(Эвел газетдин 2014-йисан 28-ноябрдин, 26-декабрдин, 2015-йисан  30-январдин ва 26-февралдин тилитра)

 

     Са шумуд йикъалай Шагьвар гьа аваранвидивай Абдул­манафан чIехи бубадин сур алай чкани чириз алахъна. И карди аваранви са кьадар шаклу авуна: «Касдин сур адан куьз герек ятIа?» РикIе шак авай аваранвиди Шагьваран геле гьатун къетIна. Ада сур алай чка къалурна, кас вилив хвена. Гьа икI, са юкъуз адаз Шагьвара чIехи са кьилин къванцин кьулухъ чка кьуна, тфенг Абдул­манафан бубадин сур галайнихъ туькIуьрнаваз акуна. КIама ада вичин балкIан хвенвай. Аваранви гьасятда кардин гъавурда акьуна: «Фасикьдиз Абдулманаф рекьиз кIанзавай хьтинди я. Ада къачагъ гьикI яна, гьикI катдатIа фагьумзава».

     Гьа йикъалай аваранвиди Шагь­варалай вил алуднач. Ада вичин чIехи хва Абдулманафан кьилив ракъурна, ам месэладикай хабардар авуна. Къачагъдини игьтиятвиливди вичин кар акуна. Абдулманаф сурал къвезва лагьай юкъуз Шагьвар виликамаз вичи хкягъай чкадиз атана чуьнуьх хьана. Сурун кьилив са кьадар ксар кIватI хьайила, Шагьвара тфенг абур галайнихъ туькIуьрна. Гьа и чIавуз адан кьама са залан гъуд акьуна. Абдулманафа адан кьамукай кьуна, гъилевай тфенг къахчуна. Ирид юкI алай къачагъ акурла хаиндин ял атIана. Адаз вучдатIани чир хьанач. 

     Къачагъди ам галчIурна жемятдин кьилив тухвана ва жузун-качузунна:

     – Лагь кван, фасикь, вун ни ра-

къурнавайди ятIа.

     Шагьвараз вич са къариб гъуьрчехъан я лагьана кьил къа­къудиз кIан хьана. Ингье вичин вилик акъвазнавай аваранви акурла пагь атIана амукьна. Касди виридан вилик хаиндиз тфу гана:

     – Ви ният Абдулманаф рекьин тир кьван. Гьавиляй вун ам авай чка жа­гъуриз алахънавай ман?

Абдулманафа:

     – Адаз вуч авуна кIанзаватIа квез хъсандиз чизва, – лагьана Шагьвар же­мят­дин ихтиярда вугана. 

     Хуьруьн адет ихьтин ксариз къван гана рекьин тир. ГьакIни хьана. Хаин сурарин кIама вирида къван гана кьена.

     И вакъиадилай кьулухъ Абдулма­нафа Къубадин комендантдиз хабар ракъурна: «Итим ятIа, зун кьаз кIан­заватIа жув ша, кичIе чакъалар ракъурмир». Къачагъди вич кьамалай кьунваз акур комендант пелеш хьана амукьна. «Гила вуч ийин», – лугьуз фикирна ада. Къачагъдикай хъел аваз: «Ви фиртефир чка сал ийида за, ви пемпе цавуз акъудда за», – лугьуз гъургъурна. Ингье гила Абдулманафан дуван акун четин тир. Вучиз лагьайтIа Къуба уезддин гзаф лезги хуьрерин агьалияр чкадин ва урус гьакимрин гьахъсузвилерихъ галаз женг чIугун патал кIвачел къарагънавай. (Килиг: «Каспий» газет, 1917-йисан 12-апрель). Халкь­диз и женгина Абдулманаф хьтин кьегьал рухвайривай куьмек кIанзавай. 

     1917-йисан июндин вацра Уьнуьгъ, Зинданмуругъ, Кузун ва ЧIакIар хуьрерин агьалияр гьукуматдивай хазинадин чилер вахчун патал кIвачел къарагъна. Идакай хъел акатай Къубадин комендантди а хуьрериз полициядин кIеретI ракъурна. И кIеретIдихъ галаз ягъ-

ягъунра са шумуд хуьруьнви гьелек хьана. А хуьрерин агьалийрикай Нуьсрет Аскеров, Мегьамед Нурул­лаев, Зеки Расулов, Байрам Мегьа­медов куьмек къачун патал чIакIарви Гьатем агъадин, кузунви Муьгьуьбали эфендидин ва Абдулманафан кьилив фена.

     Гьатем агъади вичин къачагърихъ галаз санал Уьнуьгъ дереда полициядин кIеретI элкъуьрна цIарцIе туна. Комендантдин гъилибанривай яра­кьарни балкIанар къахчуна, абур саламатдаказ ахъайна. Абдулманаф Уьнуь­гъиз атайла Гьатем агъади жемятдихъ галаз ихтилатзавай ва абурувай муь­тIуьгъ тахьана женг чIугун тIалаб­завай. Ина Абдулманаф машгьур чIа­кIар­видихъ галаз мукьувай таниш хьа­на. Гьатем агъади адавай Хьил ва Ясаб хуь­рерин агьалийриз куьмек гун тIа­лабна.

     Винидихъ тIварар кьур хуьрерин агьалийрилай къулухъ кIвачел къарагъай хьиливийрини ясабвийри чпин хазинадин чилер вахчун патал яракьлу кIеретI туькIуьрна женг чIугвазвай. Са шумуд йикъалай кьулухъ абуру комендантдин гъилибанар чукурна са кьадар чилер чпин гъилик кутуна (Килиг: Azərbaycan SSR МДТА. Fond 1, iş 1136, vərəq 2-3). И вакъиадилай кьулухъ комендантди Хьилиз полициядин чIехи кIеретI ракъурна. Кьве виш кьван гъилибанди чкадин агьалийриз дуван кьун къетI авуна. Ингье са шумуд йикъалай кIеретI квахьна ла­гьай ванер акъатна. 

 

Квахьай кIеретI

 

     Къубадай кIеретI къвезвайди чир хьайила Абдулманафа 100 къачагъ галаз Эвежугъдинни Хьилерин арада комендантдин гъилибанрин рехъ атIун къетIна. Хьиливийрикай Бедирхан, Къанбай, Агъабег, Къадимхан, Шагь­пел­енг, Сейфеддин, Хийирбег, Агъа­хан, Сеферагьмед, Зубейт, Куьребег хьтин кьегьалрини адаз куьмек гана. Санал къачурла хьиливийрин кIе­ретIда 80 кас авай. И кIеретIди кьведра хуьруьз атай чапхунчияр чукурнай. Гила абуру Абдулманафахъ галаз санал Къубадай къвезвай полициядин кIеретIдин вилик пад кьуна кIанзавай. 

     Абдулманафа чапхунчийрин кIеретI кьве хуьруьн арада авай кIама кукI­ва­рун  патал къачагърив герек тирвал чкаяр кьаз туна. Инаг ахьтин кIам тир хьи, чапхунчияр кьуд патахъай элкъуьр­на юкьва тваз жезвай. БалкIан­раллай 200 казакди иниз агакьайла кьуд пад секин яз акуна са кьадар ял ягъун къарардиз къачуна. Абур бал­кIанрилай эвичIна архайин хьайидалай кьулухъ къачагъри гьар патахъай чапхунчийриз басрух гана. Гъафил гьужумдикай кьил квадарай казакар панурган суьруь хьиз гагь вилик, гагь кьулухъ фена. Гьи патахъ эл­къвейтIани, лезгийрин гуьллейрин хура гьатна. И гъвечIи кIама чуьнуьх жедай чкани авачир. Гьар са затI капун юкьвал алайди хьиз аквазвай. Гьавиляй са сятдин къене 40 кьван казак гьелек хьана. Муькуьбуру чилел ярх хьана кьуд патаз гуьлле гуз гатIунна. Им акьулсузвал тир. Вучиз лагьайтIа абуруз хъсандиз чуьнуьх хьанвай лезгияр аквазвачир. «Гьа икI, абур патрумар куьтягь хьана амукьда», – лагьана Абдулманафа. 

     Мад са сят алатайла ада казакрин чIехидаз муьтIуьгъ хьухь лагьана. Ам рази хьанач. ГьакI хьайила, лезгийри кьвед лагьай гъилера басрух гана. И гъилерани къад-кънницIуд казак гьелек хьана. Йифиз комендантдин гъилибанриз арадай акъатиз кIан хьана, амма мумкин тушир. Вучиз лагьайтIа казакар гьи патахъ фейитIани, гуьллейрин хура гьатзавай. БалкIанринни кхунна там галайнихъ чамарарнавай. 

     Муькуь юкъуз югъ ахъа жез-тежез къачагъри пуд лагьай гъилера казакриз басрух гана. Чапхунчийрикай мад 40 кьван кас гьелек хьана. Эхирни чеб лап кIевера гьатнаваз акурла абуру муьтIуьгъ хьун къарардиз къачуна. Гила 200 касдикай са паяр амачир. Абдулманафа абурун яракьар къахчуна лагьана: «Квез сагъ амукьиз кIан­заватIа я Къубадиз, яни Дер­бентдиз фимир. Худатай поездда акьахна Урусат­диз хъвач». Казакрин чара атIа­на. ТахьайтIани араяр акахьнавай. Са патахъай большевикри, са патахъайни чкадин агьалийри урус пачагьдин аскерриз секинвал гузвачир. Гьарад сакIа вичин кьил куьтягьиз алахънавай. 

     Абдулманафан къачагъри казакар Худатиз тухвана ва анайни Урусатдиз рекье туна. Им икьван гагьди тахьай хьтин вакъиа тир. Къачагъри телеф хьанвай казакар тама кучукна. Гуь­гъунлай Къубадин комендант гьикьван гелкъвенатIани кIеретI жагъанач. КIеретI гьа квахьайди квахьна. Хьи­ливийри лагьайтIа, хазинадин чилерик акадарнавай чпин вири накьвар къахчуна. И вакъиадилай кьулухъ Абдул­манафа маса хуьрерин агьалийриз куьмек гуз гатIунна. Ам гагь Хуьрелдал, гагь ЦIехуьлдал, гагьни Яргундал хьана. Агьалийриз вичивай жедайвал куьмекар гана. Ингье садра Кьулан вацIун кьере адан кьилел са дуьшуьш атана. 

 

Дуьшуьш

 

     Вичин къачагъарни галаз Мегьа­рамдхуьряй хквезвай Абдулманаф гьикI ятIани Дагъустандин губернатордин буйругъ кьилиз акъудзавай аскеррин кIеретIдал дуьшуьш хьана. Им 300 касдикай ибарат чIехи кIеретI тир. Абдулманаф лагьайтIа, 60 къачагъ галаз авай. Аскерри садлагьана абурал вегьейла, лезгияр чаш амукьна. Чпин кьил-кьилел хтайла къачагъри кьулухъ чIугуна. Амма геж тир. Аскерри абур пуд патахъай элкъуьрна юкьва тунвай. Кьуд лагьай пата кьвал авай. Къачагъри кьери валарин кьулухъ чуьнуьх жез-чуьнуьх жез женг давамарна. Аб­дул­ма­нафаз аскерар са шу­мудра пара яз акурла, ада цIар кIарна арадай акъатуникай фагьумна. Амма губернатордин гъилибанри кьве пата­хъай рехъ мягькемдиз кIеви­рна­вай. Я там галайнихъ фена кIан­завай, яни кьвал галайнихъ. Кьа­кьан кьвалалай хкадарун акьулсузвал тир. Амма хкадариз хьанайтIа, аскеррин хурукай саламатдаказ хкатиз жедай. Там галайнихъ физвай рехъни кIе­вирнавай. Ингье ина цIар кIариз хьанайтIа, тама чуьнуьх хьана женг давамарун регьят тир. Амма тамуз бал­кIанраллаз фин мумкин тушир. 

     Кьве сят кьван давам хьайи ягъ-ягъун­ра кьве патайни са кьадар инсанар гьелек хьана. Абдулманафа эвел там галайнихъ фин къетI авуна, амма мумкин хьанач. Аскерри абур вилик физ тунач. Кьведра икI хьана. Пуд лагьай гъилера къачагъриз инай цIар кIариз кIанзавайди кьатIай аскерри там галай пата къуватар артухарна. Гила са рехъ амай. БалкIанар туна кьвалалай хкадарун. Им чарасуз авуна кIанзавай кар тир. Кьвалалай хкадар тавунмаз къачагъри мад гъилера там галайнихъ вил вегьена. Абуру балкIанар а патахъ чукурна жезмай кьван пара чапхунчияр рекьин къетI авуна. Им хъсан фикир тир. Эгер кьил кьунайтIа, къачагъривай аскерриз гуьлле гана тамуз гьахьиз жедай. Аскерар тамун дериндиз гьахь тийидайди абуруз хъсандиз чизвай. Хурушум хьайила Абдулма­нафа вичин план кьилиз акъудун патал къачагъриз лагьана: «Гадаяр, аскерриз муьтIуьгъ жедалди итимвилелди ре-кьин хъсан я. И гъилерани гавурриз басрух гун. Аллагь вич чаз и женгина куьмек жеди.» Къачагъар вири рази хьана. Са къачагъди балкIандал акьахна къваларив гумай 40 кьван балкIандив зарб­див там галайнихъ чамарариз туна. Абурун гуьгъуьнаваз къачагъри чукурна. Чаш амукьай аскерар балкIанрин кIурарик акатиз катдайла къачагъар абуруз гуьлле гуз-гуз тамуз гьахьна.

     Им Абдулманафан архивдин материалрай малум жезвай эхиримжи женг я. Гуьгъуьнин йисара кьегьал къачагъдин кьилел гьихьтин крар атанатIа къалурдай маса са чешмени авач.