Hungaria

Hungaria
Magyar Köztársaság
Flago di Hungaria	Blazono di Hungaria
Nacionala devizo:
{{{Devizo}}}
Nacionala himno:
Himnusz ("Isten, áldd meg a magyart")
[[File:{{{Audio_ligilo}}}]]
{{{Imajo_informo}}}
Urbi:
Chefurbo:	Budapest
· Habitanti:	1,712,210 (2009)
· Dato:	{{{Dato_chefurbo}}}
· {{{TituloChefurbo2}}}:	{{{Chefurbo2}}}
· Habitanti:	{{{Lojanti_chefurbo2}}}
· Dato:	{{{Dato_chefurbo2}}}
· {{{TituloChefurbo3}}}:	{{{Chefurbo3}}}
· Habitanti:	{{{Lojanti_chefurbo3}}}
· Dato:	{{{Dato_chefurbo3}}}
Precipua urbo:	Budapest
· Habitanti:	{{{Lojanti_precipua}}}
Linguo:
Oficala linguo:	{{{Oficala_linguo}}}
Lingui:
Oficala lingui:	Hungariana
Nacionala linguo:	{{{Nacionala_linguo}}}
Nacionala lingui:	{{{Nacionala_lingui}}}
Regionala linguo:	{{{Regionala_linguo}}}
Regionala lingui:	{{{Regionala_lingui}}}
Etnii:
· {{{Etnii_procenti}}}	{{{Etnii}}}
· {{{Etnii2_procenti}}}	{{{Etnii2}}}
· {{{Etnii3_procenti}}}	{{{Etnii3}}}
· {{{Etnii4_procenti}}}	{{{Etnii4}}}
· {{{Etnii5_procenti}}}	{{{Etnii5}}}
· {{{Etnii6_procenti}}}	{{{Etnii6}}}
· {{{Etnii7_procenti}}}	{{{Etnii7}}}
· {{{Etnii8_procenti}}}	{{{Etnii8}}}
· {{{Etnii9_procenti}}}	{{{Etnii9}}}
· {{{Etnii10_procenti}}}	{{{Etnii10}}}
Demonimo:	{{{Demonimo}}}
Guvernerio:
Tipi:	Republiko
· Prezidanto:	János Áder
· Prezidisto (serbo):	{{{Serbiana_prezidisto}}}
· Prezidisto (kroato):	{{{Kroatiana_prezidisto}}}
· Prezidisto (Bosno):	{{{Bosniana_prezidisto}}}
· Ko-princi:	{{{Ko-princi}}}
· Ko-princi:	{{{Chefi_di_la_Kongreso_dil_Populo}}}
· General-guverniestro:	{{{Generala_guverniestro}}}
· Chefministro:	Viktor Orbán
Legifantaro:	[[{{{Legifantaro}}}]]
Historio:
· {{{Historio}}}:	{{{Historio_dato}}}
· {{{Historio2}}}:	{{{Historio2_dato}}}
· {{{Historio3}}}:	{{{Historio3_dato}}}
· {{{Historio4}}}:	{{{Historio4_dato}}}
· {{{Historio5}}}:	{{{Historio5_dato}}}
Surfaco:	(109ma granda)
· Totala:	93,030 km²
· Aquo:	0,74%
Habitanti:	(83ma granda)
· Totala:	9,979,000 (2011)
· Denseso di habitantaro:	107,2 hab./km²
KLP (KPP):
· Totala:	{{{KLP_KPP_totala}}}
· Segun persiono:	{{{KLP_KPP_segun_persiono}}}
KLP:
· Totala:	{{{KLP_totala}}}
· Segun persiono:	{{{KLP_segun_persiono}}}
Gini:	([[{{{Gini_yaro}}}]])
	{{{Gini_chanjo}}} {{{Gini}}}
	{{{Gini_valoro}}} · {{{Gini_rango}}}
IHD:	([[{{{IHD_yaro}}}]])
	{{{IHD_chanjo}}} {{{IHD}}}
	{{{IHD_valoro}}} · {{{IHD_rango}}}
Pluse informi:
Valuto:	Forint
· Abreviuro:	{{{Abreviuro}}}
· Simbolo:	{{{Simbolo}}}
Tempo-zono:	{{{Tempo_zono}}}
· Somero tempo:	{{{Somero_tempo}}}
Dato-formato:	{{{Dato_formato}}}
Veho-latero:	{{{Veho_latero}}}
Telefono-kodexo:	{{{Telefono_kodexo}}}
ISO:	{{{ISO}}}
	{{{ISO2}}}
	{{{ISO3}}}
Reto-domeno:	.hu
Reto-domeni:	{{{Reto_kodi}}}
	{{{Reto_kodo2}}}
	{{{Reto_kodo3}}}
	{{{Reto_kodo4}}}
	{{{Reto_kodo5}}}
Precipua religio:	Katolikismo 51,9%, Kalvinismo 15,9% ed altra
Oficala retosituo:	{{{Oficalaretosituo}}}

Hungaria esas lando qua jacas en centro di Europa. Lua vicina landi esas:

• Slovakia en nordo,
• Ukrainia en nord-esto,
• Rumania en esto,
• Serbia e Kroatia en sudo,
• Slovenia ed Austria en westo.

Bazala fakti pri Hungaria.

Historio

Videz anke: Historio di Hungaria.

Kelti (pos cirkum 450 aK) e Romani (9 ak til 430) vivis en la regiono di nuna Hungaria. Dum 9ma yarcento (yaro 895) regnanto Árpád fondis Hungaria. Lia grand-nepotulo István 1ma di Hungaria esis kronizita rejulo en 1000 kun krono sendita de Roma da papo Silvester 2ma, e divenis l'unesma rejulo di Hungaria.

En 1241 Mongoli invadis ed okupis Hungaria til 1242. En 1533 rejio di Hungaria esis formita, sub Habsburga dominacajo, ma en 1541 centro e sudo di lando esis okupita da Otoman imperio. Dum fino di 17ma yarcento Hungari komencis ekpulsar Otomani kun la helpo di Austriani. Buda esis rikonquestita en 1686. En 1718 Otomani esis komplete ekpulsita.

Karl 6ma, Santa Roman imperiestro pregis ke Hungariana Dieto aprobis Pragmatiko, dekreto ke limitis povo di monarko. Quankam ol aprobesis, Karl 6ma e lia sucedanti guvernis Hungaria autokrate. Habsburgi divenis agnoskita kom reji di Hungaria.

Videz anke: Listo di reji di Hungaria.

Royala Hungaria havis poka influo en Wien. Habsburga rejo kontrolis direkte Hungariana financi, armeala ed exteral aferi, ed imperiala trupi kontrolis lua frontieri. Habsburgi ne okupis la kontoro di palateno por impedar ke la tituliero recevis multa povo.

Dum komenco di 18ma yarcento preske 90% di labor-forco laboris en agrokultivo. Interkambio di produkti remplasis pekunio en povra rurala zoni. La populo di serfi kreskis e lua qualeso di vivo diminutis. Multa serfi movis vers l'urbi en sercho di employo.

Dum la rejio di Joseph 2ma Hungaria vivis sub racional-absolutismo: Joseph permisis religiala libereso por protestanti. Lia sucedanto, Leopold 2ma, kontinuis ta politiko, ma Franz 1ma (1792 til 1835) havis nenormala antipatio por chanji. Il akuzis filozofo Ignác Martinovics di trahizo e kondemnis li a morto.

Kande Napoléon 1ma komencis l'expando di lia imperio en Europa, lia armeo demandis granda quanteso di produkti di Hungaria, do grand aktiveso hike. Ma kun fino di Napoleona imperio, la regiono eniris itere en povreso. Ekonomiala problemi esis un di la kauzi di Hungariana revoluciono en 1848.

Pos krular la revoluciono, imperiestro Franz Josef 1ma revokis Hungariana konstituco e dividis lando en quar regioni: Transilvania, Hungaria, Kroatia-Lavonia e Voivodina. Germana linguo divenis la linguo di administro e di alta instruktado. Kelka Hungari komencis pensar en kompleta separo de Austrian imperio, ma altra kontinuis aceptar Austriana dominacajo.

Austrian absolutismo komencis krular kande Rejio di Sardinia e Francia vinkis Austriani en Solferino-batalio. La vinkeso konvinkis Franz Josef ke lia opozanti esis multa forti. En 1866 Austria novi perdis milito, lore kontre Prusia. En 1867 Franz Josef aceptis pakto ke kreis duala monarkio di Austria ed Hungaria, konocita kom Austria-Hungaria.

Videz anke: Austria-Hungaria.

Austria-Hungaria lastis til 1918, kande lando esis dividita en Austria e Hungaria, pos Austria-Hungaria perdar Unesma mondomilito. Chekoslovakia okupis teritorii en nordo di lando, dum ke Rumania okupis Transilvania ed altra teritorii en esto di lando, e Serbia okupis teritorii en sudo. En 1919 komunisti komandita da Béla Kun instalis sovieta republiko en lando, qua lastis poka tempo. En 4 di junio 1920 kun Trianon-kontrato Hungaria perdis 71% di lia originala teritorio, inkluze lia unika marala portuo, Fiume (nune Rijeka, en Slovenia).

Dum periodo inter la du mondo-militi, politikala forci di dextra kreskis en lando. Admiralo Miklós Horthy divenis regento, e guvernis til 16 di oktobro 1944. Il developis alianco kun Adolf Hitler, e partoprenis kun trupi en l'invadi di Yugoslavia e Sovietia en 1941. Pos perdar multa soldati dum milito, Horthy atemptis abandonar milito e negociar la paco en 1944, ma nacionalsocialista Germania invadis ed okupis lando. Ferenc Szálasi, chefo di la Kruco di Fero, asumis povo e guvernis til abandonar Budapest ed instalar su en Wien ye marto 1945.

Kun la falio di nacionalsocialista Germania, Sovieta trupi gradope okupis Hungaria, e lando divenis komunista marioneto di Sovietia.

Videz anke: Hungaria-revolto en 1956.

Ye marto 1990 pos falio di Berlin-murego Hungaria abandonis la titulo "socialista republiko" havis lua unesma libera elekti. Partiso di centra-dextra "Alianco di libera demokrati - SZDSZ - ganis ta elekti, e defendis graduala transito vers kapitalismo. Árpád Göncz devenis l'unesma prezidanto pos fino di komunista rejimo.

Politiko

Hungaria esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, nune János Áder. Il elektesas da Naciona Asemblajo por 5 yari. La chefo di guvernerio esas la chefministro, indikita da prezidanto. Nuna konstituco aprobesis en 18 di aprilo 2011 ed efikeskis pos 1 di januaro 2012.

La parlamento (Országgyűlés) havas 1 chambro e 386 membri.

Politikala subdividuro

En Hungaria esas 19 gubernii .

La komoni esas entote c. 3,500. La quanteso esas klare tro granda. Multa komoni esas tro mikra, ed tale dependanta de stato, quankam segun lego la komoni havas vasta nedependenteso. La komoni povas anke impostar, ma li ne uzas la yuro, pro ke la habitanti ne povus pagar la komonal imposto.

La komonani elektas por su komonestro por quar yari. La komonestro laboras anke kom prezidanto di akredititaro(?). Tale lu esas samatempe akreditita e komonal administranto.

Geografio

Topografiala mapo di Hungaria.

Du triimi ek Hungaria esas plano (Alföld), di qua l'altitudo esas min kam 200 m. En la nordo esas montariala regiono, ma Danubio dividas Hungaria a du, westala Dunántúl ed estal Alföld.

Alföld (“Basa lando”) konsistas ek areo del Danubio til l'estala frontiero. En ca areo esas famoza stepo, pustao (Hung. puszta) e Hortobágy kun sua pastori e granda grupi di bovi. En la peizajo esas plana kultivita lando, ube esas querko-foresteti e humida valeti.

Nacionala parki Hortobágy e Kiskúnság jacas en Alföld. En Hortobágy esas stepo (pustao) ed ucelala marshi. En Kiskúnság esas sablo-duni e salo-lagi.

La maxim granda urbi esas Nyíregyház, Debrecen, Kecskemét e Szeged.

La nordala montario -areo konsistas ek anciena volkano-areo di Börzsöny, Cserhát, Mátra e Zemplén, ed ek segmento-montariala areo di Bükk ed Aggtelek. La maxim alta loko di Hungaria, Kékes, esas en l'areo di Mátra. En la sudala bordo di l'areo esas famoza vino-regiono di Tokaj.

En la nacionala parko di Bükk esas grandioza querko- e fago-foresti en montario. En la nacional parko di Aggtelek on povas vizitar stalaktital e stalagmitala groti.

La maxim granda urbi di la nordal areo esas Miskolc ed Eger.

Dunántúl (“Dop-Danubio”) konsistas ek la tota westala parto di Hungaria del Danubio til la frontiero. En Dunántúl existas la maxim granda lago di Hungaria, Balaton. Dunántúl esas kolinala ed en la nordo esas anke monto-kateni. Quankam apud la westala frontiero en areo di Sopron e Szombathely esas plana Kisalföld (“Mikra Alföld”), qua duras til la radiko di Alpi (en Austria).

La maxim granda urbi esas Sopron, Szombathely, Győr e Pécs.

En la centro dil arei jacas la chef-urbo Budapest.

Maxim granda urbi di Hungaria (2002)

• Budapest - 1 739 000
• Debrecen - 206 564
• Miskolc - 182 408
• Szeged - 163 699
• Pécs - 159 794
• Győr - 130 000
• Nyíregyháza - 114 000
• Székesfehérvár - 109 000
• Kecskemét - 102 000

Maxim longa riveri (longeso en l'areo di Hungaria)

• Danubio (Hung. Duna) 417 km
• Tisza 595 km

Maxim granda lagi

• Balaton 595 km²
• Velencei 26 km²
• Fertő (la maxim granda parto esas en Austria)

Maxim alta loko

• Kékes 1.014 m

Ekonomio

Videz anke: Ekonomio di Hungaria.

Ante la 2ma mondomilito l'ekonomio di Hungaria apogis sur l'agrikultivo. Pos la Duesma mondomilito la komunista guvernado realigis la rapida industriesko e tendencis ad autarkeso. Depos 1968 l'ekonomio di Hungaria esis la maxim liberala en l'Est-Bloko. La komerco kun exterlandi e mikra firmi esis permisita limitizite. Kande la komerco kun l'Esto diminutis, la konkurencala kapableso mikreskis, la produktado krulis e la senemployeso kreskis dum la yari inter 1989 e 1994. L'ekonomio staceskis sur sua pedi, kande la lando membreskis en la EU, ma ye la fino di 2008 l'internaciona krizo ekonomiala frapis tre forte. En novembro 2008 la lando recevis 25 milyardi Usana dolari de IMF, EU e la Mondala Banko por stabiligar sua ekonomio. En 2010 la GNP (korektigita segun la komprokapableso) di Hungaria esis 187,6 milyardi Usana dolari (qua esas cirkume duima de olqua di Belgia e preske plu granda kam olqua di Finlando). La privata sektoro esas nuntempe plu kam 80% de la GNP. La maxim importanta naturala resursi esas bauxito, terokarbono e la fruktifanta sulo. En 2010 l'agrokultivo donis laboro a 4,7% de la laborantaro e produktas 3,3% de la GNP. Lua produkti esas frumento, maizo, sunoflorala semini, terpomo (o potato), betravi e produkturi de bovaro. Mashini e garnituri kovras plu kam 60% del exportaco. Altra exportacaji esas agrokultivala produkturi ed anke elektro e kombusteblaji.

Demografio

Nacionala konteno di Hungaria 1920-1980 (fonto: Hungariana revuo História 2-3, 1991)

nacioneso	1920	1930	1941	1949	1960	1970	1980
Hungari	7.155.973 89,6 %	8.000.335 92,1 %	11.881.455 80,9 %	9.076.041 98,6 %	9.786.038 98,2 %	10.166.237 98,5 %	10.638.974 99,3 %
Germani	550.062 6,9 %	477.153 5,5, %	533.045 3,6 %	22.455 0,2 %	50.765 0,5 %	35.594 0,4 %	11.310 0,1 %
Slovaki	141.877 1,8 %	104.786 1,2 %	175.550 1,2 %	25.988 0,3 %	30.630 0,3 %	21.176 0,2 %	9.101 0,1 %
Romaniani	23.695 0,3 %	16.221 0,2 %	1.051.026 7,2 %	14.713 0,2 %	15.787 0,2 %	12.624 0,1 %	8.874 0,1 %
Ruteni	-	-	547.770 3,7 %	-	-	-	-
Kroati	58.931 0,7 %	47.337 0,5 %	12.346 0,1 %	20.423 0,2 %	33.014 0,3 %	17.609 0,2 %	13.895 0,1 %
Serbi	17.132 0,2 %	7.031 0,1 %	213.585 1,5 %	5.158 0,1 %	4.583 0,1 %	12.235 0,1 %	2.805 0,0%
Vendi, Sloveni	6.087 0,1 %	5.464 0,1 %	20.336 0,1 %	4.473 0,1 %	enumerita en grupo di Kroati	4.205 0,0 %	1.731 0,0 %
Cigani	6.989 0,1 %	7.841 0,1 %	76.209 0,5 %	21.387 0,2 %	25.633 0,3 %	34.957 0,3 %	6.404 0,1 %
altri	26.123 0,3 %	18.946 0,2 %	29.210 0,2 %	14.161 0,1 %	14.534 0,1 %	17.462 0,2 %	16.369 0,2 %
Judi	-	-	139.041 0,9 %	-	-	-	-
entote	7.986.875	8.685.109	14.679.573	9.204.799	9.961.044	10.322.099	10.709.463

Kulturo

Palaco di Eszterháza.

Hungaria havas richa folkloro, qua inkluzas brodo, dekorata ceramikajo, e skultadi. Kom exempli di lua arkitekturo, la maxim granda sinagogo di Europa (la Granda Sinagogo, en Dohány), un di la maxim granda Europana baziliki (la baziliko di Esztergom), la duesma maxim granda abadeyo di la mondo (Pannonhalma abadeyo) e la maxim granda nekropolo exter Italia (la nekropolo di Pécs) jacas en la lando. La palaco di Eszterháza, konstruktita dum la 18ma yarcento, esas la maxim granda edifico en stilo rokoko di Hungaria.

Lando anke havas richa literaturo. Kelka important autori esas János Kodolányi, Magda Szabó, Sándor Márai, Péter Esterházy, e Nobel-laureato en 2002 Imre Kertész.

En sporto Hungaria havas ecelanta plenigo en Olimpiala Ludi: en totalo di ora medalii per habitanti, lando jacas en duesma loko. Futbalo esas lua maxim populala sporto, e Ferenc Puskás esis la maxim bone konocita Hungariana futbalisto.

Cetera aferi

Religii:

• Katolikismo 51,9 %
• Kalvinismo 15,9 %
• Luteranismo 3,0 %
• Ortodoxa 2,6 %
• Judala 0,1 %
• exter ula komoni 14,5 %
• sen respondo 10,8 %

Referi

	Europana Uniono
Membrostati:	Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia – Unionita Rejio
Negocianta stati:	Islando - Montenegro – Republiko Macedonia – Serbia – Turkia
Peticionanta stati:	Albania
Potenciala kandidati:	Bosnia e Herzegovina - Kosovo