Köl
Köl (türki tildi basqa xalıqtarda kelʹ, gelʹ, kwlʹ)- tikeleý teñizben qosılmağan qurlıqtar öñirindegi swğa tolı derbes oýıstar. Awqımdı keñistikti qamtïtın, swı aşçı köl türleri teñiz dep atalıp jür (Kaspïý, Aral teñizderi).[1] Jer şarındağı kölderdiñ jalpı awdanı 2,1 mln. km2 (qurlıq awdanınıñ şamamen 1,4%-ı). Ondağı jïnaqtalğan swdıñ kölemi 176 mıñ km3, onıñ 52%-ı tuşçı sw, 48%-ı aşçı sw. Kölde éndemïk türler, keýde relïkt türler tirşilik etedi. Jer şarınıñ eñ iri köli – Kaspïý teñizi, eñ tereñ köli – Baýkal. Qazaqstanda Kaspïý men Araldı qospağanda, 48262 köl bar, olardıñ jalpı awdanı 45032 km2.[2]
Mazmunı
Kölderdiñ türleri
Qalıptaswına qaraý
Köl oýıstarınıñ qalıptaswına qaraý: bögelgen, oýıstı jäne aralas bolıp jikteledi.
- Bögelgen köl özen añğarın taw köşkinderi, sırğımaları, muzdıqtar jäne t.b. basıp qalğan jağdaýda paýda boladı. Bögelgen kölge bögender men äwitter de jatadı.
- Oýıstı köldiñ morenalıq, tektonïkalıq, janartawlıq, éoldıq jäne karstıq dep atalatın türleri bar. Kölder ağındı köl (ağatın özenderi bar) jäne tuýıq köl bolıp ajıratıladı.
Rejimine qaraý
- Ağındı – özen ağıp şığatın kölder
- Ağınsız – özender kelip quýğanımen, ağıp şıqpaýdı
Özendermen salıstırğanda kölderdiñ swı edäwir aşçı boladı. Ağındı kölderdiñ swı, negizinen tuşçı boladı, al ağınsız tuýıq kölder köbinese aşçı keledi. Tipti bir köldiñ öziniñ jeke bölikteriniñ swı tuzdılığı jöninen aýırmaşılıq jasawı mümkin. Mısalı, Balqaş köliniñ batıs böligine qarağanda 5 ese köp, sondıqtan batısı tüşçı boladı.
Tuzdılığı
Özenderde tuzdılıq köbinese 3-5 g/l-den aspaýdı, al kölderde bul körsetkiş 14-ten 300 g/l deýin jetedi. Tuzdılığı öte joğarı kölder qatarına AQŞ jerindegi Ülken Tuzdı köl, Oñtüstik-Batıs Azïyadağı Öli teñiz jatadı.
Tuzdı kölderde as tuzınıñ, kalïý tuzdarınıñ, soda, ýod, brom jäne t.b. mïneraldı şïkizattıñ mol qorı şoğırlanğan. Kaspïýdiñ qaýrañında munaýdıñ mol qorı şoğırlanğan. Kölderde balıq şarwaşılığı damığan, al iri kölder kölik qatınasına paýdalanıladı.
Tuşçı kölder eldi mekender men käsiporındardı swmen qamtamasız etedi, tuzdı kölderdi emdik maqsatta paýdalanadı. Kölder aýnalasınıñ klïmatına da qolaýlı äser etedi; klïmattıñ kontïnenttiligin azaýtadı, awanıñ ılğaldılığın arttıradı. Adamnıñ şarwaşılıq äreketinen kölderde sw ösimdikteriniñ şamadan tıs köbeyui, swdağı gaz quramınıñ özgerwi äserinen swdıñ sapası naşarlaýdı, swdağı ottektiñ mölşeri azayadı.[3]
Dünïye jüzi kölderi
Dünïye jüzindegi asa iri kölder
| Atawı | Awdanı, mıñ km² | Teñiz deñgeýinen bïik jatqan jeri m |
Eñ tereñ jeri, m |
Ornalasqan jeri |
|---|---|---|---|---|
| Kaspïý teñizi | 376 | −28 | 1025 | Ewrazïya |
| Joğarğı köl | 82 | 183 | 393 | Soltüstik Amerïka |
| Vïktorïya | 68 | 1134 | 80 | Afrïka |
| Gwron | 60 | 177 | 208 | Soltüstik Amerïka |
| Mïçïgan | 58 | 177 | 281 | Soltüstik Amerïka (AQŞ) |
| Tanganʹïka | 34 | 773 | 1470 | Afrïka |
| Baýkal | 32 | 456 | 1637 | Azïya (Reseý) |
| Malavï | 31 | 472 | 706 | Afrïka |
| Ülken Ayulı köl | 30 | 157 | 137 | Soltüstik Amerïka (Kanada) |
| Ülken Eriksizder köli | 29 | 156 | 150 | Soltüstik Amerïka (Kanada) |
| Érï | 26 | 174 | 64 | Soltüstik Amerïka |
| Çad | 26 | 281 | 11 | Afrïka |
| Vïnnïpeg | 24 | 217 | 28 | Soltüstik Amerïka (Kanada) |
| Balqaş | 22 | 342 | 26 | Azïya (Qazaqstan) |
| Ontarïo | 20 | 75 | 236 | Soltüstik Amerïka |
| Aral teñizi | 18,24 | 3,5 | 54,5 | Azïya |
| Ladoj köli | 18 | 5 | 230 | Ewropa (Reseý) |
| Marakaýbo | 16 | 0 | 250 | Oñtüstik Amerïka |
| Bangvewlw | 15 | 067 | 5 | Afrïka |
| Dwntïn | 12 | 11 | 8 | Azïya |
| Onej köli | 10 | 33 | 127 | Ewropa (Reseý) |
| Tonlesap | 10 | 12 | 14 | Azïya |
| Twrkana | 8,5 | 375 | 73 | Afrïka |
| Nïkaragwa | 8.4 | 32 | 70 | Soltüstik Amerïka |
| Tïtïkaka | 8,3 | 3812 | 304 | Oñtüstik Amerïka |
| Atabaska | 7,9 | 213 | 60 | Soltüstik Amerïka (Kanada) |
Derekközder
- ↑ Munaý jäne gaz geologïyası termïnderiniñ orısşa-qazaqşa tüsindirme sözdigi. Jalpı redakcïyasın basqarğan Qazaqstanğa eñbegi siñgen munaýşı - geologtar T.N. Jumağalïyev, B.M. Qwandıqov, 2000 jıl. — 328 bet.
- ↑ «Qazaqstan»: Ulttıq éncklopedïya / Bas redaktor Ä. Nısanbayev – Almatı «Qazaq éncïklopedïyası» Bas redakcïyası, 1998 ISBN 5-89800-123-9, V tom
- ↑ "Balalar éncïklopedïyası" , 5 tom
 |
Bul maqalanı Wïkïpedïya sapa talaptarına laýıqtı bolwı üşin wïkïlendirw qajet. |
