Азія

Азія на карце свету

Азія — найбольшая па плошчы частка свету, разам з Еўропай утварае мацерык Еўразію. Плошча — каля 43,4 млн. км². Насельніцтва — 3720 млн. чал. (2001) (у Азіі пражывае найбольшая колькасць людзей).

Змяшчаецца ў асноўным ва ўсходнім паўшар'і (выключэннем з'яўляецца Чукоцкі паўвостраў), на поўнач ад экватара. Мяжу з Еўропай звычайна праводзяць па ўсходнім падножжы Уральскіх гор, Мугаджарах, рацэ Эмба, далей па Каспійскім моры, рацэ Кура, Сурамійскім перавалы, рацэ Рыёні, па Чорным і Мармуровым моры, пралівах Басфор і Дарданелы. З Афрыкай Азія злучаная Суэцкім каналам, ад Паўночнай Амерыкі яе аддзяляе вузкі Берынгаў праліў. Геаграфічныя каардынаты крайніх пунктаў гл. у раздзеле «Асноўныя звесткі».

Зялёная вобласць - Еўропа; пурпурная/шэрая - Азія; A/B/C - альтэрнатыўныя азначэнні меж

Тры дадатковыя лініі меж на карце дэманструюць альтэрнатыўныя, большай часткай негеаграфічныя, азначэнні меж:

• Лінія A — праходзіць па вяршынях Уральскіх гор і, далей, па рацэ Урал
• Лінія B — праходзіць па Кума-Маныцкай упадзіне і, далей, па Азоўскім моры
• Лінія C — па водападзеле Каўказскіх гор

Геапалітычная мяжа Азіі некалькі адрозніваецца ад прыроднай. Яе праводзяць па ўсходніх межах Архангельскай вобласці, рэспублікі Комі, Свярдлоўскай і Курганскай абласцей, па мяжы Расіі і Казахстана. На Каўказе геапалітычная мяжа Азіі супадае з расійска-азербайджанскай і расійска-грузінскай межамі.

Азія амываецца Паўночным Ледавітым, Індыйскім і Ціхім акіянамі, а таксама — на захадзе — унутранамацярыковымі морамі Атлантычнага акіяна (Азоўскім, Чорным, Мармуровым, Эгейскім, Міжземным). Пры гэтым маюцца шырокія вобласці ўнутранага сцёку — басейны Каспійскага і Аральскага мора, азёры Балхаш і інш. Возера Байкал якое па аб'ёме змяшчэння прэснай вады пераўзыходзіць усе азёры свету; у Байкале засяроджанае 20% сусветных запасаў прэснай вады (без уліку леднікоў). Мёртвае мора з'яўляецца найглыбокай у свеце тэктанічнай западзінай (-405 метраў ніжэй узроўню мардуючы). Узбярэжжа Азіі ў цэлым раздзелена адносна слаба, вылучаюцца буйныя паўастравы — Малая Азія, Аравійскі, Індастан, Карэйскі, Камчатка, Чукотка, Таймыр і інш. Каля берагоў Азіі — буйныя астравы (Вялікія Зондскія, Новасібірскія, Сахалін, Паўночная Зямля, Тайвань, Філіпінскія, Хайнань, Шры-Ланка, Японскія і інш.), якія займаюць у сукупнасці плошчу больш 2 млн. км²(2).

У аснове Азіі ляжаць чатыры вялізных платформы — Аравійская, Індыйская, Кітайская і Сібірская. Да 3/4 тэрыторыі гэтай часткі свету займаюць горы і плоскагор'і. Усходняя Азія — раён актыўнага вулканізма. Азія багатая разнастайнымі карыснымі выкапнямі (асабліва — паліўна-энергетычнай сыравінай).

На тэрыторыі Азіі прадстаўленыя амаль усе тыпы клімату — ад арктычнага на крайняй поўначы да экватарыяльнага на паўднёва-усходзе. Ва Усходняй і Паўднёва-Усходняй Азіі клімат мусонны (у межах Азіі знаходзіцца самае вільготнае месца Зямлі), у той час як ва Усходняй Сібіры — рэзка кантынентальны, а на раўнінах Цэнтральнай, Сярэдняй і Заходняй Азіі - паўпустынны і пустынны. Важную ролю ў жыцці поўначы Азіі гуляе вечная мерзлата, якая пакрывае звыш 10 млн км².

Азія з космасу

На тэрыторыі Азіі да цяперашняга часу поўнасцю або часткова размешчанае 51 дзяржава. У межах Азіі — вялікая частка тэрыторыі Расійскай Федэрацыі.

Фізіка-геаграфічнае раянаванне

У Азіі прынята вылучаць наступныя фізіка-геаграфічныя раёны:

• Заходняя Азія (Каўказ і Пярэднеазіацкія нагор'і);
• Паўднёва-Заходняя Азія (Аравійскі паўвостраў і Левант);
• Паўднёвая Азія (паўвостраў Індастан і абток Шры-Ланка);
• Паўднёва-Усходняя Азія (паўвостраў Індакітай і Малайскі архіпелаг);
• Усходняя Азія (Карэйскі паўвостраў, Японскія астравы, усходняя частка Кітая);
• Паўночная Азія (Сібір і паўночны ўсход Еўразіі);
• Сярэдняя Азія (Памір, Цянь-Шань, Туранская нізіна).

Насельніцтва

Для Азіі характэрныя вельмі высокія сярэднегадавыя тэмпы росту колькасці насельніцтва (па гэтым паказчыку Азія саступае толькі Афрыцы); у апошні час яны, аднак, некалькі знізіліся і складаюць 1,3%. У Азіі пражывае больш за 60% усяго чалавецтва. У сукупнасці Кітай і Індыя даюць 40% сусветнай колькасці насельніцтва. 6 дзяржаў маюць больш за 100 млн. жых. (апроч названых вышэй — Інданезія, Пакістан, Бангладэш і Японія).

У Азіі жывуць прадстаўнікі трох галоўных рас чалавецтва — мангалоіднай (кітайцы і інш.), еўрапеоіднай (народы Заходняй Азіі) і экватарыяльнай (некаторыя народы Паўднёвай і Паўднёваўсходняй Азіі). Этнічны склад насельніцтва Азіі вельмі разнастайны.

У Азіі зарадзіліся шматлікія старажытныя цывілізацыі — кітайская, індыйская, сярэднеазіяцкая, вавілонская і інш. Спрыяльныя для земляробства раёны Паўднёвай і Паўднёва-Усходняй Азіі далі пачатак шматлікім сучасным народам.

Асноўныя звесткі

Плошча:	43475 тыс. км2 (уключаючы астравы)
Плошча астравоў:	2000 тыс. км2
Сярэдняя вышыня над узроўням мора:	960 метраў
Найбольшая вышыня над узроўням мора:	8 848 метраў (г. Эверэст)
Найменшая вышыня над узроўням мора:	-405 метраў (узровень Мёртвага мора)
Самы паўночны пункт:	мыс Чалюскін 77° 43' c. ш. 104° 18' у. д.
Самы паўднёвы пункт:	мыс Піай 1° 16' c. ш. 103° 30' у. д.
Самы заходні пункт:	мыс Баба 39° 29' c. ш. 26° 04' у. д
Самы ўсходні пункт:	мыс Дзяжнёва 66° 05' c. ш. 169° 40' з. д.

Гл. таксама

• Усходазнаўства
• Спіс гарадоў-мільянераў Азіі