d'Irlanda
• (en) Guia toristica d'Irlanda