Nawrız
| Qañtar |
| Aqpan |
| Nawrız |
| Säwir |
| Mamır |
| Mawsım |
| Şilde |
| Tamız |
| Qırküýek |
| Qazan |
| Qaraşa |
| Jeltoqsan |
Basqa mağınalar üşin Nawrız (aýrıq) degen betti qarañız.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Nawrız — qazirgi Grïgorïan küntizbesindegi 3-şi keletin mart[1] aýına saý qazaqşa atawı.
Nawrız - türki taýpalarınıñ müşel esebi boýınşa jıl bası sanalatın birinşi aý, oýın-sawıq merekesi. Bul küni qazaqtar da nawrız köje pisirip, nawrız jırın aýtıp, nawrız toýın etkizedi. 1917 jılğı qazan töñkerisinen keýin qürılğan Keñes ekimeti bul merekeni dinï kertartpa räsim dep tawıp, 1926 jıldan resmï toýlawğa tıýım saldı. Tek elimizde demokratïyalıq ağım bel ala bastağan 1988 jıldan bükilxalıqtıq meýram retinde atap ötiletin boldı. Abaý «Biraz söz qazaqtıñ qaýdan şıqqanı twralı» degen tarïxï maqalasında Nawrız tarïxın köşpeli xalıqtardıñ sonaw «xïbagï», «xüzağï» dep atalğan zamanğa deýin aparıp: «Ol künde Nawrız degen bir jazğıturım meýramı bolıp, nawrıznama qılamız dep, tamaşa qıladı eken. Sol künin «Ulıstıñ Ulı küni» deýdi eken», - dep jazadı. Aqın Nawrız toýın dinge janastırmaý, kektem merekesi ekenin aşıq jazadı da, «Ulıstıñ Ulı küni» degen sözdiñ öz zamanında alğaşqı mänin özgertip, Qurban aýtqa baýlanıstı aýtıla bastağanın eskertedi.
Mazmunı
Nawrızdıñ mağınası[öñdew]
Nawrız, mart (parsışa «naw» (jaña) jäne «rız» (kün) – Jaña jıldıñ birinşi küni degen mağınağa ïye. Ol – küntizbelik jıldıñ üşinşi aýı (31 täwlik), köktemniñ bası. Qazaqtar bul meýramdı Äz-Nawrız meýramı dep te ataýdı. Xalıqtıñ ejelgi nanım-seniminde nawrızdıñ alğaşqı üş küninde jer-kökti jarıp erekşe dıbıs (gwil) estiledi. Munı tek qana jumaqtan şıqqan qoý, sol arqılı onı bağıp jürgen qoýşı ğana estïdi. Bul küni bükil tabïğatqa, tirşilik ïyesine, ösimdik, jan – janwarğa erekşe sezim, qwat, qasïyet nurı quýıladı. Sol sebepti, xalqımız «Äz bolmaý, mäz bolmaýdı» degen.
Ulıstıñ ulı küni dep nege atağan?[öñdew]
Bul jöninde mınandaý añız bar: Bir küni Nux paýğambardıñ kemesi Qa-zığurt tawına kelgen sät-te jerdiñ betin jaýlağan topan sw keri qaýtadı. Sol sät jer betine taba-nı tïgen barlıq tirşilik ïyeleri kök aspannan tüs-ken qasïyetti qazannan birge däm tatadı. Sodan, bul kündi – ulıstıñ ulı küni dep jarïyalaýdı. Nawrızdı toýlaw tarïxı Ulı Abaý öziniñ «Biraz sözi qazaqtıñ qaýdan şıq- qanı twralı» jazbasın- da Nawrız tarïxın köş- peli xalıqtardıñ «xïbï- ğï», «xuzağï» dep atala- tın köne zamanına uş- tastıradı. Parsınıñ «naw» sözi ärtürli özgeristerge uşırağanımen, sol ma-ğınada köp xalıqtıñ tilinde saqtalıp qalğan. Ol orısşa – nov (aý), nemisşe – noýe, latınşa – neo. Osılaýşa «naw» sözi ïn-do – ewropalıq xalıqtar daralanwdan da burın paý- dalanılğan. Al odan ber-gi merzim ğana 5 mıñ jıldan asadı. Qazaqtıñ kö- ne şejiresinde de Naw-rız, Alaş degen sözder bar. Nawrız nege jıl bası? «Jerimiz Kündi bir aýnalıp şığatın merzim – jıldıñ şarttı türde – üş aýınan: nawrız, säwir, mamır – köktem, mawsım, şilde, tamız – jaz, qırküýek, qazan, qa-raşa – küz, jeltoqsan, qañtar, aqpan – qıs mezgilderi bolıp bölinetini barşamızğa ayan. Astronomïya ğılımında bul naqtılana tüsedi. Köktem nawrızdıñ 22–sinen, jaz mawsımnıñ 22–sinen, küz qırküýektiñ 23–inen, qıs jeltoqsannıñ 23–inen bastaladı. Endeşe, Jaña jılımızdıñ däl 22 nawrızdan bastalwı jıl mezgilderiniñ astronomïya zañdılığımen de däl keledi».
Bul meýram basqa xalıqtarğa da tän be?[öñdew]
Köne meýram Nawrızdı älemniñ köp xalıqtarı toýlağan, qazir de toýlaý- dı. Sondıqtan da onı xa-lıqaralıq meýram dep te atawğa boladı. Nawrız meý- ramın ejelgi grekter «pat- rïx», bïrmalıqtar «sw meý- ramı», täjikter «gül gar- don», «bäýşeşek», «gülnaw-rız», xorezmdikter «nawsardjï», tatarlar «nardwgaş», bwryattar «sagayan sara», soğdılıqtar «nawsarsız», armyandar «navasardï», çwvaştar «norïs oyaxe» dep ärqïlı atap, toýlağan. Al endi, Rïm respwblïkasında bizdiñ däwirimizden burınğı VIII ğasırdıñ orta şeninen bastap qoldanılğan küntizbede Jaña jıl nawrız aýınan bastalıp, qa- zirgi küntizbelerinde äli kün- ge deýin saqtalıp otır. Rïmdikter jıldıñ birinşi aýın soğısqa tïım salwşı qudaý Martïwstıñ atımen mart dep atağan. Könedegi Rwsʹte de xrïs-tïan dini qabıldanğanğa deýin Jaña jıldı birinşi mart küni qarsı alw dästüri bolğan. Bul küni Rwsʹ xalqı mınandaý ädet – ğurıptar jasağan: 1. Qut qudaýınıñ qur- metine dep şıraqtar ja-ğıp, onı şïye ağaştarına ilgen. 2. «Türli awrwlar men pä- le – jaladan saqtaýdı» degen ırım, senim boýınşa dastarqan basına jïnalğan ärbir şarwanıñ aldına üş bas sarımsaq pen stoldıñ naq ortasına betin şöp- pen japqan 12 tal pïyaz qoý-ğan. Nawrız küni ertedegi grek patşası altın tağınan tü- sip, özine unağan qızmetşi-sine bir kün öz ornın bergen. Baýırğı Ïran patşası ädil wäzirine öz şapanın sıýğa tartqan. Osı dästürler jöninde keýingi kezde basılım betterinde jazılıp ta jür. Nawrızdı kim qalaý toýlağan? Ulı ğulamalar Äbw Raýxan Bïrwnï, Omar Haýyam tä-rizdi älem tanığan tarïxï tulğalardıñ eñbekterindegi Şığıs xalıqtarınıñ Naw- rız meýramın qalaý toý-lağanı twralı derekterge nazar awdarsaq, parsı tildes xalıqtardıñ Nawrızdı birneşe kün toýlağanın bilemiz. YAğnï, olar Nawrız künderinde mınandaý salt-dästür, ırımdar jasağan: 1. Är jerde ülken ot jağıp, otqa maý quýğan. 2. Jaña öngen jeti dän- ge qarap bolaşaqtı bolja-ğan. 3. Jeti aq kesemen däs- türli ulttıq köje «swma-lıq» usınğan. 4. Eski kïimderin tasta-ğan. 5. Eskirgen şını ayaqtı sındırğan. 6. Bir-birine gül sıýlağan. 7. Üýleriniñ qabırğasına döñgelek oyu - «kün sïmvolın» salğan. 8. Üýlerindegi tirew ağaş-qa gül ilgen. 9. Jambı atw tärizdi tür- li jarıstar ötkizgen. 10. Bul küni käri-jas mäz bolıp, bir-birine jaqsı ti- lekter aýtqan, arazdaspa-ğan. Bul dästürlerge tüsinik Mundağı birqatar salt-dästürler ejelgi Täñirlik tanımğa säýkes orın al- ğan. Täñirlik tanım boýın- şa osındağı keýbir närse- ler tömendegideý tañbalar-dı tanıtadı:
1. Sadaq – Keñistiktiñ, Ana tektiñ, Swdıñ tañba- sı. 2. Oq – Waqıttıñ bala- ması retinde bükil Ğalam-nıñ, Ata tektiñ, Ağaştıñ tañbası. Ejelgi qazaqtardıñ tilin- de Swdı da Jaý (oq), Sadaq-tı da Jaý dep atağanı mä-lim. Osı tañbalarğa baý- lanıstı Oğüz Qağan éposında bılaý dep aýtıladı: «... Osı Ulwq Türük künderde bir kün uýqıda bir Altın Jaý kördi, tağı da Üş Kümis Oq kördi. Bul Altın Jaý kün şığar jerden kün batar jerge deýin tïip tur edi. Al Üş Kümis Oq soltüstikke qaraý ötip ketip (atılıp) bara jatır edi». Oğüz Qağan éposınıñ, kö- ne tilder tüsiniginiñ tarï- xın zerttewşilerdiñ paýım- dawınşa, bul eskertkiş- tegi (épostağı) kün şığar jerden kün batar jerge deýin sozılğan Altın Jaý – o basta jer betin qapta- ğan Swdıñ, soltüstikke qa-raý atılıp bara jatqan Üş Kümis Oq – o basta Sw- dan jaratılğan Jer, Taw jäne Bäýterektiñ yağnï, Ğa-lam özeginiñ tañbası. Olaý bolsa, meýramda sadaq atıp jarısw – Ğalamdı beýnelew.
Türkïyadağı Nawrız Türkïyanıñ sol kezdegi premʹyer – mïnïstri Tansw Çïller xanımnıñ tikeleý aralaswımen, 1995 jılı respwblïkanıñ resmï meý-ramdarınıñ qatarına baý tarïxı bar Nawrız meýra-mı da qosılğan – dı. Naw- rız meýramı twısqan Tür-kïyanıñ tükpir – tükpirinde «Sultan – ý Nawrız», «Naw- rızdıñ toğısı», «Nawrız-dağı muz buzılısı» jäne tağı da basqa atawlarmen ötkiziledi. Oñtüstik Anadolıda (Ğa- zïantep) 22 Nawrız – «Sul-tan Nawrız» dep ataladı. Jergilikti xalıqtıñ senimi boýınşa kün teñeletin tüni belgisiz waqıtta ayağında-ğı bilezikti sıñğırlatıp, keste toqï otırıp, ğajap sulw qız batıstan şığısqa qaraý aspandı kesip ötedi. Keýbir añızdarda qus kïimin kïgen jigit dep te aýtıladı. Sultan Nawrız waqıtın körgen adamdardıñ tilegi qabıl boladı degen senim qalıptasqan.
Şığıs Anadolıda xalıq kün teñelgen tüni On segiz mıñ ğalamnıñ barlıq jandı, jansızdarı Täñirge säjde etedi dep oýlaýdı. Osı küni tabınwşılardıñ bir jıldağı bolaşağı anıq- taladı dep senedi. Sondıq-tan da qarip - qasirlerge, kembağaldarğa järdem be- riledi. 17 nawrız qarsañın-da jasırılğan tas arqılı üýdegi qaý adamğa baq qo-natını anıqtaladı. Qazaq jerindegi Nawrız Jas Keñes ökimeti Nawrız meýramın xalıqqa qaýta tartw etkenimen, ol 1926 jılı «dinï meýram» sanalıp, kürt toqtatıldı. Sodan, ol xalqımızğa 1988 jılı äzer oraldı. Qazaqtardıñ ejelgi nanım – senimi boýınşa, 21 nawrız tüni dalanı Qıdır aralaýdı. Qazaqtar ulıstıñ ulı künin janı – täni taza qalpında, jaña kïimmen, jaqsı tilekpen qarsı aladı. Adamdar bir- birimen jılı jüzde amandasıp, Nawrız bata beredi, Nawrız köje işedi, araz- dasıp jürgen ağaýındı ta- twlastırıp, müsäpir, mü-gedekterge järdem beredi, ulttıq oýındar ötkizip, än – jır aýtadı, küý tartadı (önerpazdar), bitelgen bulaqtardıñ közin aşıp, jerge tal otırğızadı. Bu-rındarı qazaqtar tañata bïik töbeniñ basına şığıp, jaña kündi qarsı alğan. Meýramdı ulıqtağandar Köne zamannan beri Naw- rız meýramı, onıñ salt-dästürleri twralı öz eñbek- terinde qundı derekterdi jazıp qaldırğandar, Ulıs- tıñ Ulı künine än-jır ar-nağandar az emes. Olardıñ işinde Şığıstıñ danışpandarı Maxmwt Qaşqarï, Äbw Raýxan Bïrwnï, Äbwnä-sir Fïrdowsï, Älişer Nawaý, Omar Haýyamnan bastap qazaq xalqınıñ ğulama-ları Abaý, Älïxan, Axmet, Mirjaqıp, Mağjan, Säken jäne tağı da basqalar Nawrız meýramı twralı asa bağalı eñbekter, ğïbrattı sözder, jaqut jırlar jazıp ketti. Öýtkeni, Naw- rız – Şığıs eli üşin ejelden-aq ıntımaq – ırıs meýramı. Bul küni – arazdasw, xaramdıqqa jol berw – awır künä. Nawrız meýramına baýlanıstı atawlar:
Nawrız küni, Nawrız aýı, Nawrıznama, Nawrızköje, Nawrız toýı, Nawrız jı-rı, Nawrız jumbaq, Nawrız bata, Nawrız tilek, Nawrız töl, Nawrızkök, Nawrız esim, Nawrız şeşek, Nawrızşa, Äz, Qıdır, Sawmalıq, Mu- xarram (tıýım), Samarqan-nıñ kök tası. Nawrız bata Örkeniñ össin! Är küniñ Nawrız künindeý berekeli bolsın! Ulıstıñ ulı küninde:
Ulıñ – oñğa, qızıñ qırğa qonsın! Eliñe elewli, xalqıña qa-lawlı bol! Aýıñ twsın oñıñnan, Juldızıñ twsın solıñ-nan! Baq bersin, Qıdır darısın! Ulıs oñ bolsın, Aq mol bolsın! Nawrız qazaqqa qalaý qaýtarıldı?
Nawrızdı Qazaqstanda toýlaw toqtatılğannan keýin 62 jıl ötkeninde Muxtar Şaxanov burınğı Qazaq-stan Kompartïyası Ortalıq komïtetiniñ birinşi xatşısı G.V.Kolbïnge Nawrızdı xalıqqa qaýtarw jöninde arnaýı xat jazdı. Jäne de oğan mınandaý talap qoýdı: «W menya estʹ konkretnıe predlojenïya. W kazaxskogo naroda swşçestvwyut svoï tradïcïï, svoï prazdnïkï. Odnïm ïz takïx prazdnïkov yavlyayetsya «Nawrız».
Zaïmstvovanïye ïz farsï, éto ponyatïye postepenno stalo sïmvolïzïrovatʹ prïxod vesnı, porw obnovlenïya jïznï. «Nawrız» massovo prazdnovalsya kajdıý god, naçïnaya s 22 marta. V étot denʹ vıravnïvayetsya prodoljïtelʹnostʹ dnya ï noçï. Mı, pokolenïye poslevoyennoý porı, stalï edva lï ne poslednïmï svïdetelyamï étogo torjestva. Pomnyu, kak mı v detstve vmeste so vzroslımï vstreçalï éto krasoçnoye zrelïşçe. Pek-lïsʹ pïrogï. Lakomstva, razlïçnıe blyuda ïz prosa, pşenïcı. Éto bılo vıstavkoý narodnoý kwxnï. Mwjçïnı s lopatamï, ketmenyamï vıxodïlï çïstïtʹ arıkï, sajalï derevʹya. Odnïm slovom, bıl podlïnnıý prazdnïk trwda, k kotoromw nïkto ne ostavalsya ravnodwşnım. Dwmayetsya, çto étw dob-rwyu tradïcïyu neobxodï-mo vozrodïtʹ kak narodnıý prazdnïk, kotorıý stal bı takïm je, massovım, krasoçnım, jïzneradostnım, kak prazdnïk «Rwsskaya zïma», «Sabantwý v Povoljʹye». Osı xattan keýin Naw-rız meýramı qazaqqa qaý-ta oraldı. Ulılar Nawrız meýramı twralı Abaý:
«Ol künde Nawrız bir jazğıturım meýramı bolıp, nawrıznama qılamız dep, tamaşa qıladı eken. Sol künin «ulıstıñ ulı küni» deýdi eken».
Maqtımqulı: ... Jetken kezde Nawrı- zımız japan bitken jañ-ğırar, Tuman orap taw basın, aspan ürpi salbırar. Jansızdarğa jan bitip, äwen bïlep mañdı bir, Jer kögerip, şöp qawlap, mereýin bir qandırar. Künge tosıp arqasın jan-janwar albırar, Awnap-qwnap barlığı jerge tügin qaldırar. Axmet Baýtursınov:
Qorıtındı:[öñdew]
«Nawrız – qazaqşa jıl bası. «Nawrız qazaqtardıñ ult meýramı. Nawrızdı qazaqtan basqa künşığıs jurttarınıñ köbi meýram etedi. Biraq bulardıñ bärin salıstırğanda Nawrızdı bizdiñ qazaqtıñ meýramı etwi aýrıqşa sıýımdı, artıq-şa däleldi. Nege deseñiz, marttıñ eskişe 9-ında, jañaşa 22-sinde kün men tün teñeledi, qıs ötip, jaz jetip, şarwa keneledi». Mağjan Jumabayev: «Qazaq Jaña jılı – jazğıturğı kün men tün-niñ teñelgen küni (22 mart) boladı. Jaña jıldıñ er- teñine jarıq, jılı kün qarañğı swıq tünnen uza-ra bastaýdı. Bul retten qazaq Jaña jılı ğılım qoýnına da basıp kirip qaladı. Qazaq Jaña jılın «Nawrız» deýdi. Nawrız äwlïyeniñ, änbïyeniñ atı bolmasa kerek. Sondıq-tan, qazaqtıñ Nawrızı – din meýramı emes, turmıs meýramı, şarwaşılıq meý- ramdı turmıspen, ğılım-men baýlanıstırıp qoğam- ğa paýdalı ïgi is jasaýtın, awıl, adamdarmen... uýımdastıratın meýram etw kerek.
Är xalıqtıñ özinşe Jaña jılı, jıl bası boladı. Azïyada Jaña jıl-jazğıturım, qazaq elinde – nawrızdıñ jïırma ekisi. Jaña jıl küni qazaq kün raýına qaraý aldağı jazdı raqattı, raqatsız boladı dep boljaw jasaýdı. Qar tez kete me, jaz jıldam bola ma dep boljam jasaýdı».
Tüsiniktemeler[öñdew]
- ↑ Mart — köne rïmdikterdiñ Mars (Mars) degen soğıs kudaýınıñ atınan alınğan. Rïmdikter munı najağaýdıñ oýnawı, kunniñ kürkirewimen baýlanıstıradı. Marstıñ swretiïde adamnıñ tas töbesinde najağaýdıñ jalt-jült etken swreti berilgen. Ïtalïyada bul sez ştorm aýı degendi bildiredi.
Derekközder[öñdew]
http://www.info-tses.kz/red/article.php?article=52851
| Qazaqtın ejelgi küntizbesiniñ aýları | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Qañtar | Aqpan | Nawrız | Säwir | Mamır | Mawsım | Şilde | Tamız | Qırküýek | Qazan | Qaraşa | Jeltoqsan | |||||||||||
| • Besqonaq kezeñi • | |||||||||||
 |
Bul maqalada eş swret joq.
Maqalanı jetildirw üşin qajetti swretti engizip kömek beriñiz. Swretti qosqannan keýin bul ülgini maqaladan alastañız.
|
