Azia
Azia është kontinenti më i madh dhe me dendësi më të madhe të popullsisë nga të gjitha kontinentet e tjera. Ky kontinent mbulon 8.6% të tërë sipërfaqes së tokës, është 4.5 herë më e madhe se Evropa dhe përbën 60% të popullatës botërore.
Përmbajtja
Përkufizimi dhe kufijtë[redakto | redakto tekstin burimor]
Kufijtë e Azisë janë tokësorë dhe detarë. Në veri ka dalje në Oqeanin e Ngrirë të Veriut; në jug futet thellë në Oqeanin Indian; në lindje brigjet e saj lagen nga Oqeani Paqësor, kurse në perëndim, Deti Kaspik, Deti i Zi dhe Deti Egje. Malet dhe lumi Ural e ndajnë atë nga Evropa. Në perëndim ndodhen: Mali Kaukaz, Gryka e Bosforit dhe Dardanelet Nga Afrika , Azinë e ndan: Kanali i Suezit dhe Deti i Kuq. Nga Amerika Veriore e ndan ngushtica e Beringut (e gjerë 85 km).
Vendet dhe regjionet[redakto | redakto tekstin burimor]
Regjioni dhe shteti | Hapësira (km²) |
Demografia | Dendësia (km²) |
Kryeqyteti | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Kazakistani | 2,346,927 | 13,472,593 | 5.7 | Astana | |||
Kirgistani | 198,500 | 4,822,166 | 24.3 | Bishkek | |||
Taxhikistani | 143,100 | 6,719,567 | 47.0 | Dushanbe | |||
Turkmenistani | 488,100 | 4,688,963 | 9.6 | Ashgabat | |||
Uzbekistani | 447,400 | 25,563,441 | 57.1 | Tashkent | |||
Kina | 9,584,492 | 1,384,303,705 | 134.0 | Pekini | |||
Hong Kong | 1,092 | 7,303,334 | 6,688.0 | Hong Kong | |||
Japonia | 377,835 | 126,974,628 | 336.1 | Tokio | |||
Macao | 25 | 461,833 | 18,473.3 | Makao | |||
Mongolia | 1,565,000 | 2,694,432 | 1.7 | Ulanbatori | |||
Korea Veriore | 120,540 | 22,224,195 | 184.4 | P'yŏngyang | |||
Korea Jugore | 98,480 | 48,324,000 | 490.7 | Seoul | |||
Taivani | 35,980 | 22,548,009 | 626.7 | Taipei | 63,556 | 1,378,159 | 21.7 |
Rusia[1] | 13,115,200 | 39,129,729 | 3.0 | Moska | |||
Brunei | 5,770 | 350,898 | 60.8 | Bandar Seri Begawan | |||
Kamboxhia | 181,040 | 12,775,324 | 70.6 | Phnom Penh | |||
Indonezia | 1,419,588 | 227,026,560 | 159.9 | Xhakarta | |||
Laosi | 236,800 | 5,777,180 | 24.4 | Vientiani | |||
Malajzia | 329,750 | 22,662,365 | 68.7 | Kuala Lumpur | |||
Mianmar | 678,500 | 42,238,224 | 62.3 | Naypyidaw | |||
Filipinet | 300,000 | 84,525,639 | 281.8 | Manila | |||
Singapuri | 693 | 4,452,732 | 6,425.3 | Singapuri | |||
Tailanda | 514,000 | 62,354,402 | 121.3 | Bangkoku | |||
Timori Lindor | 15,007 | 952,618 | 63.5 | Dili | |||
Vietnami | 329,560 | 81,098,416 | 246.1 | Hanoi | |||
Afganistani | 647,500 | 27,755,775 | 42.9 | Kabul | |||
Bangladeshi | 144,000 | 133,376,684 | 926.2 | Dhaka | |||
Butani | 47,000 | 2,094,176 | 44.6 | Thimphu | |||
India | 3,287,590 | 1,045,845,226 | 318.2 | Nju Delhi | |||
Irani | 1,648,000 | 66,622,704 | 40.4 | Teherani | |||
Maldives | 300 | 320,165 | 1,067.2 | Malé | |||
Nepali | 140,800 | 25,873,917 | 183.8 | Kathmandu | |||
Pakistani | 803,940 | 147,663,429 | 183.7 | Islamabadi | |||
Shiri Lanka | 65,610 | 19,576,783 | 298.4 | Kolombo | |||
Armenia | 29,800 | 3,330,099 | 111.7 | Yerevan | |||
Azerbajxhani | 41,370 | 3,479,127 | 84.1 | Baku | |||
Bahraini | 665 | 656,397 | 987.1 | Manama | |||
Qipro | 9,250 | 775,927 | 83.9 | Nicozia | |||
Gaza | 363 | 1,203,591 | 3,315.7 | Gaza | |||
Gjeorgjia | 20,460 | 2,032,004 | 99.3 | Tbilisi | |||
Iraku | 437,072 | 24,001,816 | 54.9 | Bagdadi | |||
Izraeli | 20,770 | 6,029,529 | 290.3 | Jerusalemi | |||
Jordania | 92,300 | 5,307,470 | 57.5 | Amani | |||
Kuvajti | 17,820 | 2,111,561 | 118.5 | Kuwait City | |||
Lebanoni | 10,400 | 3,677,780 | 353.6 | Beiruti | |||
Naxçivan | 5,500 | 365,000 | 66.4 | Naxçivan | |||
Omani | 212,460 | 2,713,462 | 12.8 | Muscat | |||
Katari | 11,437 | 793,341 | 69.4 | Doha | |||
Arabia Saudite | 1,960,582 | 23,513,330 | 12.0 | Riyadh | |||
Siria | 185,180 | 17,155,814 | 92.6 | Damasku | |||
Turqia[2] | 756,768 | 57,855,068 | 76.5 | Ankara | |||
Emiratet e Bashkuara | 82,880 | 2,445,989 | 29.5 | Abu Dabi | |||
Bregu Perendimorë | 5,860 | 2,303,660 | 393.1 | — | |||
Jemeni | 527,970 | 18,701,257 | 35.4 | Sana | |||
Gjithsej | 43,810,582 | 3,902,404,193 | 86.8 |
Relievi[redakto | redakto tekstin burimor]
30 degrees, 1800x1800 |
Azia konsiderohet si kontinenti më i vjetër i rruzullit tokësor. Pjesa më e vjetër konsiderohet pjesa e Angarës, e cila është krijuar në periudhën Arkaike. Pastaj në fillim të paleozoikut formohet edhe një masë në jug e quajtur Godvana, e cila ka përfshirë nga kontinenti i Amerikës Jugore deri tek ai i Australisë, por edhe disa pjesë të Azisë. Lëvizjet e mëvonshme kan shkaktuar coptimin e Angarës dhe me coptimin e Godvanës, në fundosjen e saj, duke formuar Oqeanin Indian. Në mes të këtyre dy masave Angarës dhe Godvanës ka qenë një det i madh i quajtur Tetis.Malet kryesore jane Himalajet me majen me te larte ne bote Mont Everest,8848m,dhe gjatesi 2500 km , Kakarokum,Hindokush,Pamir,Tien Shan etj.... Perthyeshmeria detare - Ngushticat me te medha jane : Beringu , Bosfori , Dardanelet , Babel Mandeb , Malajes etj., ndersa gjiret me te medhenj jane : Gjiri i Persise , i Bengalit , i Siamit dhe i Tonkinit . Perthyerja bregdetare ka rendesi te shumefisht ekonomike , vecanerisht per komunikacion . Bregdeti me i perthyer është ai juglindor dhe lindor
ka klima tjera te lljllojshme si p.sh klima : ekuatoriale. subekuatoiale, mesdhetare, kontinentale, tropikale etj...
Klima[redakto | redakto tekstin burimor]
Shtrirja e madhe gjeografike e kontinentit të Azisë është arsyeja e klimës së shumëllojshme. Në të dominojnë gati të gjithë tipat klimatik të sipërfaqës së Tokës. Mbi këtë kontinent konfrontohen masat ajrore të viseve tropikale me ato polare, kontinentale me ato maritime. Në pjesën qendrore të Azisë ndikimi i masave të lagështa dhe të nxehta detare nuk arrin të depërtojë dhe pikrisht këto vise janë nën influencën e klimës së thatë kontinentale.ne kete kontinent egzistojn klima : ekuatoriale,subekuatoriale,tropikale,mesatare,mesatare kontinentale etj.
Hidrografia[redakto | redakto tekstin burimor]
Hidrografia e këtij kontinenti është një ndër elelmetet dalluese gjeografike. Në krahasim me teritorin e madh që ka , e që dallohet dukshëm nga kontinentet tjera, rrejetit i lumenjëve nuk ëshë zhvilluar në masë të duhur.[3] Megjithë atë, lumenjtë e Azisë janë të medhenj, të gjatë, me prurje të mëdha uji. Pjesa më e madhe e lumenjëve burimin e ka në pjesën qendrore të Azisë, prej nga gravitojnë kah Oqeanet që e rrethojnë. Azia dallohet si kontinent me hapsirë të madhe gjeografike, prej nga rrjedhat ujore nuk arrijnë të derdhen në detetë e afërme. Kjo hapsirë shtrihet prej Liqenit Kaspik, në perëndim, deri te kufiri i Kinës, në lindje. Vetëm kësaj zone i takon 1/3 e kontinentit.
Bota bimore e shtazore[redakto | redakto tekstin burimor]
Bota bimore e Azisë eshtë e lidhur me shumllojshmërinë e klimës. Në pjesën veriore të kontinentit të Azisë janë të përhapura tundra, ndërsa në jug të sajë tajga. Në pjesën qendrore stepat dhe shkretëttirat: në viset bregdetare të Detit të Mesdhe bimët mesdhetare , ndërsa në atë jugore pyjet e pashkelura që quhen xhungla.
Bota shtazore është e pasur me elefantë, tigra, shpesë etj. Në shkretëtitra jetojnë deve te cilat perdoren si mjete transportimi ,çakalla etj.Në zonën e tajgave jetojnë : ariu, ujku, dhelpra etj., ndërsa në zonën e tundrës ariu i bardhë de dhelpra polare
Demografia[redakto | redakto tekstin burimor]
Në Azi, jetojnë rreth 3 860 000 000 banorë që është afër 60% e numrit të përgjithshëm të popullsisë botërore.
Dendësia e popullsisë është 80 banorë për kilometër katror, por kjo ndryshon nga një rajon pothuajse të pabanuara në veri të Siberisë dhe ate të tejët të dendur në jug-perëndim të kontinentit në të cilën jetojnë deri 500 për çdo km ². Viset më të banuara janë pjesët e Kinës lindore, , qendrore dhe jugore, Gadishulli Korean, pjesët e ishujve japoneze Honshu, Tajvan, ishujt indonezian Java, Bangladeshi, dhe Hinduistani në veri të Indisë. Në Rusi, në pjesën e Azisë - Siberiane jetojnë rreth 30 milion banorë, një situatë e ngjashme në stepë të Azisë Qendrore, si dhe në Azinë jugperëndimore.
Rreth dy të tretat e popullsisë i përket racës së Azisë mongoloide që jetojnë në territorin e Japonisë në liqenin Kaspik dhe në Siberi dhe Indokinë. Pjesë të tjera të Azisë janë të banuara kryesisht me popuj indo-evropian ngjyrë të errët të lëkurës . Në Arqipelagun e Malajës jeton raca meleze.
Fetë kryesore në Azi janë Hinduizmi, Islamizmi, Kristianizmi, Budizmi, Konfucianizmi, Taoismizi dhe Shintoizmi. Hinduizmi është i përhapur në Indi, në Azinë Juglindore dhe Lindore janë të përfaqësuara nga Budizmi, Konfucianizmi, Taoismizi dhe Shintoizmi, Islamizmi në Azinë jugore, Pakistan, Bangladesh dhe Indonezi, shumica e fesë katolike në Filipine dhe ortodokse në Rusi dhe Mesdhe, në jug të Azisë
Ekonomia[redakto | redakto tekstin burimor]
Demografia: | 3,958,768,100 (2006 Estimate) |
GDP: | US$18.077 trilion |
GDP (Para): | $8.782 trilion |
GDP/kapita (PPP): | $4,518 |
GDP/kapita (Para): | $2,195 |
Rritja vjetore e GDP për kapita : |
|
Hyrjet e top 10%: | |
Miljonerët | 2.0 million (0.05%) |
Papunsia | |
Femra e vlerësuar hyrje |
|
Shumica e të dhënave janë marrë nga UNDP nga viti 2002 tjerat të dhëna nga burime tjera. |
Historia e Azisë[redakto | redakto tekstin burimor]
azia mori emrin nga fjala asiriane asu qe do te thot drit. lindje e diellit asirianet me ket emer i quanin te gjitha shtetet e lindjes azine ne literatur e gjeni ne emer evroazi apo bota e vjeter
Gjuhët dhe literatura[redakto | redakto tekstin burimor]
Çmimet "Nobel"[redakto | redakto tekstin burimor]
Besimet[redakto | redakto tekstin burimor]
Mitologjia[redakto | redakto tekstin burimor]
Filozofia[redakto | redakto tekstin burimor]
Feja[redakto | redakto tekstin burimor]
Fetë kryesore në Azi janë Hinduizmi, Islamizmi, Kristianizmi, Budizmi, Konfucianizmi, Taoismizi dhe Shintoizmi. Hinduizmi është i përhapur në Indi, në Azinë Juglindore dhe Lindore janë të përfaqësuara nga Budizmi, Konfucianizmi, Taoismizi dhe Shintoizmi, Islamizmi në Azinë jugore, Pakistan, Bangladesh dhe Indonezi, shumica e fesë katolike në Filipine dhe ortodokse në Rusi dhe Mesdhe.
Shiko dhe këtë[redakto | redakto tekstin burimor]
Wikimedia Commons ka materiale multimediale në lidhje me: Asia |
Azinë në literaturën gjeografike e hasim me emrin "Evroazi" dhe "Bota e vjeter".Gjatësia perëndim-lindje e Azisë është 8200 km, ndërsa ajo veri-jug 8500 km.Kur ne Stamboll (Turqi) është dreka, në Kepin e Dezhnjevit është nata përkatësisht ora 22:00. Kontinenti i Azisë shtrihet në: brezin mesatar klimatik, brezin e ftohtë klimatik dhe brezin nxehtë klimatik.
Shtesë[redakto | redakto tekstin burimor]
- ^ Rusia konsiderohet shtet i dy kontinenteve edhe atë shtet i Evropës dhe Azisë.
- ^ Turqia si dhe disa shtete të tjera, shtrihen ne dy kontinente. Turqia është urë lidhëse e Evropës dhe Azisë
- ^ *Dr.sc. Riza Çavolli;Gjeografia Raionale e Azisë, Prishtinë 1998.
Referencat[redakto | redakto tekstin burimor]
- "Asia". The Columbia Gazetteer of the World Online. 2005. New York: Columbia University Press.
- World Conflicts: Asia and the Middle East [1]. Edited by Carl L. Bankston III. New York: Salem Press.
Lidhje të jashtme[redakto | redakto tekstin burimor]
|
|