Txile

Txileko Errepublika 'República de Chile'
Bandera Armarria
Goiburua: Por la Razón o la Fuerza ( Arrazoiaz edo Indarraz )
Nazio ereserkia: Himno Nacional de Chile
Hiriburua	Santiago1 33°26′ S 70°40′ W
Hizkuntza ofiziala(k)	Espainiera
Gobernua Presidentea	Errepublika Michelle Bachelet
Independentzia - Hasiera - Aldarrikatua - Onartua	Espainiatik 1810 irailaren 18 1818 otsailaren 12 1844 apirilaren 25
Eremua • Guztira • Ura	756.9502 km² (38.) % % 1,72
Biztanleria • Zenbatespena (2005) • Errolda (2002) • Dentsitatea Herritarra	16.136.137 (60.) 15.116.435 21 biztanle/km² (153.) txiletar
Dirua	Txileko Pesoa (CLP)
Ordu eremua  • Udan (DST)	UTC (UTC -4) Ez (UTC -3)
Interneteko domeinua	.cl
Telefono aurrezenbakia	+56
1Legebiltzarra Valparaíso kostako hirian dago. 2Pazko Uhartea eta Sala y Gómez Uhartea barne, Txilek Antartikan 1.250.000 km² eskatzen dituen lurrak kanpo.

Txile Hego Amerikako estatua da, Ozeano Bareko kosta zerrenda luzea hartzen du Andeen eta itsasoaren artean. Muga luzea du Argentinarekin ekialdean; ipar-ekialdean, Boliviarekin; eta iparraldean, Perurekin.

Hiriburua Santiago da, eta bigarren hiria eta portu nagusia, Valparaiso.

Geografia

Datu orokorrak

Atacama

Mapa topografikoa

Txilek zerrenda estu baten itxura du, ipar-hego 4.200 km dituena, Andeak eta Ozeano Barearen artean. Zabalera handiena 440 km da eta estuena, 90 km. Sumendi ugari ditu eta lurrikara gunean dago, Pazifikoko Gerrikoan, Nazca Plakaren subdukzioaren gainean, Hego Amerikar Plakaren azpian.

Hego muturrean, Andeak itsasoraino iritsita, Suaren Lurraldea eta uharte ugari daude, Hornos lurmuturreraino. Hegoalderago, berriz agertzen da, Penintsula antartikoan.

Ozeano Barean, Txilek uharte batzuen jabe da, hala nola, Juan Fernández uhartedia eta Pazko uhartea.

Ibai gehienak Andeetatik Ozeano Barera doaz zuzenean; herrialdea estua izanik, ez dira luzeak. Goi-ordokian Lauca eta Lluta ibaiak daude, Bolivia eta Txileren artekoak, eta 100 km baino laburragoak dira. Erdi-iparraldekoak nekazaritzarako garrantzitsuak dira, hala nola, Elqui ibaia (170 km) eta Maule (240 km). Ibaiok elur urtuek sortzen dituzte udan eta euriak neguan. Biobió ibaiak Araucania eskualdean du iturria eta 380 km luze da; haren ibilguan zentral hidroelektriko batzuk daude. Patagoniako ibai nagusiak Futalefú, Palena, Baker eta Pascua dira. Aintzira handiena General Carrera da, Suaren Lurraldean.

Hiri garrantzitsuenak

1. Santiago (metropoli-barrutia): 5.5 milioi biztanle (2002).

2. Valparaíso (metropoli-barrutia): 803.683

3. Concepción (metropoli-barrutia): 666.381

4. Antofagasta: 296.905

5. La Serena (metropoli-barrutia): 296.253

6. Viña del Mar: 286.931

Biztanleak

Txileko biztanleria oso homogeneoa da, nahiz eta nahasketa handia dagoen. Izan ere, gaur egungo txiletarrak bertako indiarren eta europarren nahasketaren ondorengoak dira. Indiar herri nagusia maputxeak dira, 300.000 inguru; Txileko erdialdeko haranean bizi dira, Bio-Bio ibaiaren hegoaldean, eta Santiago eta Concepcion hirietako kanpoko auzoetan.

Biztanleen banaketari dagokionez, aipagarria da hirietan bizi den kopuru handia, % 80 baino gehiago. Eta hirien artean, hiriburua da alde handiz handiena: 6 milioi biztanletik gertu dago; hau da, biztanleria osoaren heren bat baino gehiago hartzen du. Hiriburuaz gainera, aipagarriak dira, baita ere, Viña del Mar (292.203 biztanle), Concepción (216.061 biztanle), Valparaiso (276.474 biztanle) eta Temuco (245.347 biztanle) hiriak.

Osasun eta ekonomia baldintzei dagokienez, desberdintasun handiak daude gizatalde batzuen eta besteen artean, eta baita lurraldeko toki batzuetatik besteetara. Batzuetan herrialde garatuen ezaugarriak dituzte, eta beste batzuetan garatze bidean daudenenak. XX. mendearen bukaeran, bizi itxaropena 75 urtekoa zen, eta alfabetatze maila % 95ekoa.

Ekonomia

Txileko ekonomiaren oinarri nagusiak nekazaritza eta meatzaritza izan dira antzinatik, abeltzaintza, arrantza eta basoaren ustiapena ahaztu gabe: laboreak, frutak, barazkiak, mahatsa eta zenbait produktu industrial, batetik, eta nitrato sodikoa (Txileko nitratoa) eta kobrea, bestetik. Bestalde, industriaren garapena inguruko gainerako herrialdeen arteko handienetakoa da.

Nekazaritzako produkzioa laboreetan (garia, oloa, garagarra), artoan eta patatan oinarritzen da batez ere; fruta arbolen produkzioa, baina, gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari da. Txile nekazaritzako produktuak inportatu beharrean izaten da (landare olioak eta azukrea, esate baterako), eta inbertsio handiak egin izan dira urtegiak eraikiz eta azpiegitura hidraulikoa hobetuz ureztapen eremua handitzeko.

Abeltzaintzarako eremu hoberenak hegoaldean daude, Lagosko eskualdean, adibidez. Osornoko hiria abeltzaintzako produktuak (esnea, larrua) eraldatzeko industrien (esnekiak, oinetakoak) erdigunea bihurtu da. Patagonia eta Magallanes aldean ere, abeltzaintza da ogibide nagusia.

XIX. mendearen bukaeran, eskualde hura kolonizatuz zihoazenarekin batera, behi hazkuntza sartu zuten biztanle dentsitate txikiko eta lur eremu zabaleko lurralde hartan. Abeltzaintza hedatu ahala, haragia eta artilea esportatzeko hozkailuak egiten zituzten enpresa handiak sortu ziren. Nazioaren ekonomian askoz pisu handiago du, baina, arrantzak: Peruren ondoren, Txile da Hego Ameriketako arrain harrapatzaile handiena, eta munduko esportatzaile nagusietako bat.

Itsasbazterraren luzera dela-eta, batetik, eta uraren baldintza fisiko eta itsas hondoen morfologia egokia, bestetik, arrantza da Txileko ekonomia jarduera nagusietako bat. Harrapatzen den arrain gehiena irina eta olioa egiteko ez ezik jateko prestatu eta esportatzen da.

Antzinatik Txilek ospe handia izan du bere mea baliabideen aberastasunarengatik. Nazioaren ekonomiarentzat kobreak du pisurik handiena, Txile baita munduko kobre ekoizle nagusia (munduko erreserba guztien heren bat ia). Kobre mea nagusiak Chuquicamatan –Antofagastan–, El Salvadorren –pixka bat hegoalderago– eta Tenienten –Santiagotik hurbil– daude.

Kobreaz gainera, burdina dago Atacama hegoaldean, urrea Andacollo eta Marga Margan, zilarra La Serena, Taltal eta Caracolesen, molibdenoa Valparaiso, Vallenar, Santiago eta Coquimbon, manganesoa, beruna, zinka eta merkurioa. Mea ez metalikoen artean, Aucanguilchako sufrea, fostafo naturalak eta guanoa dira garrantzitsuenak. Energia sortzeko meetan, berriz, aipagarriak dira Concepcion, Valdivia, Llanquihue eta Magallanesko ikaztokiak, eta Magallanesko itsasartetik hurbil dauden petrolio hobiak.

Industriari dagokionez, eraikuntza eta mekanika dira indartsuenak. Huachipatoko altzairutegiak, gainera, industria horiek hornitzeko adina ekoizten du. Kimika industriak ez ditu herrialdearen beharrizanak asetzen eta produktu sorta zabalak inportatu behar izan ditu urtero.

Industria txikiagoen artean, aipagarriak dira ehungintza, larrugintza, haragi izoztuak, garagardo fabrikak eta zigarro fabrikak. Turismoak ekonomiaren suspertzaile nagusietako bat izateko adina baliabide eta azpiegiturak ditu. XX. mendearen azkeneko hamarraldian, milioi eta erdi turista inguruk bisitatu zuten Txile urtero.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Txileko historia»

Pinochet diktadorea 1995ean.

Gizakiaren lehenengo aztarnak Goi Paleolitoaren amaierakoak dira eta Txileko jatorrizko biztanleak iparraldean aimarak, atacamarrak eta diagitak eta hegoaldean maputxeak izan ziren. Muturreko hegoaldean txonoak, yamanak, alakalufeak eta onak bizi ziren, eta Pazko uhartean kultura polinesiar aurreratu eta misteriotsua.

Fernão de Magalhães esploratzaile portugaldarra hara iritsitako lehendabiziko europarra izan zen, 1520eko azaroan gaur egun haren izenarekin deitutako Magallanes itsasartean zehar igaro zenean. Espainiar konkistatzaileak 15 urte geroago lurraldea menperatze saiatu ziren, baina Diego de Almagrok lehendabizikoan porrot egin zuen. Pedro de Valdiviak, azkenean, 1541ean leheno kokalekua sortu zuen, "Santiago de Nueva Extremadura" izenekoa, egungo hiriburua dena. Geroago, borroka gogorrak izan zituzten maputxeek espainiarren aurka, hiru mende iraun zuen Araucoko Gerran. Txileko kapitaintza nagusia edo Txileko Erresuma (1541–1818) Espainiar Inperioaren kolonia hegoaldetarrena izan zen, baztertua eta pobretua.

XIX. mendeko hasieran herrialdeak autodeterminazioa lortzeko prozesua hasi zen, José de San Martín eta Bernardo O'Higginsen eskutik; azkenean 1844ko apirilaren 25ean, herrialdeak independentzia lortu zuen. Mende hartako bigarren erdialdean, hala ere, gerra egin zuen Txilek Boliviaren aurke, mugarekin zerikusia zuten ika-mikak zirela-eta, eta azkenik 1904ko urriaren 18an bake akordioa izenpetu zuten bi herrialdeek; horren ondorioz, boliviarrek itsas-kostaldea galdu zuten.

Banaketa administratiboa

Txilek hamabost eskualde ditu, zenbaki erromatarrez izendatuak. Bestela, 53 probintziatan eta 346 udalerritan banatuta dago.

⁽¹⁾ Txileko Antartika barne, 1.382.297,2 km²

Zk	Eskualdea	Hiriburua
I	Tarapacá eskualdea	Iquique
II	Antofagasta	Antofagasta
III	Atacama	Copiapo
IV	Coquimbo	La Serena
M	Metropoli	Santiago
V	Valparaíso	Valparaíso
VI	O'Higgins	Rancagua
VII	Maule	Talca
VIII	Biobío	Concepción
IX	Araucanía	Temuco
X	Los Lagos	Puerto Montt
XI	Aisén	Coihaique
XII	Magallanes eta Txiletar Antartika	Punta Arenas(1)
XIV	Los Ríos	Valdivia
XV	Arica eta Parinacota	Arica

Kultura

Pablo Neruda olerkaria 1966an.

Literatura

• Gabriela Mistral (1889-1957).
• Pablo Neruda (1904-1973).
• Isabel Allende (1942-).
• Roberto Bolaño (1953-2003).

Musika

• Violeta Parra (1917-1973) abeslari, margolari, kantagile, eskultore, brodatzaile eta zeramikari izan zen.
• Victor Jara (1932-1973) musikaria. Pinocheten diktaduraren jazarpenaren ondorioz hil zen.

Hizkuntzak

Sakontzeko, irakurri: «Hispanofonia»

Kirolak

Iván Zamorano eta Claudio Bravo, beste batzuen artean.

Futbola Txileko kirol nagusia da, eta Colo-Colo talderik arrakastatsuena da. Futbolari txiletar ezagunen artean, bestela, Sergio Livingstone Pohlhammer (1920-), Elías Figueroa (1946-), Leonel Sánchez (1936-), Sebastián Rozental Igualt (1967), Iván Zamorano (1967-), Luka Tudor Bakulic (1969-), Raimundo Tupper Lyon (1969-), Marcelo Salas (1974-) eta Claudio Bravo (1983-) ditugu, bestek beste.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Txile

• (Gaztelaniaz)(Ingelesez) Gobernuko webgunea
• (Gaztelaniaz) Centro Vasco de Santiago
• (Gaztelaniaz) Eusko Etxea de Valparaíso