Өңделуде: Наурыз

{{Жыл айлары}}
{{otheruses}}
{| style="float:right;"
|-
|{{Наурыз күнтізбесі}}
|}
'''Наурыз'''&nbsp;— қазіргі [[Григориан күнтізбесі]]ндегі 3-ші келетін март<ref>Март — көне римдіктердің Марс (Mars) деген соғыс кұдайының атынан алынған. Римдіктер мұны нажағайдың ойнауы, кұннің күркіреуімен байланыстырады. Марстың суретіиде адамның тас төбесінде нажағайдың жалт-жүлт еткен суреті берілген. Италияда бұл сез шторм айы дегенді білдіреді.</ref> айына сай қазақша атауы.
 
Наурыз - түркі тайпаларының мүшел есебі бойынша жыл басы саналатын бірінші ай, ойын-сауық мерекесі. Бұл күні қазақтар да наурыз көже пісіріп, наурыз жырын айтып, наурыз тойын еткізеді. 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін қүрылған Кеңес екіметі бұл мерекені діни кертартпа рәсім деп тауып, 1926 жылдан ресми тойлауға тыйым салды. Тек елімізде демократиялық ағым бел ала бастаған 1988 жылдан бүкілхалықтық мейрам ретінде атап өтілетін болды. [[Абай]] «''Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны туралы''» деген тарихи мақаласында Наурыз тарихын көшпелі халықтардың сонау «''хибаги''», «''хүзағи''» деп аталған заманға дейін апарып: «''Ол күнде Наурыз деген бір жазғытұрым мейрамы болып, наурызнама қыламыз деп, тамаша қылады екен. Сол күнін «Ұлыстың Ұлы күні» дейді екен''», - деп жазады. Ақын Наурыз тойын дінге жанастырмай, кектем мерекесі екенін ашық жазады да, «''Ұлыстың Ұлы күні''» деген сөздің өз заманында алғашқы мәнін өзгертіп, Құрбан айтқа байланысты айтыла бастағанын ескертеді.

==Наурыздың мағынасы==
Наурыз, март (парсыша «нау» (жаңа) және «рыз» (күн) – Жаңа жылдың бірінші күні деген мағынаға ие. Ол – күнтізбелік жылдың үшінші айы (31 тәулік), көктемнің басы. Қазақтар бұл мейрамды Әз-Наурыз мейрамы деп те атайды. Халықтың ежелгі наным-сенімінде наурыздың алғашқы үш күнінде жер-көкті жарып ерекше дыбыс (гуіл) естіледі. Мұны тек қана жұмақтан шыққан қой, сол арқылы оны бағып жүрген қойшы ғана естиді. Бұл күні бүкіл табиғатқа, тіршілік иесіне, өсімдік, жан – жануарға ерекше сезім, қуат, қасиет нұры құйылады. Сол себепті, халқымыз «Әз болмай, мәз болмайды» деген.

==Ұлыстың ұлы күні деп неге атаған?==
Бұл жөнінде мынандай аңыз бар: Бір күні Нұх пайғамбардың кемесі Қа-зығұрт тауына келген сәт-те жердің бетін жайлаған топан су кері қайтады. Сол сәт жер бетіне таба-ны тиген барлық тіршілік иелері көк аспаннан түс-кен қасиетті қазаннан бірге дәм татады. Содан, бұл күнді – ұлыстың ұлы күні деп жариялайды. Наурызды тойлау тарихы Ұлы Абай өзінің «Біраз сөзі қазақтың қайдан шық- қаны туралы» жазбасын- да Наурыз тарихын көш- пелі халықтардың «хиби- ғи», «хұзағи» деп атала- тын көне заманына ұш- тастырады. Парсының «нау» сөзі әртүрлі өзгерістерге ұшырағанымен, сол ма-ғынада көп халықтың тілінде сақталып қалған. Ол орысша – нов (ай), немісше – нойе, латынша – нео. Осылайша «нау» сөзі ин-до – еуропалық халықтар дараланудан да бұрын пай- даланылған. Ал одан бер-гі мерзім ғана 5 мың жылдан асады. Қазақтың кө- не шежіресінде де Нау-рыз, Алаш деген сөздер бар. 
Наурыз неге жыл басы? 
«Жеріміз Күнді бір айналып шығатын мерзім – жылдың шартты түрде – үш айынан: наурыз, сәуір, мамыр – көктем, маусым, шілде, тамыз – жаз, қыркүйек, қазан, қа-раша – күз, желтоқсан, қаңтар, ақпан – қыс мезгілдері болып бөлінетіні баршамызға аян. Астрономия ғылымында бұл нақтылана түседі. Көктем наурыздың 22–сінен, жаз маусымның 22–сінен, күз қыркүйектің 23–інен, қыс желтоқсанның 23–інен басталады. Ендеше, Жаңа жылымыздың дәл 22 наурыздан басталуы жыл мезгілдерінің астрономия заңдылығымен де дәл келеді».

==Бұл мейрам басқа халықтарға да тән бе?==
Көне мейрам Наурызды әлемнің көп халықтары тойлаған, қазір де тойлай- ды. Сондықтан да оны ха-лықаралық мейрам деп те атауға болады. Наурыз мей- рамын ежелгі гректер «пат- рих», бирмалықтар «су мей- рамы», тәжіктер «гүл гар- дон», «бәйшешек», «гүлнау-рыз», хорезмдіктер «наусарджи», татарлар «нардугаш», буряттар «сагаян сара», соғдылықтар «наусарсыз», армяндар «навасарди», чуваштар «норис ояхе» деп әрқилы атап, тойлаған. Ал енді, Рим республикасында біздің дәуірімізден бұрынғы VIII ғасырдың орта шенінен бастап қолданылған күнтізбеде Жаңа жыл наурыз айынан басталып, қа- зіргі күнтізбелерінде әлі күн- ге дейін сақталып отыр. Римдіктер жылдың бірінші айын соғысқа тиым салушы құдай Мартиустың атымен март деп атаған. 
Көнедегі Русьте де хрис-тиан діні қабылданғанға дейін Жаңа жылды бірінші март күні қарсы алу дәстүрі болған. Бұл күні Русь халқы мынандай әдет – ғұрыптар жасаған: 1. Құт құдайының құр- метіне деп шырақтар жа-ғып, оны шие ағаштарына ілген. 
2. «Түрлі аурулар мен пә- ле – жаладан сақтайды» деген ырым, сенім бойынша дастарқан басына жиналған әрбір шаруаның алдына үш бас сарымсақ пен столдың нақ ортасына бетін шөп- пен жапқан 12 тал пияз қой-ған. 
Наурыз күні ертедегі грек патшасы алтын тағынан тү- сіп, өзіне ұнаған қызметші-сіне бір күн өз орнын берген.
Байырғы Иран патшасы әділ уәзіріне өз шапанын сыйға тартқан. 
Осы дәстүрлер жөнінде кейінгі кезде басылым беттерінде жазылып та жүр.
Наурызды кім қалай тойлаған?
Ұлы ғұламалар Әбу Райхан Бируни, Омар Һайям тә-різді әлем таныған тарихи тұлғалардың еңбектеріндегі Шығыс халықтарының Нау- рыз мейрамын қалай той-лағаны туралы деректерге назар аударсақ, парсы тілдес халықтардың Наурызды бірнеше күн тойлағанын білеміз. Яғни, олар Наурыз күндерінде мынандай салт-дәстүр, ырымдар жасаған:
1. Әр жерде үлкен от жағып, отқа май құйған.
2. Жаңа өнген жеті дән- ге қарап болашақты болжа-ған.
3. Жеті ақ кесемен дәс- түрлі ұлттық көже «сума-лық» ұсынған.
4. Ескі киімдерін таста-ған.
5. Ескірген шыны аяқты сындырған.
6. Бір-біріне гүл сыйлаған.
7. Үйлерінің қабырғасына дөңгелек ою - «күн символын» салған.
8. Үйлеріндегі тіреу ағаш-қа гүл ілген.
9. Жамбы ату тәрізді түр- лі жарыстар өткізген.
10. Бұл күні кәрі-жас мәз болып, бір-біріне жақсы ті- лектер айтқан, араздаспа-ған.
Бұл дәстүрлерге түсінік Мұндағы бірқатар салт-дәстүрлер ежелгі Тәңірлік танымға сәйкес орын ал- ған. Тәңірлік таным бойын- ша осындағы кейбір нәрсе- лер төмендегідей таңбалар-ды танытады:

1. Садақ – Кеңістіктің, Ана тектің, Судың таңба- сы. 2. Оқ – Уақыттың бала- масы ретінде бүкіл Ғалам-ның, Ата тектің, Ағаштың таңбасы. Ежелгі қазақтардың тілін- де Суды да Жай (оқ), Садақ-ты да Жай деп атағаны мә-лім. Осы таңбаларға бай- ланысты Оғүз Қаған эпосында былай деп айтылады: «... Осы Ұлуқ Түрүк күндерде бір күн ұйқыда бір Алтын Жай көрді, тағы да Үш Күміс Оқ көрді. Бұл Алтын Жай күн шығар жерден күн батар жерге дейін тиіп тұр еді. Ал Үш Күміс Оқ солтүстікке қарай өтіп кетіп (атылып) бара жатыр еді». Оғүз Қаған эпосының, кө- не тілдер түсінігінің тари- хын зерттеушілердің пайым- дауынша, бұл ескерткіш- тегі (эпостағы) күн шығар жерден күн батар жерге дейін созылған Алтын Жай – о баста жер бетін қапта- ған Судың, солтүстікке қа-рай атылып бара жатқан Үш Күміс Оқ – о баста Су- дан жаратылған Жер, Тау және Бәйтеректің яғни, Ға-лам өзегінің таңбасы. Олай болса, мейрамда садақ атып жарысу – Ғаламды бейнелеу.

Түркиядағы Наурыз Түркияның сол кездегі премьер – министрі Тансу Чиллер ханымның тікелей араласуымен, 1995 жылы республиканың ресми мей-рамдарының қатарына бай тарихы бар Наурыз мейра-мы да қосылған – ды. Нау- рыз мейрамы туысқан Түр-кияның түкпір – түкпірінде «Сұлтан – й Наурыз», «Нау- рыздың тоғысы», «Наурыз-дағы мұз бұзылысы» және тағы да басқа атаулармен өткізіледі. Оңтүстік Анадолыда (Ға- зиантеп) 22 Наурыз – «Сұл-тан Наурыз» деп аталады. Жергілікті халықтың сенімі бойынша күн теңелетін түні белгісіз уақытта аяғында-ғы білезікті сыңғырлатып, кесте тоқи отырып, ғажап сұлу қыз батыстан шығысқа қарай аспанды кесіп өтеді. Кейбір аңыздарда құс киімін киген жігіт деп те айтылады. Сұлтан Наурыз уақытын көрген адамдардың тілегі қабыл болады деген сенім қалыптасқан.

Шығыс Анадолыда халық күн теңелген түні Он сегіз мың ғаламның барлық жанды, жансыздары Тәңірге сәжде етеді деп ойлайды. Осы күні табынушылардың бір жылдағы болашағы анық- талады деп сенеді. Сондық-тан да қаріп - қасірлерге, кембағалдарға жәрдем бе- ріледі. 17 наурыз қарсаңын-да жасырылған тас арқылы үйдегі қай адамға бақ қо-натыны анықталады. Қазақ жеріндегі Наурыз Жас Кеңес өкіметі Наурыз мейрамын халыққа қайта тарту еткенімен, ол 1926 жылы «діни мейрам» саналып, күрт тоқтатылды. Содан, ол халқымызға 1988 жылы әзер оралды. Қазақтардың ежелгі наным – сенімі бойынша, 21 наурыз түні даланы Қыдыр аралайды. Қазақтар ұлыстың ұлы күнін жаны – тәні таза қалпында, жаңа киіммен, жақсы тілекпен қарсы алады. Адамдар бір- бірімен жылы жүзде амандасып, Наурыз бата береді, Наурыз көже ішеді, араз- дасып жүрген ағайынды та- туластырып, мүсәпір, мү-гедектерге жәрдем береді, ұлттық ойындар өткізіп, ән – жыр айтады, күй тартады (өнерпаздар), бітелген бұлақтардың көзін ашып, жерге тал отырғызады. Бұ-рындары қазақтар таңата биік төбенің басына шығып, жаңа күнді қарсы алған. Мейрамды 
ұлықтағандар Көне заманнан бері Нау- рыз мейрамы, оның салт-дәстүрлері туралы өз еңбек- терінде құнды деректерді жазып қалдырғандар, Ұлыс- тың Ұлы күніне ән-жыр ар-нағандар аз емес. Олардың ішінде Шығыстың данышпандары Махмут Қашқари, Әбу Райхан Бируни, Әбунә-сір Фирдоуси, Әлішер Науай, Омар Һайямнан бастап қазақ халқының ғұлама-лары Абай, Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мағжан, Сәкен және тағы да басқалар Наурыз мейрамы туралы аса бағалы еңбектер, ғибратты сөздер, жақұт жырлар жазып кетті. Өйткені, Нау- рыз – Шығыс елі үшін ежелден-ақ ынтымақ – ырыс мейрамы. Бұл күні – араздасу, харамдыққа жол беру – ауыр күнә. Наурыз мейрамына байланысты атаулар:

Наурыз күні, Наурыз айы, Наурызнама, Наурызкөже, Наурыз тойы, Наурыз жы-ры, Наурыз жұмбақ, Наурыз бата, Наурыз тілек, Наурыз төл, Наурызкөк, Наурыз есім, Наурыз шешек, Наурызша, Әз, Қыдыр, Саумалық, Мұ- харрам (тыйым), Самарқан-ның көк тасы. Наурыз бата Өркенің өссін!
Әр күнің Наурыз күніндей берекелі болсын! Ұлыстың ұлы күнінде:

Ұлың – оңға, қызың қырға қонсын! Еліңе елеулі, халқыңа қа-лаулы бол! Айың тусын оңыңнан, Жұлдызың тусын солың-нан! Бақ берсін, Қыдыр дарысын! Ұлыс оң болсын, Ақ мол болсын! Наурыз қазаққа қалай қайтарылды?

Наурызды Қазақстанда тойлау тоқтатылғаннан кейін 62 жыл өткенінде Мұхтар Шаханов бұрынғы Қазақ-стан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы Г.В.Колбинге Наурызды халыққа қайтару жөнінде арнайы хат жазды. Және де оған мынандай талап қойды:
«У меня есть конкретные предложения. У казахского народа существуют свои традиции, свои праздники. Одним из таких праздников является «Наурыз».

Заимствование из фарси, это понятие постепенно стало символизировать приход весны, пору обновления жизни. «Наурыз» массово праздновался каждый год, начиная с 22 марта. В этот день выравнивается продолжительность дня и ночи. Мы, поколение послевоенной поры, стали едва ли не последними свидетелями этого торжества. Помню, как мы в детстве вместе со взрослыми встречали это красочное зрелище. Пек-лись пироги. Лакомства, различные блюда из проса, пшеницы. Это было выставкой народной кухни. Мужчины с лопатами, кетменями выходили чистить арыки, сажали деревья. Одним словом, был подлинный праздник труда, к которому никто не оставался равнодушным. Думается, что эту доб-рую традицию необходи-мо возродить как народный праздник, который стал бы таким же, массовым, красочным, жизнерадостным, как праздник «Русская зима», «Сабантуй в Поволжье». Осы хаттан кейін Нау-рыз мейрамы қазаққа қай-та оралды. Ұлылар Наурыз мейрамы туралы Абай:

«Ол күнде Наурыз бір жазғытұрым мейрамы болып, наурызнама қыламыз деп, тамаша қылады екен. Сол күнін «ұлыстың ұлы күні» дейді екен».

Мақтымқұлы:
... Жеткен кезде Науры- зымыз жапан біткен жаң-ғырар, Тұман орап тау басын, аспан үрпі салбырар. Жансыздарға жан бітіп, әуен билеп маңды бір, Жер көгеріп, шөп қаулап, мерейін бір қандырар. Күнге тосып арқасын жан-жануар албырар, Аунап-қунап барлығы жерге түгін қалдырар. Ахмет Байтұрсынов:
==Қорытынды:==
«Наурыз – қазақша жыл басы.
«Наурыз қазақтардың ұлт мейрамы. Наурызды қазақтан басқа күншығыс жұрттарының көбі мейрам етеді. Бірақ бұлардың бәрін салыстырғанда Наурызды біздің қазақтың мейрамы етуі айрықша сыйымды, артық-ша дәлелді. Неге десеңіз, марттың ескіше 9-ында, жаңаша 22-сінде күн мен түн теңеледі, қыс өтіп, жаз жетіп, шаруа кенеледі». Мағжан Жұмабаев: «Қазақ Жаңа жылы – жазғытұрғы күн мен түн-нің теңелген күні (22 март) болады. Жаңа жылдың ер- теңіне жарық, жылы күн қараңғы суық түннен ұза-ра бастайды. Бұл реттен қазақ Жаңа жылы ғылым қойнына да басып кіріп қалады. Қазақ Жаңа жылын «Наурыз» дейді. Наурыз әулиенің, әнбиенің аты болмаса керек. Сондық-тан, қазақтың Наурызы – дін мейрамы емес, тұрмыс мейрамы, шаруашылық мей- рамды тұрмыспен, ғылым-мен байланыстырып қоғам- ға пайдалы игі іс жасайтын, ауыл, адамдармен... ұйымдастыратын мейрам ету керек.

Әр халықтың өзінше Жаңа жылы, жыл басы болады. Азияда Жаңа жыл-жазғытұрым, қазақ елінде – наурыздың жиырма екісі. Жаңа жыл күні қазақ күн райына қарай алдағы жазды рақатты, рақатсыз болады деп болжау жасайды. Қар тез кете ме, жаз жылдам бола ма деп болжам жасайды».

== Түсініктемелер ==
<references/>
== Дереккөздер ==
<references/>http://www.info-tses.kz/red/article.php?article=52851
* [[Қазақ күнтізбесі]]
* [[Григориан күнтізбесі]]
* [[Наурыз мейрамы]]

{{Months}}
{{-}}
{{Қазақтын айлары}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Наурыз]]