Veire la font de Occitan

{{Infobox Lenga
 | lenga     = Occitan – Lenga d{{'}}òc
 | país      = '''[[França]]''' <br /> '''[[Itàlia]]''' ([[Valadas Occitanas]] e [[La Gàrdia]]) <br /> '''[[Catalonha]],&nbsp;[[Espanha]]''' ([[Aran]]) <br /> '''[[Mónegue]]'''
 | regions   = '''[[Euròpa Occidentala]]''' e '''[[America]]'''
 | personas  = {{formatnum:580000}}
 | tipologia = {{Lenga sillabica}}
 | familha   = [[lengas indoeuropèas]]<br />&nbsp;[[lengas italicas]]<br />&nbsp;&nbsp;[[lengas romanicas]]<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[occitanoromanic]]<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[occitan]]
 | status    = Principat de [[Catalonha]], [[Comunautat de Trabalh dels Pirenèus]], [[Gropament Europèu de Cooperacion Territoriala Pirenèus-Mediterranèa|Euroregion Pirenèus-Mediterranèa]]
 | academia  = [[Congrès Permanent de la Lenga Occitana]] (creat lo 16 de decembre de 2011, reconegut pel Ministèri de la Cultura - D.G.L.F.L.F. e las regions d{{'}}Aquitània, Lengadòc-Rosselhon, Mieidia-Pirenèus e Ròse-Aups).
 | ISO-1     = oc
 | ISO-2     = oci
 | iso-3     = oci
 | iso-6     = oci
 | iso-6P    = girc
 | mòstra    =
 | grop      = [[Lengas indoeuropèas|Indoeuropèu]]
}}
{{omon|Occitan (omonimia)}}
L{{'}}'''[[Mèdia:Oc-Occitan.ogg|occitan]] [[Fichièr:ltspkr.png]]''' o '''[[Mèdia:Oc-Lenga d'òc.ogg|lenga d{{'}}òc]] [[Fichièr:ltspkr.png]]''' es una [[lenga romanica]] parlada en [[Occitània]], çò es: dins lo tèrç sud de [[França]] (siá dins 9 regions o 39 departaments de l{{'}}Estat francés), a [[Mónegue]], dins las [[Valadas Occitanas]] en [[Itàlia]] (e mai dins la localitat de [[La Gàrdia]] en Calàbria) e dins la [[Val d'Aran|Val d{{'}}Aran]], qu{{'}}aparten politicament al Principat de [[Catalonha]].

L{{'}}occitan coneguèt son epòca daurada entre los sègles XI e XIII gràcias a sa literatura e subretot las composicions dels [[trobador]]s que coneguèron de succès per tota [[Euròpa]].

Es una lenga fòrça similara al [[catalan]].

== Nom ==

[[Fichièr:Occitania blanck map.PNG|thumb|right|Occitània: lo domeni de la lenga occitana.]]

Los sols sinonims que s{{'}}emplegan correntament, uèi, son '''''occitan''''' (lo pus frequent) e '''''lenga d{{'}}òc''''' (un pauc mens frequent). Aquestes dos noms, apareguts a la fin del sègle XIII, venon de l{{'}}advèrbi afirmatiu ''òc'': a l{{'}}[[Edat Mejana]] serviguèt per distinguir la ''lenga d{{'}}òc'' o ''occitan'', la ''lenga de si'' o ''italian'' e la ''lenga d{{'}}oïl'' o ''francés'' (en essent ''oïl'' la forma anciana per ''oui'' en [[francés]] modèrne).

Lo mot '''''provençal''''' (var. '''''provençau''''')<ref>Ancianament se podiá escriure ''proensal, proensales'', que cal legir ''proençal, proençalés''.</ref> a pogut designar l{{'}}« occitan » dins sa totalitat, sustot al [[sègle XIII]] e tanben als [[sègle XIX|sègles XIX]] e [[sègle XX|XX]] (mai que mai en filologia e dins qualques cases es encara servat aital uèi). Aquel sens es vengut rar dempuèi los ans [[1960]]. Lo tèrme ''[[provençal]]'' designa ara, subretot, lo dialècte occitan que se parla en [[Provença]]. 

D{{'}}autres sinonims d{{'}}« occitan », ara despareguts de l{{'}}usatge, foguèron '''''lemosin'''''<ref>Ancianament se podiá escriure ''lemosi, lemozi'', que cal legir ''lemosin''. Lo mot ''lemosin'' a pogut designar tanben lo [[catalan]] als [[sègles XVIII]] e XIX, en rason de sa filiacion amb l{{'}}occitan medieval.</ref> al sègle XIII e '''''gascon''''' als sègles XVI, XVII e  XVIII<ref>BOYER Henri, & GARDY Philippe (2001) (dir.) ''Dix siècles d’usages et d’images de l’occitan: des troubadours à l’Internet'', coll. Sociolinguistique, París: L’Harmattan</ref>. Uèi ''lemosin'' designa sonque lo dialècte occitan de [[Lemosin (Occitània)|Lemosin]] e del nòrd de Peiregòrd; ''[[gascon]]'' designa sonque lo dialècte occitan de [[Gasconha]] e [[Bearn]].

== Situacion sociala ==

=== Substitucion e renaissentisme ===

[[Fichièr:Besièrs17march2007.JPG|thumb|right|Manifestacion de {{formatnum:20000}} personas per l{{'}}occitan a Besièrs en 2007.]]

Ara s{{'}}estima que sus una populacion de 14 o 15 milions d{{'}}occitans, son entre {{formatnum:110000}} e {{formatnum:580000}} los que son capables de parlar l{{'}}occitan correntament, mas las ocasions de lo parlar dins la societat son raras. Aquela reculada, sensibla dempuèi lo començament del sègle XX, es causada per una [[diglossia]] al profièch del [[francés]], de l{{'}}[[italian]] e de l{{'}}[[espanhòl]]; e mai per una politica clara de repression lingüistica dins l{{'}}estat francés (vejatz la partida istorica, çai sota).

Los esfòrces de l{{'}}[[occitanisme]] pòdon pas encara inversar la substitucion lingüistica, pasmens i a agut d{{'}}avançadas importantas que contribuisson a melhorar l{{'}}imatge de la lenga:

* La creacion literària e musicala en occitan modèrne fa flòri e se renòva sens relambi dempuèi lo sègle XIX.
* L{{'}}occitan es reconegut coma lenga oficiala en [[Aran]] dempuèi [[1999]] e coma lenga protegida dins las [[Valadas Occitanas]] e a [[La Gàrdia]] dempuèi [[1999]]. I a pas de reconeissença oficiala en França e a Mónegue, pasmens existís un ensenhament opcional en França (public o associatiu).
* Los [[mèdias occitans|mèdias]] e las edicions en occitan an un impacte modèst mas son divèrses e dinamics, amb un mercat vertadièr.
* Existís una capacitat de mobilizacion sociala en favor de l{{'}}occitan: o an demostrat las grandas [[manifestacion per l'occitan|manifestacions nacionalas]] de Carcassona en [[2005]] amb {{formatnum:11000}} personas, de Besièrs en [[2007]] amb {{formatnum:20000}} personas, Carcassona [[2009]] amb {{formatnum:25000}} e Tolosa en [[2012]] amn {{formatnum:30000}}.

=== Estatuts ===

[[Fichièr:Europe2005 bossost-aranes1.jpg|thumb|Senhalizacion oficiala en occitan a Bossòst, Val d{{'}}Aran.]]

L{{'}}[[occitan]] conois d{{'}}estatuts diferents segon los estats.

* En [[Espanha]], es reconegut coma '''[[lenga oficiala]]''' dins tota la region de [[Catalonha (region)|Catalonha]] gràcias a de leis de la region autonòma de [[Catalonha (region)|Catalonha]] e gràcias a l{{'}}estatut d{{'}}autonomia locala d{{'}}Aran dempuèi [[1990]] e [[2006]]<ref>[http://www.parlament-cat.net/porteso/estatut/estatut_100506_aranes.pdf]</ref>. Aital l{{'}}occitan benefícia d{{'}}un ensenhament sistematic e obligatòri a l{{'}}escòla e d{{'}}un usatge regular dins l{{'}}administracion. Ça que la, l{{'}}occitan es '''cooficial''' amb lo [[catalan]] (lenga oficiala de la region) e amb l{{'}}[[espanhòl]] (lenga oficiala de l{{'}}estat). Malgrat aquela oficialitat, l{{'}}occitan subís encara a Aran una [[diglossia]] al profièch de l{{'}}espanhòl que rèsta la lenga mai poderosa.
* En [[Itàlia]], l{{'}}occitan es reconegut coma '''lenga protegida''', pas verament coma "lenga oficiala", gràcias a la lei 482 de [[1999]]. Aquela permet l{{'}}us de l{{'}}occitan dins l{{'}}ensenhament e la vida publica, mas solament dins las comunas que o desiran, sens caractèr obligatòri ni sistematic. La [[diglossia]] al profièch de l{{'}}italian rèsta fòrta.
* En [[França]] e a [[Mónegue]], l{{'}}occitan a pas lo mendre estatut oficial. La possibilitat d{{'}}ensenhar l{{'}}occitan dins l{{'}}escòla publica francesa existís, coma opcion, e i a doas tres emissions pichonetas en occitan a la television publica (France 3) mas aquò equival pas a un estatut oficial. La [[diglossia]] al profièch del francés es constanta.

== Istòria de l{{'}}occitan ==

[[Fichièr:BernardDeVentadour.jpg|thumb|Lo [[trobador]] Bernat de Ventadorn]]

L{{'}}occitan, son nom li ven de l{{'}}advèrbi afirmatiu ''òc'' (del latin ''hoc'') que li es pròpri.

Lo [[latin]] venguèt sul territòri actual occitan amb las armadas romanas dins lo periòde entre [[-118|118]] e [[-52|52]] abC. Se sap pas quora la latinizacion foguèt acabada mas sembla que i aguèt de diferéncias regionalas plan grandas: cèrtas regions occitanas perifericas (dins los [[Pirenèus]]) aurián poscut èsser latinizadas, o mai romanizadas, als [[sègle VIII]] e [[sègle IX|IX]] apC., mentre que [[Provença]] e lo Bas [[Lengadòc]] o foguèron al sègle I apC. 

Certans lingüistas, dins una concepcion teleologica dels territòris politics actuals (mite de l{{'}}apertenéncia exclusiva al [[galloromanic]], vejatz çai subre), se son particularament interessats a la biparticion lingüistica de las [[Gàllia]]s entre occitan e francés. Per explicar lo fach qu{{'}}existisson doas lengas plan diferentas, s{{'}}es avançat mantun argument:

* La celtizacion mendre dels territòris occitans e lo pes dels pòbles preceltics (teoria del substrat).
* La germanizacion mendre dels territòris occitans (teoria de l{{'}}adstrat).
* Una difusion de varietats diferentas del [[latin tardiu]] al sud e al nòrd de las Gàllias.

L{{'}}occitan es nascut a partir del [[latin]] vèrs lo sègle VIII apC e foguèt la lenga majoritària de la populacion fins al començament del sègle XX. L{{'}}occitan laissèt de traças importantas dins los documents en latin tre lo sègle IX e los primièrs documents escriches tot en occitan apareguèron a la fin del sègle X. Entre los sègles X e XV, l{{'}}occitan foguèt la lenga dominanta dins la cultura, l{{'}}administracion e las sciéncias e sol lo [[latin]] li faguèt un pauc concurréncia. Lo periòde dels [[trobadors]], als sègles XII e XIII, enaucèt fòrça lo prestigi de l{{'}}occitan dins Euròpa tota.

A partir de la fin del sègle XV (e tre lo sègle XIII dins lo [[Creissent]]), lo [[francés]] penetrèt en Occitània coma lenga del poder politic e del prestigi cultural al detriment de l{{'}}occitan. Ansin comencèt la [[diglossia]] o subordinacion lingüistica. Aquò s{{'}}accentuèt al sègle XVI amb l{{'}}imposicion del [[francés]] e de l{{'}}[[italian]] coma solas lengas oficialas dins los territòris occitans someses al reialme de França o al ducat italianizat de Savòia.

[[Fichièr:Òc per l'occitan.PNG|thumb|left|Aficha per la manifestacion de Besièrs de 2007.]]

Pasmens l{{'}}occitan demorèt la sola lenga de las classas popularas, se parlava parcialament dins las classas nautas (malgrat la dominacion del francés e de l{{'}}italian) e contunhèt de beneficiar d{{'}}una literatura productiva. En [[Bearn]] l{{'}}occitan foguèt oficialament emplegat dins los actes juridics e parlamentaris fins a la [[Revolucion Francesa|Revolucion]].

En literatura, malgrat la dominacion del francés s{{'}}escriguèt e s{{'}}estampèt fòrça en occitan durant tot lo periòde literari designat jos lo nom de '''barròc occitan''' amd d{{'}}autors com [[Pèir de Garròs]], [[Pèire Godolin]], [[Loís Bellaud|Bellaud de la Bellaudiera]], [[Francés de Corteta]], [[Joan Enric de Fondevila]] e [[Joan Baptista Fabre]]. 

La literatura occitana del sègle XIX foguèt marcada per una renaissença de las letras d{{'}}òc preparada entre d{{'}}autres per l{{'}}escrivan [[agen]]és [[Jansemin]] e puèi per [[Frederic Mistral]] e los autres escrivans del [[Felibritge]].

Aital l{{'}}occitan beneficièt d{{'}}una renaissença culturala e d{{'}}un movement de revendicacion qu{{'}}òm pòt sonar [[occitanisme]] al sens larg. Pasmens, l{{'}}occitan a reculat dins l{{'}}usatge a partir dels ans 1920-1950: dempuèi a cessat d{{'}}èsser la lenga majoritària. Coneis un perilh grèu de [[substitucion lingüistica]] e cedís lo terren davant lo [[francés]] en Occitània Granda e a [[Mónegue]], davant l{{'}}[[italian]] dins las [[Valadas Occitanas]] e davant l{{'}}[[espanhòl]] en [[Aran]]. 

Al costat d{{'}}aquò, lo movement [[occitanisme|occitanista]] contunha de revendicar una plaça digna per l{{'}}occitan e assaja de ne far tornarmai una lenga de comunicacion, amb qualques avançadas parcialas (vejatz çai subre "Situacion sociala").

== Classificacion ==

[[Fichièr:Occitan Lenga Oficiala.jpg|thumb|right|Manifestacion per l{{'}}occitan en 2005.]]

La sola classificacion incontestada es aquela: l{{'}}occitan fa partida de las '''[[lengas romanicas]]''' (eissidas del [[latin]]), que son una branca de las '''[[lengas italicas]]''' (latin e divèrsas lengas anticas d{{'}}Itàlia), que son a lor torn una branca de las '''[[lengas indoeuropèas]]'''. 

Segon lo lingüista [[Joseph Greenberg]], es possible d{{'}}integrar l{{'}}indoeuropèu dins una superfamilha encara pus larga e pus anciana, la de las [[lengas eurasiaticas]], mas aquela concepcion es pas acceptada per totes los lingüistas.

Dintre las [[lengas romanicas]], las classificacions an pogut variar segon los autors. Mas dempuèi lo lingüista [[Pèire Bèc]]<ref>[[Pèire Bèc]] (1970-71) = BEC Pierre (collab. Octave NANDRIS, Žarko MULJAČIĆ), ''Manuel pratique de philologie romane,'' París: Picard, 2 vol.</ref>, los especialistas son consents per dire que l{{'}}occitan amb lo [[catalan]], sa lenga bessona, constituisson un grop pròpri, l{{'}}'''occitanoromanic''', que fa una transicion entre dos autres grops pus periferics: lo [[galloromanic]] e l{{'}}[[iberoromanic]]. 

Se pòt pensar qu{{'}}en mai dels arguments scientifics, de presupausats ideologics son a la basa de la causida de certanas classificacions ancianas. Una vièlha classificacion, ara perimida, metiá l{{'}}occitan exclusivament dins lo [[galloromanic]] e lo catalan exclusivament dins l{{'}}[[iberoromanic]]. Aquela vision vièlha a pas pus la mendre justificacion scientifica car nega la coesion tras que fòrta qu{{'}}unís l{{'}}occitan e lo catalan dins un [[diasistèma]] comun: occitan e catalan son pus pròches entre eles que o son de tota autra lenga.

== Caracteristicas estructuralas ==

Per mai de detalhs, se pòt consultar las presentacions de [[Juli Ronjat]]<ref>[[Juli Ronjat|RONJAT Juli]] = RONJAT Jules (1930-1941), ''Grammaire istorique [sic] des parlers provençaux modernes'', 4 vol. [reed. 1980, Marselha: Laffitte Reprints, 2 vol.]</ref> e [[Pèire Bèc]]<ref>[[Pèire Bèc|BÈC Pèire]] (1973) = BEC Pierre, ''Manuel pratique d’occitan moderne'', coll. Connaissance des langues, París: Picard</ref>. Las afinitats de l{{'}}occitan existisson bèl primièr amb lo [[catalan]] en general.

=== Fonologia ===

[[Fichièr:Felibre 1854.jpg|thumb|Fondacion dau [[Felibritge]] en 1854]]

{{article detalhat|Fonologia de l'occitan{{!}}Fonologia de l{{'}}occitan}}

{|class="wikitable"

L{{'}}accent tonic a una mobilitat limitada: pòt tombar sonque 

* sus la darrièra sillaba (mots oxitòns o aguts) 
* l{{'}}avantdarrièra sillaba (mots paroxitòns o plans). 
* Pasmens, en [[niçard]], e pus rarament en [[cisaupenc]] ([[Valadas Occitanas]]), l{{'}}accent tonic pòt tombar tanben sus l{{'}}antepenultima (mots proparoxitòns o esdrúchols). 

! '''''VOCALAS<br />EN GENERAL'''''
! colspan="2"| anterioras
! colspan="1"| centralas
! colspan="1"| posterioras
|-
! 
! non<br />arredondidas
! arredondidas
! non<br />arredondidas
! arredondidas
|-
| '''barradas'''
| align=center | {{IPA|/i/}}
| align=center | {{IPA|/y/}}
|
| align=center | {{IPA|/u/}}
|-
| '''semibarradas'''
| align=center | {{IPA|/e/}}
|
|
| 
|-
| '''semidobèrtas'''
| align=center | {{IPA|/ɛ/}}
|
|
| align=center | {{IPA|/ɔ/}}
|-
| '''dobèrtas'''
|
|
| align=center | {{IPA|/a/}}
|
|}

Regionalament, existisson tanben los fonèmas {{IPA|/œ/}} e {{IPA|/ə/}}.

Cal senhalar lo fenomèn de l'''alternància vocalica''. En posicion atòna, certanas vocalas son impossiblas e se transforman en vocalas pus barradas:

* La vocala tonica {{IPA|/ɛ/}} se transforma en la vocala atòna {{IPA|/e/}}. 
* La vocala tonica {{IPA|/ɔ/}} se transforma en la vocala atòna {{IPA|/u/}}. 

{|class="wikitable"
! '''''CONSONANTAS <br />EN GENERAL'''''
! colspan="2"| labialas
! colspan="2"| dentalas e<br />alveolaras
! colspan="2"| palatalas
! colspan="2"| velaras
|-
! 
! '''sordas'''
! '''sonòras'''
! '''sordas'''
! '''sonòras'''
! '''sordas'''
! '''sonòras'''
! '''sordas'''
! '''sonòras'''
|-
| '''oclusivas'''
| align=center| {{IPA|/p/}}
| align=center| {{IPA|/b/}}  
| align=center| {{IPA|/t/}}
| align=center| {{IPA|/d/}}
| 
|
| align=center| {{IPA|/k/}}  
| align=center| {{IPA|/g/}}
|-
| '''fricativas'''
| align=center| {{IPA|/f/}} 
| align=center| {{IPA|(/v/)}}
| align=center| {{IPA|/s/}}
| align=center| {{IPA|/z/}}
| align=center| {{IPA|(/ʃ/)}}
|
| 
|
|-
| '''africadas'''
| 
|
| align=center| {{IPA|/ts/}} 
| align=center| {{IPA|(/dz/)}}   
| align=center| {{IPA|/tʃ/}}  
| align=center| {{IPA|/dʒ/}}  
| 
|
|-
| '''nasalas'''
|
| align=center| {{IPA|/m/}}
|  
| align=center| {{IPA|/n/}}
|
| align=center| {{IPA|/ɲ/}} 
| 
|
|-
| '''lateralas'''
| 
|
|  
| align=center| {{IPA|/l/}}
|  
| align=center| {{IPA|/ʎ/}}
| 
|
|-
| '''vibrantas'''
| 
|
|
| align=center| {{IPA|/rr/}}
| 
|
|
| 
|-
| '''batudas'''
|
|
|  
| align=center| {{IPA|/r/}} 
| 
| 
|
|
|-
| '''glides'''
|
| align=center| {{IPA|/w/, /ɥ/}} 
| 
|
|
| align=center| {{IPA|/j/}}
| 
|
|}

Regionalament, existisson tanben los fonèmas {{IPA|/ʀ/}}, {{IPA|/h/}} e {{IPA|/ʒ/}}.

La distincion entre {{IPA|/v/}} e {{IPA|/b/}} es generala en [[provençal]], [[vivaroalpenc]], [[auvernhat]] e [[Lemosin (dialècte)|lemosin]]. Per contra, en [[lengadocian]] e [[gascon]], los fonèmas {{IPA|/b/}} e {{IPA|/v/}} se son neutralizats en {{IPA|/b/}} (donc {{IPA|/v/}} a desparegut).

=== Evolucion fonetica ===

[[Fichièr:Frédéric Mistral - Project Gutenberg eText 17293.jpg|thumb|L{{'}}escrivan [[Frederic Mistral]]]]

* ''U'' passa al son [y] (regionalament [œ]). Es un ponch comun amb lo dialècte [[catalan]] [[capcinés]] ([œ]), lo [[francés]] ([y]), lo [[francoprovençal]] ([y]), lo [[nòrd-italian]]  ([y]) e una partida del [[retoromanic]] ([y]). Es una diferéncia amb la majoritat de las lengas romanicas ont ''u'' se pronóncia [u].
* Las vocalas completament nasalizadas son inexistentas o pauc desvolopadas dins la majoritat dels parlars. Es un ponch comun amb la majoritat de las lengas romanicas e una diferéncia amb lo [[francés]], lo [[francoprovençal]] e lo [[portugués]].
* Las vocalas romanicas ''è, ò'' (tonicas e dobèrtas) an evolucionat vèrs de diftongs davant un iòd [j] o davant un oau [w]: ''è'' es vengut ''iè (ie)'' e ''ò'' es vengut ''uò (uè, ue)'' : ''vèlh > vièlh'', ''nòch (nòit) > nuèch (nuèit/nuòch)''.
* La vocala romanica [o] barrada a evolucionat vèrs lo son [u]: ''flor'' [ˈflur]. Es un ponch comun amb certans dialèctes vesins [[nòrd-italian]]s e [[catalan]]s mas es una diferéncia amb la majoritat de las lengas romanicas.
* La vocala [a] tonica se manten fòrça ben: latin ''pratu'' > occitan ''prat''. Certans parlars occitans pauc estenduts pòdon conéisser una palatalizacion leugièra de [a] vèrs [æ] o [ɛ], mas aquò es un fenomèn superficial que borrola pas l{{'}}equilibri general de la fonologia. Aquel conservatisme de [a] en occitan es comun amb la majoritat de las lengas romanicas. Es una diferéncia amb las evolucions radicalas del [[francés]] e del [[francoprovençal]] que palatizan e diftongan [a] de manièra sistematica vèrs [ɛ, jɛ] dins certans entorns fonetics.
* Las vocalas pòstonicas son solidas e variadas: ''-a'' (prononciada [ɔ, a, ə] segon las regions); ''-e''; ''-i''; ''-o'' (prononciada [u]); e tanben en [[niçard]] ''-u'' (prononciada [y]). Es un ponch comun amb un grand nombre de lengas romanicas mas es una diferéncia amb lo [[francés]] qu{{'}}elimina totas las vocalas pòstonicas (o ben que las neutraliza en [ə]) e que tend a pèrdre l{{'}}accent tonic. Per ex. occitan ''pòrta'' [ˈpɔrtɔ], ''astre'' [ˈastre], ''òli'' [ˈɔli], ''cigarro'' [siˈɣarru] (e en niçard ''aquelu'' [aˈkely]), de comparar amb lo francés ''porte'' [pɔʀt], ''astre'' [astʀ], ''huile'' [ɥil], ''cigare'' [sigaʀ]. 
* Las vocalas pretonicas son solidas en general e se sèrvan ben, coma dins la majoritat de las lengas romanicas e a la diferéncia del [[francés]]: occitan ''petita'' [peˈtitɔ], francés ''petite'' [ptit].
* Los proparoxitòns (mots accentuats sus l{{'}}avant-avantdarrièra sillaba) an desparegut dins la granda majoritat dels dialèctes occitans, exceptat en [[niçard]] e en [[cisalpenc]]: '''''a'''rma, pag'''i'''na'' (niçard e cisalpenc: '''''à'''nima, p'''à'''gina''). La desparicion dels proparoxitòns es un ponch comun amb lo [[catalan]] [[rosselhonés]], l{{'}}[[aragonés]], lo [[francoprovençal]] e lo [[francés]]; e es una diferéncia amb la majoritat del [[catalan]] e amb las autras lengas romanicas.
* La vocala ''o'' atòna es vengua [u], coma dins una part del [[catalan]], del [[nòrd-italian]] e del [[portugués]] (e dins certans mots del [[francés]]): ''port'''a'''r'' [purˈta], ''cig'''a'''rro'' [siˈɣarru].

=== Morfologia ===

* Las terminasons verbalas rèstan pro diferenciadas, gràcias a l{{'}}eiretatge del latin, e fan que los pronoms personals subjèctes son pas necessaris (levat dins una franja estrecha tot al nòrd del domeni occitan). Es un ponch comun amb la majoritat de las lengas romanicas, mas una diferéncia amb lo [[francés]], lo [[francoprovençal]], lo [[nòrd-italian]] e lo [[retoromanic]]. Ex. occitan ''parli'', francés '''''je''' parle''.
* Lo preterit de l{{'}}indicatiu e l{{'}}imperfach del subjontiu s{{'}}utilizan sistematicament, coma dins la majoritat de las lengas romanicas, mas a la diferéncia del [[francés]] (lo [[nòrd-italian]], l{{'}}[[italian]] e lo [[romanés]] tendon a abandonar lo preterit dins de mesuras variadas).
* S{{'}}utiliza lo subjontiu dins las interdiccions (imperatiu negatiu), mentre que s{{'}}es perdut en [[francés]], en [[francoprovençal]] e en [[italian]]: ''parles pas''.
* Las particulas pronominalas ''ne (en, n{{'}})'' (del latin ''inde'') e ''i'' (del latin ''ibi'') s{{'}}utilizan fòrça en occitan, coma dins la majoritat de las lengas romanicas ([[catalan]], [[aragonés]], [[nòrd-italian]], [[italian]], [[francoprovençal]], [[francés]], etc.), mentre qu{{'}}an desparegut en [[castelhan]] e en [[galègoportugués]].

=== Lexic ===

Lo lexic occitan presenta d{{'}}afinitats amb totas las lengas romanicas vesinas: [[catalan]] subretot, mas tanben [[aragonés]], [[nòrd-italian]], [[francoprovençal]] e [[francés]]. Tanben ten certanas racinas comunas amb lo [[basco]] qu{{'}}es pas una lenga romanica.

=== Sintaxi ===

== Codificacion ==

=== Estandardizacion ===

{{article detalhat|occitan larg}}

L{{'}}'''[[occitan larg]]''', nommat tanben '''occitan estandard''' o '''occitan referencial''' (var. '''-au''') es una varietat estandard de la lenga [[occitan]]a. Se desvolopa dins l{{'}}encastre de la [[nòrma classica]] dempuèi los ans 1970 e sa fixacion es pro avançada uèi. Se basa sus la convergéncia de totes los dialèctes de l{{'}}occitan, reconeis la plaça centrala del dialècte lengadocian mas prevei tanben d{{'}}adaptacions regionalas (segon los grands dialèctes) que rèstan convergentas entre elas : aqueles "estandards regionals" son en via de fixacion mai o mens avançada segon las regions.

=== Grafia ===

A l{{'}}Edat Mejana l{{'}}occitan s{{'}}escriviá d{{'}}un biais pro unificat e autoctòn que se sona '''[[grafia classica]]'''. 

Amb la pèrda progressiva de prestigi de la lenga e de tot estatut oficial, aquela tradicion grafica autoctòna se perdèt dins un periòde entre [[1460]] e [[1530]] segon las regions (mas tre la segonda mitat del [[sègle XIII]] dins lo [[Creissent]]; en [[Bearn]] per contra la tradicion de la grafia classica s{{'}}esperlonguèt fins en [[1789]]). L{{'}}occitan, ça que la, contunhèt de s{{'}}escriure de longa durant los sègles XVI a XVIII mas segon un fais de principis diferents d{{'}}autor a autor: èran de grafias afrancesadas (o italianizadas al [[País Niçard]]).

En [[1803]], [[Fabre d'Olivet|Fabre d{{'}}Olivet]] foguèt lo primièr a prepausar de restaurar la '''[[grafia classica]]''', çò es: un sistèma grafic inspirat del de l{{'}}edat mejana. D{{'}}autres autors tanben prepausèron la restauracion mai o mens completa de la grafia classica, coma lo provençal [[Simon Juda Onorat]] en [[1846]]. 

Mas los primièrs felibres a l{{'}}entorn de [[Frederic Mistral]], [[Josèp Romanilha]] e [[Teodòr Aubanèu]] ne causiguèron un autre, amb la fondacion del [[Felibritge]] en [[1854]]: lor sistèma es apelat '''[[grafia mistralenca]]''' e pus precisament '''[[nòrma mistralenca]]''' perque Mistral ne foguèt lo promotor mai celèbre (mas Romanilha l{{'}}aviá concebut tre [[1853]]). Aquel sistèma, basat sus la correspondéncia son/grafia del francés amb d{{'}}adaptacions e de manlèus al sistèma grafic de l{{'}}edat mejana, aguèt un grand resson. Es la grafia utilizada dins d{{'}}òbras de Mistral coma ''[[Mirèlha]] <Mirèio>'' e dins ''[[Lo Tresaur dau Felibritge]] <Lou Tresor dóu Felibrige>''. Concebut per la fonologia del parlar rodanenc emplegat pels primièrs felibres, lo sistèma grafic mistralenc èra plan mens adaptat pels autres dialèctes. Amb la difusion del [[Felibritge]] fòra de Provença, lo sistèma foguèt donc adaptat o abandonat per d{{'}}autres. Un exemple d{{'}}adaptacion n{{'}}es la ''[[grafia febusiana]]'' de l{{'}}[[escòla Gaston Febus]], pel gascon.

Las idèas de tornar a la '''[[grafia classica]]''' contunhèron de trabalhar ça que la de longa lo movement renaissentista. En Lemosin, lo felibre [[Josep Ros]] i trabalhèt en [[1876]], seguit pels felibres lengadocians [[Antonin Perbòsc]] e [[Prosper Estieu]] dins los ans [[1890]]. Lo lengadocian [[Loís Alibèrt]], amb sa ''[[Gramatica occitana segon los parlars lengadocians]]'' (1935-1937), fixèt mai o mens definitivament los principis d{{'}}una grafia englobanta basada sul sistèma grafic autoctòn, dicha desenant ''grafia classica'' o ''alibertina''. Aquel trabalh precís de codificacion d{{'}}Alibèrt, a l{{'}}escrich coma a l{{'}}oral, fonda pus precisament la '''[[nòrma classica]]'''. Se faguèt una adaptacion de la nòrma classica a l{{'}}ensems dels dialèctes occitans durant los ans [[1950]]-[[1970]], mai que mai gràcias a las òbras del provençal [[Robèrt Lafont]], del gascon [[Pèire Bèc]] e de l{{'}}[[Institut d{{'}}Estudis Occitans]]. Dempuèi [[1996]] lo [[Conselh de la Lenga Occitana]] (en collaboracion amb lo [[Gidilòc]]) preseguís la gestion de la nòrma classica.

A l{{'}}ora d{{'}}ara, lo sistèma grafic pus utilizat es lo d{{'}}Alibèrt. Ça que la la grafia mistralenca demòra fòrça utilizada en Provença a costat de la grafia classica.

Tanben cal senhalar doas autras grafias d{{'}}impacte mendre: la '''[[grafia bonaudiana]]''', fondada per Piare Bonaud en [[1973]], que fa concurréncia a la grafia classica en [[auvernhat]], e la '''[[grafia de l'Escòla dau Pò|grafia de l{{'}}Escòla dau Pò]]''', version simplificada de la grafia mistralenca, que fa concurréncia a la grafia classica dins las [[Valadas Occitanas]] dempuèi [[1971]].

La grafia es estada, de la fondacion del Felibritge en [[1854]] e fins a l{{'}}ora d{{'}}ara, un grand subjècte de polemicas particularament dins las annadas seissanta e setanta del sègle XX.

{| class="wikitable" style="margin: 0 auto; text-align: center; background-color: #F9F9F9; border: 1px solid #AAA;"
|-
! colspan="2" | Comparason de las doas grafias màgers 
|-
! [[Grafia classica]]
! [[Grafia mistralenca]]
|-
| style="padding: 1em 1.5em;" |
'''Mirèlha, Cant I (F. Mistral)'''<br /><small>(transcripcion)</small>

Cante una chata de Provença.<br />
Dins leis amors de sa jovença,<br />
A travèrs de la Crau, vèrs la mar, dins lei blats,<br />
Umble [Umil] escolan dau grand Omèra [Omèr],<br />
Ieu la vòle seguir. Coma èra<br />
Ren qu{{'}}una chata de la tèrra,<br />
En fòra de la Crau se n{{'}}es gaire parlat.

| style="padding: 1em 1.5em;" |
'''Mirèio, Cant I (F. Mistral)'''<br /><small>(tèxt d{{'}}origina)</small>

Cante uno chato de Prouvènço.<br />
Dins lis amour de sa jouvènço,<br />
A travès de la Crau, vers la mar, dins li blad,<br />
Umble escoulan dóu grand Oumèro,<br />
Iéu la vole segui. Coume èro<br />
Rèn qu{{'}}uno chato de la terro,<br />
En foro de la Crau se n{{'}}es gaire parla.

|}

{{Grafias}}

=== Ligams intèrnes ===

* [[nòrma lingüistica]]
** [[nòrma classica]]
*** [[alfabet occitan]]
*** [[pronóncia de l'occitan|pronóncia de l{{'}}occitan]]
*** [[occitan larg]]
*** [[Loís Alibèrt]]
*** [[Conselh de la Lenga Occitana]]
*** [[Gidilòc]]
*** [[IEO]]
** [[nòrma mistralenca]]
** [[nòrma bonaudiana]]
** [[nòrma de l'Escòla dau Pò|nòrma de l{{'}}Escòla dau Pò]]

== Dialèctes ==
=== Generalitats ===

[[Fichièr:Dialectes de l'occitan selon Jules Ronjat.jpg|thumb|right|Los dialèctes de l{{'}}occitan segond Ronjat.]]

Tradicionalament òm considèra que l{{'}}occitan ten sièis grands dialèctes : lo [[gascon]] a l{{'}}oèst, lo [[lengadocian]] e lo [[provençau|provençal]] ([[provençau]]) al sud, lo [[lemosin (dialècte)|lemosin]], l{{'}}[[auvernhat]] e lo [[vivaroaupenc (dialècte)|vivaroalpenc]] al nòrd. Los dialèctes son nommats mai que mai segon de divisions provincialas ancianas mas i a pas de correspondéncia exacta entre los dialèctes e las províncias: en Provença se parla [[provençau|provençal]] mas atanben [[vivaroaupenc (dialècte)|vivaroalpenc]], en Auvèrnha [[auvernhat]] e [[lengadocian]], en Lengadòc [[lengadocian]], [[auvernhat]], [[provençau|provençal]] e [[vivaroaupenc (dialècte)|vivaroalpenc]] etc...

Fòra del cas particular del [[gascon]] (e encara), la transicion entre los dialèctes es plan rarament brutala e un parlar considerat coma de [[lengadocian]] o de [[provençau|provençal]] pòt tenir un fais de caracteristicas d{{'}}un autre dialècte o de caracteristicas pròprias: podèm citar lo [[niçard]], lo cevenòl, lo [[gavaldanés]] o lo brageiragués.

Entre los parlars de transicion cap a las lengas vesinas, podèm citar lo [[roiasc]] e los parlars del [[Creissent]].

Cèrts autors coma [[Pèire Bèc]] an prepausat un segond tipe d{{'}}estructuracion de l{{'}}espaci lingüistic occitan. Pèire Bec definís tres grands complèxes supradialectals: l{{'}}arvèrnomediterranèu, l{{'}}occitan central e l{{'}}aquitanopirenenc (vejatz çai sota).

=== Classificacion dialectala ===
[[Fichièr:Dialectes de l'occitan selon Pierre Bec.jpg|thumb|right|Dialèctes de l{{'}}occitan segon Pèir Bèc.]]

Segon lo lingüista [[Pèire Bèc]]<ref>[[Pèire Bèc|BÈC Pèire]] (1973) = BEC Pierre, ''Manuel pratique d’occitan moderne'', coll. Connaissance des langues, París: Picard</ref>.

* '''''grop [[gascon]]''''', constituit d{{'}}un sol dialècte
** [[gascon]] (inclusent l{{'}}[[aranés]])
* '''''grop [[nòrd-occitan]]'''''
** [[lemosin]]
** [[auvernhat]]
** [[vivaroalpenc]]
* '''''grop [[sud-occitan]]'''''
** [[provençal]], dich localament [[provençau]] (inclusent lo [[niçard]])
** [[lengadocian]]
* ('''''[[catalan]]''''', lenga per elaboracion qu{{'}}es venguda independenta de l{{'}}occitan)

=== Classificacion supradialectala ===

[[Fichièr:Bec supradialectal.jpg|thumb|right|Classificacion supradialectala de l{{'}}occitan segon Pèir Bèc]]

Segon lo lingüista [[Pèire Bèc]]<ref>[[Pèire Bèc|BÈC Pèire]] (1973) = BEC Pierre, ''Manuel pratique d’occitan moderne'', coll. Connaissance des langues, París: Picard</ref>. Aquesta classificacion supradialectala es compatibla amb la precedenta, mas se fa segon de critèris diferents.

* '''''Grop [[arvèrnomediterranèu]]'''''
** [[lemosin]]
** [[auvernhat]]
** [[vivaroalpenc]]
** [[provençal]] (inclusent lo [[niçard]])
* '''''Grop [[occitan central]]'''''
** [[lengadocian]] (exceptat lo sosdialècte [[lengadocian meridional]])
* '''''Grop [[aquitanopirenenc]]'''''
** [[lengadocian meridional]]
** [[gascon]]
** ([[catalan]], lenga per elaboracion qu{{'}}es venguda independenta de l{{'}}occitan)

[[Fichièr:Sumien supradialectal.jpg|thumb|right|Classificacion supradialectala de l{{'}}occitan segon Domergue Sumien]]

La classificacion supradialectala es estada reformulada ansin, pus recentament<ref>[[Domergue Sumien|SUMIEN Domergue]] (2006) ''La standardisation pluricentrique de l{{'}}occitan: nouvel enjeu sociolinguistique, développement du lexique et de la morphologie'', coll. Publications de l{{'}}Association Internationale d{{'}}Études Occitanes, Turnhout: Brepols</ref>.

* '''''Grop [[arvèrnomediterranèu]]'''''
** ''Sosgrop [[transoccitan]]''
*** [[lemosin]]
*** [[auvernhat]]
*** [[vivarodaufinenc]] ([[vivaroalpenc]] de l{{'}}oèst)
*** [[provençal general]] (provençal maritim e rodanenc, sens lo [[niçard]])
** ''Sosgrop [[niçardoalpenc]]''
*** [[niçard|provençal niçard]]
*** [[alpenc]] ([[vivaroalpenc]] de l{{'}}èst)
* '''''Grop [[preïberic]]'''''
** ''Sosgrop [[occitan central]]''
*** [[lengadocian]] (exceptat lo sosdialècte [[lengadocian meridional]])
** ''Sosgrop [[aquitanopirenenc]]''
*** [[lengadocian meridional]]
*** [[gascon]]
*** ([[catalan]], lenga per elaboracion qu{{'}}es venguda independenta de l{{'}}occitan)

==Las vilas occitanas==
[[Imatge:Carta de l'occitania.svg|thumb|left|Los grands dialectes e las vilas principalas d{{'}}Occitània.]]

== Ligams ==
* [http://www.academiaoccitana.eu/ Acàdemia Occitana] Lo diccionari de l{{'}}Acadèmia de la Lenga Occitana
* [http://www.locongres.org/oc ''Lo Congrès'']  Lo diccionari de ''Lo Congrès''
*[http://booksnow1.scholarsportal.info/ebooks/oca9/18/dictionnairefran01piat/dictionnairefran01piat.pdf ''Dictionnaire français-occitanien'' de Louis Piat que explica detalhadament las caracteristicas dels dialèctes occitans]
* [http://gallica.bnf.fr/scripts/catalog.php?CT=(N007485|N007486) Lo Tresaur dau Felibritge] Lo diccionari mai gròs de l{{'}}occitan, de [[Frederic Mistral]] (vejatz tanben lo [[TDF|ligam intèrne]])
* [http://www.lexilogos.com/occitan_langue_dictionnaires.htm Lexilogos] Una colleccion interessanta de ligams, mas la concepcion de l{{'}}occitan i es pas totjorn fisabla.
* [http://occitanet.free.fr/oc/index.html Occitanet]
* [http://www.revistadoc.org/index.php?lng=fr Lingüistica Occitana] Revista electronica de lingüistica occitana
* [http://gianni.vacca.perso.sfr.fr/guilhemix/CLO0.html Conselh de la Lenga Occitana] Preconizacions dins la [[nòrma classica]] de l{{'}}occitan
* [http://www.marraire.com/ Marraire (l{{'}}occitan en Velai e al nòrd de Vivarés)]
* [http://www.aieo.org/ Associacion Internacionala d{{'}}Estudis Occitans]
* [http://institutoccitan.com/accueil.html Institut Occitan (Pau)]
* [http://www.bedt.it/ Bibliografia electronica dels trobadors]
* [http://br.groups.yahoo.com/group/parlar_occitan/ Parlar Occitan] Grop de discussion EN occitan
* [http://tech.groups.yahoo.com/group/la-lenga-occitana/ La Lenga Occitana] Grop de discussion SUS l{{'}}occitan
* [http://listes.cict.fr/wws/info/list-oc Lista Òc] Grop de discussion (non moderat) 
* [http://www.crdp-montpellier.fr/occitan/direenoc.htm Exercicis en lenga occitana]
* [http://www.crdp-toulouse.fr/themadoc/occitan/plan.htm Ressorsas pedagogicas per l{{'}}occitan]
* [http://www.up.univ-mrs.fr/tresoc/somoc.htm Cièl d{{'}}Òc] Banca de tèxtes numerizats
* [http://www.dom.badw-muenchen.de/ Diccionari de l{{'}}occitan medieval]
* [http://www.chez.com/lengadoc/lexic_medieval.htm Lexic de l{{'}}occitan medieval]
* [http://thesaurus.unice.fr/ Thesaurus Occitan] Basa de donadas dialectologicas multimèdia
* [http://www.occitan-oc.org Òc per l{{'}}occitan] Annuari de las entrepresas e organismes amb lo certificat "òc per l{{'}}occitan"
* [http://www.ostaldoccitania.net Ostal d{{'}}Occitània de Tolosa] l{{'}}Ostal de las associacions occitanas de Tolosa

== Nòtas ==
<references />

{{multibendèl|Portal literatura occitana|Portal lengas|Portal Occitània}}
{{Wikiccionari|occitan}}
{{Semiproteccion‎}}

[[Categoria:Occitan|*]]
	ATENCION, aquesta pagina es : Nivèl : editsemiprotected.	siá semiprotegida (nivèl autoconfirmed, sols los utilizaires inscriches dempuèi mai de quatre jorns la pòdon modificar) siá protegida (nivèl protect, sols los administrators la pòdon modificar)
	Prepausar una modificacion en pagina de discussion o a un administrator • S'inscriure • Consultatz lo jornal de las proteccions d'aquesta pagina.