Brzoza

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Skocz do: nawigacja, szukaj
Inne znaczenia Ten artykuł dotyczy rośliny. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.
Brzoza
Brzoza: zdjęcie
Brzoza brodawkowata Betula pendula
Systematyka[1]
Domena eukarionty
Królestwo rośliny
Gromada okrytonasienne
Klad rośliny naczyniowe
Klad rośliny nasienne
Rząd bukowce
Rodzina brzozowate
Rodzaj brzoza
Nazwa systematyczna
Betula L.
Sp. Pl. 982. 1 Mai 1753
Typ nomenklatoryczny
Betula alba L.[2]
Commons Multimedia w Wikimedia Commons
Kora brzozy brodawkowatej
Kwitnąca gałąź brzozy karłowatej
Pień i liście brzozy Maksimowicza

Brzoza (Betula L.) – rodzaj drzew i krzewów należący do rodziny brzozowatych. Obejmuje trudną do sprecyzowania liczbę gatunków, ponieważ w obrębie rodzaju łatwo powstają mieszańce międzygatunkowe o trudnym do ustalenia statusie taksonomicznym. Wyróżnia się zazwyczaj ok. 30–60 gatunków[3], ale też w niektórych bazach taksonomicznych za zaakceptowane uznaje się już ponad 100 gatunków[4].

Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]

Brzozy występują w stanie dzikim w strefach umiarkowanej, borealnej i arktycznej Europy, Azji i Ameryce Północnej. Centrum różnorodności gatunkowej i prawdopodobne miejsce powstania rodzaju znajduje się w północnej Eurazji.

Gatunki rodzime we florze Polski[5]

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój
Posiada lekką i zwiewną koronę.
Pień
Korowina na pniach zazwyczaj gładka, łuszcząca się poziomo cienkimi płatami; biała (najczęściej), żółtawa, ciemnowiśniowa lub czarna. Młode gałązki okrągławe. Pączki okryte 5-6 łuskami.
Liście
Zielone, długość do 10 cm. Opadające na zimę, skrętoległe, pojedyncze, ogonkowe, zwykle jajowate, rzadziej okrągławe, piłkowane, wyjątkowo słabo klapowane. Zazwyczaj nagie, tylko wiosną nieco lepkie. Jesienią pięknie żółto-złociste.
Kwiaty
Kwiaty w kotkach. Kwiaty męskie siedzące, wykształcone już jesienią i zimujące, nie okryte łuskami. Pylniki bez włosków na szczycie. Kwiaty żeńskie na szypułkach, umieszczone na bocznych krótkopędach, przez zimę ukryte w pąkach.
Owoce
Drobne orzeszki opatrzone dwoma błonkowatymi skrzydełkami (czasem niepozornymi), osadzone w kątach trójklapowych łusek, które odpadają wraz z dojrzałymi owocami – cały kwiatostan rozsypuje się.

Rodzaje podobne[edytuj | edytuj kod]

Od grabu i leszczyny różni się kwiatami żeńskimi zebranymi w kotki, a nie występującymi w luźnych gronach (grab) lub po 2 (leszczyna); od olszy zaś nie drewniejącymi i odpadającymi z owocami łuskami kwiatów żeńskich i okrągłymi w przekroju młodymi gałązkami.

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Rozwój
Roślina wieloletnia, jednopienna. Kwiaty rozwijają się na wiosnę wraz z liśćmi. Kwitnie od kwietnia do maja. Owoce dojrzewają zazwyczaj w lipcu-początku września. Brzoza produkuje ogromne ilości nasion – około 50 mln / ha. Zdolność kiełkowania jest jednak niewielka (ok. 15%) i utrzymuje się krótko – najdalej do wiosny następnego roku.Brzozę cechuje szybkie rozprzestrzenianie się. Ponadto brzoza wytwarza odrośla z pnia, utrzymujące się do ok. 80 lat. Całkowity czas życia brzozy rzadko przekracza 200 lat.
Wymagania
Drzewa światłolubne, pionierskie, zazwyczaj o małych wymaganiach pokarmowych i wilgotnościowych. Występują zazwyczaj na gorszych, piaszczystych glebach, a także na północnej granicy lasu.

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (2001...)

Rodzaj z rodziny brzozowate z rzędu bukowców, należącego do kladu różowych w obrębie okrytonasiennych. W obrębie rodziny zaliczany do podrodziny Betuloideae Arnott, jako takson siostrzany rodzaju olsza Alnus[1].

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa oczarowe (Hamamelididae Takht.), nadrząd Juglandanae Takht. ex Reveal, rząd leszczynowce (Corylales Dumort.), rodzina brzozowate (Betulaceae Gray), podrodzina Betuloideae Rich. ex Arn., plemię Betuleae Dumort., podplemię Betulinae DC. ex Duby, rodzaj brzoza (Betula L.)[6].

Podział rodzaju brzoza

Pierwszą propozycję podziału rodzaju opublikował Eduard August von Regel w 1865 roku[7]. Opisanych zostało wówczas 7 sekcji (Albae, Fruticosae, Nanae, Dahuricae, Costatae, Lentae, Acuminatae). System ten był modyfikowany i uzupełniany przez C. K. Schneidera (1915, 1916), Z. D. Chena (1994) i A. K. Skvortsova (2002)[8]. W 1993 zaproponowany został przez De Jonga system wyróżniający w obrębie rodzaju 5 podrodzajów na podstawie cech morfologicznych: Betula, Betulaster, Betulenta, Chamaebetula i Neurobetula[9], wsparty później przez Keinänena i innych (1999) analizą chemiczną metabolitów wtórnych[10]. W miarę jak w analizach pokrewieństwa uwzględniać zaczęto coraz więcej cech (morfologicznych, biochemicznych, liczbę chromosomów, a w końcu genomy) obraz relacji filogenetycznych brzóz coraz bardziej się komplikował. Źródłami problemów w ustaleniu klasyfikacji biologicznej rodzaju jest łatwość z jaką w jego obrębie powstają nowe taksony mieszańcowe i rośliny poliploidalne oraz częsta introgresja. W konkluzjach prac taksonomicznych pojawiają się sugestie, że w przypadku tego rodzaju trzeba odstąpić od prób tworzenia klasycznego kladogramu obrazującego pokrewieństwo filogenetyczne, na rzecz grafu przedstawiającego wielokrotne transfery genów między różnymi taksonami[3].

Wykaz gatunków według The Plant List[4]

Mieszańce międzygatunkowe według The Plant List[4]: B. × alpestris Fr., B. × aurata Borkh., B. × avatshensis Kom., B. × bottnica Mela, B. × caerulea Blanch., B. × dugleana Lepage, B. × dutillyi Lepage, B. × eastwoodiae Sarg., B. × hornei E.J.Butler, B. × jackii C.K.Schneid., B. × murrayana B.V.Barnes & Dancik, B. × purpusii C.K.Schneid., B. × raymundii Lepage, B. × sandbergii Britton, B. × sargentii Dugle, B. × uliginosa Dugle, B. × utahensis Britton, B. × vologdensis Tzvelev, B. × winteri Dugle, B. × zimpelii Junge,

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Larwy płasta brzozowca żerujące na liściu brzozy
  • Brzozy uprawiane są jako drzewa leśne (często jako tzw. przedplon przy zalesianiu).
  • Drewno zwane czeczota, nie jest zbyt trwałe, ale posiada wysokie własności mechaniczne. Bardzo dobrze daje się obrabiać na tokarce do drewna. Pali się nawet mokra. Wykorzystywane jest w meblarstwie, przemyśle papierniczym oraz drzewnym. Jest średnio twarde, ciężkie. Wykonuje się z niego sklejki, wykładziny, meble, dawniej robiono z niego koła. Używane jest także do suchej destylacji i do produkcji węgla drzewnego.
  • Kora – otrzymuje się z niej garbnik oraz dziegieć.
  • Sok brzozy (pobrany wiosną), nazywany oskołą, zawiera dużo cukrów i stosuje się go do produkcji napoju, a także w kosmetyce do produkcji tzw. wody brzozowej.
  • Kilkanaście gatunków stosowanych szerzej jako drzewa ozdobne, ze względu na białą korę u wielu gatunków, wczesne zazielenianie się wiosną i ażurową budowę korony.
  • Z plecionek z łyka brzozowego wykonywano niegdyś więzy i pęta, a brzozowych rózg używano do wymierzania kary chłosty[11].

Roślina lecznicza – liście brzozy mają działanie moczopędne, przeciwreumatyczne i napotne. Poprawiają także przemianę materii i działają odtruwająco na układ krwionośny. W Polsce w celach leczniczych wykorzystywane są liście tylko b. omszonej i b. brodawkowatej[12]. Betulina, stanowiąca do 30% masy białej kory brzozy, wykazuje właściwości lecznicze wobec wielu schorzeń, także przeciwnowotworowe[13][14].

Wiosną ponadto zbierany jest sok, zawierający wiele cukrów i minerałów, cennych dla zdrowia i urody.

Uprawa[edytuj | edytuj kod]

Rozmnażanie
  • Z siewu, natychmiast po zbiorze nasion lub wczesną wiosną. W wypadku gatunków obcych wskazany siew w szklarni w skrzynkach. Kiełkowanie po 2-4 tygodni zależnie od warunków.
  • Odmiany przez szczepienie lub okulizację na 2-3 letnich siewkach.

Znaczenie kulturowe i symboliczne[edytuj | edytuj kod]

link= Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatów o brzozie
link= Zobacz w Wikiźródłach tekst
polskiego przekładu wiersza Siergieja Jesienina "Brzoza"
link= Zobacz hasło brzoza w Wikisłowniku
  • Według wierzeń Słowian zasadzona przy grobie brzoza miała chronić przed duchami, według chrześcijan podobny cel miał spełniać krzyż brzozowy. Słowianie, którzy grzebali zmarłych nogami na wschód, sadzili ją zawsze od strony północnej grobu. Przypisywano jej magiczne działanie – z jej pomocą można było pozbyć się wycieńczenia i dreszczy[15].
  • Gałązek brzozowych używano na wianki i do zdobienia domów w czasie Zielonych Świątek, na palmy w czasie Niedzieli Palmowej by budzić nimi śpiochów, oraz w śmigus do smagania dziewcząt[15].
  • Według współczesnych radiestetów brzoza ma pozytywną energię i dotykanie jej i przebywanie w bliskim jej sąsiedztwie jest korzystne. Według horoskopów urodzeni w znaku brzozy (24 czerwca) są pracowici, zgodni, oszczędni, skromni i wierni w przyjaźni, pozbawieni są niestety słuchu muzycznego[15].
  • U starożytnych Rzymian brzoza symbolizowała m.in. władzę. Stąd właśnie pęk brzozowych rózg związanych rzemieniem – "fasces" – był oznaką władzy liktorskiej. Gałązek brzozowych używano też podczas uroczystości wprowadzania na urząd nowych konsulów[11].
  • Brzoza symbolizuje miłość, małżeństwo, wesele, rodzinę i czystość. Rzymianie z gałązek brzozy sporządzali pochodnie weselne, których ogień miał przynosić szczęście nowożeńcom[11].
  • Brzoza była atrybutem skandynawskiej bogini małżeństwa i rodziny Frigg[11].
  • Brzoza stanowiła również amulet chroniący przed czarami. Dlatego też kołyski wykonywano najchętniej z drewna brzozowego, aby strzegło noworodka przed rzuconym urokiem[11].

Znane brzozy[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

  1. ↑ 1,0 1,1 Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2009-10-29].
  2. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-22].
  3. ↑ 3,0 3,1 Pia Järvinen, Anna Palmé, Luis Orlando Morales, Mika Lännenpää, Markku Keinänen, Tuomas Sopanen, Martin Lascoux. Phylogenetic relationships of Betula species (Betulaceae) based on nuclear ADH and chloroplast matK sequences. „American Journal of Botany”. 91, 11, s. 1834-1845, 2004. DOI: 10.3732/ajb.91.11.1834. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Betula. W: The Plant List [on-line]. [dostęp 2013-02-01].
  5. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland : a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  6. ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Betula (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-01-22].
  7. ↑ Regel, E. Bemerkungen über die Gattungen Betula und Alnus nebst Beschreibung einiger neuer Arten // Bull. Soc. Natur. Moscou 1865, 38(2): 388–434.
  8. ↑ A. K. Skvortsov. A New System of the Genus Betula L. — the Birch. „Bull. Mosc. Natur. Soc.”. 107 (5), s. 73–76, 2002 (ang.). 
  9. ↑ De Jong, P.C. 1993. An introduction to Betula: its morphology, evolution, classification and distribution with a survey of recent work. The IDS Betula Symposium. International Dendrology Society, Sussex, U.K.
  10. ↑ Keinänen, M., Julkunen-Tiitto, R., Rousi, M. & Tahvanainen, J. 1999. Taxonomic implications of phenolic variation in leaves of birch (Betula L.) species. Biochemical Systematics and Ecology 27: 243–254.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Marek Żukow-Karczewski, Brzoza - drzewo pospolite?, "AURA", nr 9/1993 r.
  12. ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  13. ↑ Betulin (ang.). Primary Information Services. [dostęp 2011-04-22].
  14. ↑ Marcin Drag, Paweł Surowiak, Małgorzata Drag-Zalesińska, Manfred Dietel, Hermann Lage, Józef Oleksyszyn. Comparision of the Cytotoxic Effects of Birch Bark Extract, Betulin and Betulinic Acid Towards Human Gastric Carcinoma and Pancreatic Carcinoma Drug-sensitive and Drug-Resistant Cell Lines. „Molecules”. 14, s. 1639-1651, 2009. DOI: 10.3390/molecules14041639. 
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Brzoza&oldid=42832067”