Portiwgal

República Portuguesa
Gweriniaeth Bortiwgalaidd

Baner Arfbais
Arwyddair: dim
Anthem: A Portuguesa
Prifddinas	Lisbon
Dinas fwyaf	Lisbon
Iaith / Ieithoedd swyddogol	Portiwgaleg 1
Llywodraeth	Gweriniaeth
• Arlywydd  • Prif Weinidog	Aníbal Cavaco Silva Pedro Passos Coelho
Ffurfiant  •Annibyniaeth  •Cydnabuwyd	868 24 Mehefin 1128 5 Hydref 1143
Esgyniad i'r UE	1 Ionawr 1986
Arwynebedd  - Cyfanswm  - Dŵr (%)	92,3915 km² (110fed) 0.5
Poblogaeth  - Amcangyfrif 2005  - Cyfrifiad 2001  - Dwysedd	10,148,259 (76fed) 10,495,000 114/km² (87fed)
CMC (PGP)  - Cyfanswm  - Y pen	Amcangyfrif 2005 $203.4 biliwn (41af) $19,335 (37fed)
Indecs Datblygiad Dynol (2003)	0.904 (27fed) – uchel
Arian cyfred	Euro (€) 2 (EUR)
Cylchfa amser  - Haf	WET (UTC) WEST (UTC+1)
Côd ISO y wlad	.pt
Côd ffôn	+351
1 Mirandeg cydnabir yn swyddogol ym Miranda do Douro 2cyn i 1999: Escudo Portiwgaidd 3Azores: UTC-1; UTC yn Haf

Gwlad a gweriniaeth yn ne-orllewin Ewrop yw'r Weriniaeth Bortiwgalaidd neu Portiwgal (Portiwgaleg: Português). Mae hi'n gorwedd rhwng Sbaen a'r Cefnfor Iwerydd ac mae'r ynysoedd Azores a Madeira hefyd yn rhan o'r wlad. Prifddinas Portiwgal yw Lisbon.

Daearyddiaeth

Prif erthygl: Daearyddiaeth Portiwgal

Hanes

Prif erthygl: Hanes Portiwgal

Mae hanes Portiwgal yn y cyfnod cynnar yn rhan o hanes Penrhyn Iberia yn gyffredinol. Daw'r enw Portiwgal o'r enw Rhufeinig Portus Cale. Yn y cyfnod cyn dyfodiad y Rhufeiniad, poblogid yr ardal sydd yn awr yn ffurfio Portiwgal gan nifer o bobloedd wahanol, yn cynnwyd y Lwsitaniaid a'r Celtiaid. Ymwelodd y Ffeniciaid a'r Carthaginiaid a'r ardal, a bu rhan ohoni dan reolaeth Carthago am gyfnod.

Ymgorfforwyd yr ardal yn yr Ymerodraeth Rufeinig wedi i Cathago gael ei gorchfygu; roedd talaith Rufeinig Lusitania, wedi 45 CC, yn cyfateb yn fras i'r wlad bresennol. Wedi diwedd yr ymerodraeth, meddiannwyd y wlad gan lwythau Almaenig megis y Suevi, Buri a'r Fisigothiaid. Wedi'r goresgyniad Islamaidd ar ddechrau'r 8fed ganrif daeth yn rhan o Al Andalus. Ffurfiwyd tiriogaeth o'r enw Portiwgal yn 868, wedi i'r Cristioniogion ddechrau ad-ennill tir yn y Reconquista. Wedi buddigoliaeth dros y Mwslimiaid yn Ourique yn 1139, ffurfiwyd Teyrnas Portiwgal. Parhaodd yr ymladd yn erbyn y Mwslimiaid, ac yn 1249 cipiwyd yr Algarve gan y Cristionogion, gan sefydlu ffiniau presennol Portiwgal.

Yn niwedd y 14eg ganrif, hawliwyd coron Portiwgal gan frenin Castilla, ond bu gwrthryfel poblogaidd, a gorchfygwyd Castillia ym Mrwydr Aljubarrota gan Ioan o Aviz, a ddath yn Ioan I, brenin Portiwgal. Drod y blynyddoedd nesaf, bu gan Portiwgal ran flaenllaw yn y gwaith o fforio a gwladychu gwledydd tu allan i Ewrop. Yn 1415, meddiannodd Ceuta yng Ngogledd Affrica, ei gwladfa gyntaf; dilynwyd hyn gan feddiannu Madeira a'r Azores. Yn 1500, darganfuwyd Brasil gan Pedro Álvares Cabral, a'i hawliodd i goron Portiwgal, a deng mlynedd wedyn, cipiwyd Goa yn India, Ormuz yng Nghulfor Persia a Malacca yn yr hyn sy'n awr yn Malaysia. Cyrhaeddodd llongwyr Portiwgal cyn belled a Siapan ac efallai Awstralia.

Wedi marwolaeth y brenin Sebastian heb aer mewn brwydr ym Moroco, hawliwyd ei orsedd gan Philip II, brenin Sbaen, a rhwng 1580 a 1640, roedd brenin Sbaen yn frenin Portiwgal hefyd, er ei bod yn parhau i gael ei hystyried fel teyrnas annibynnol. Yn 1640, bu gwrthryfel, a chyhoeddwyd Ioan IV yn frenin Portiwgal.

O ddechrau'r 19eg ganrif, dechreuodd grym Portiwgal edwino; daeth Brasil yn annibynnol yn 1822, er iddi feddiannu rhannau o Affrica yn nes ymlaen yn y ganrif, yn cynnwys y tiriogaethau sy'n awr yn wledydd Cabo Verde, São Tomé a Príncipe, Gini-Bissau, Angola a Mozambique.

Wedi gwrthryfel yn Lisbon, dymchwelwyd y frenhiniaeth a sefydlwyd gweriniaeth ddemocrataidd yn 1910. Yn 1926, bu gwrthryfel milwrol a sefydlwyd llywodraeth filwrol a arweiniodd at unbennaeth António de Oliveira Salazar. Collodd Portiwgal ei meddiannau yn India pan oresgynnwyd hwy gan fyddin India yn 1961. Tua dechrau'r 1960au hefyd y dechreuodd rhyfeloedd annibyniaeth yn Angola a Mozambique. Wedi gwrthryfel a adnabyddir fel y Chwyldro Carnasiwn yn 1974, rhoddwyd diwedd ar undennaeth a daeth Portiwgal yn wlad ddemocrataidd. Yn 1999, dychwelwyd Macau, yr olaf o'i meddiannau tramor, i Tseina.

Gwleidyddiaeth

Prif erthygl: Gwleidyddiaeth Portiwgal

• Etholiadau ym Mhortiwgal

Diwylliant

Prif erthygl: Diwylliant Portiwgal

Dolenni allanol

• (Portiwgaleg) Portal swyddogol y Llywodraeth Portiwgal
• (Portiwgaleg) Gwefan swyddogol y Senedd Portiwgal

Aelod-wladwriaethau'r Undeb Ewropeaidd

Chwiliwch am Portiwgal
yn Wiciadur.

Eginyn erthygl sydd uchod am Bortiwgal. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.