Iran

جمهوری اسلامی ایران Islamska Republika Iranu
Flaga Iranu Godło Iranu
Dewiza: (per.) Esteghlāl, āzādi, dżomhuri-je eslāmi (Niepodległość, Wolność, Republika Islamska)
Hymn: Sorud-e Melli-e Dżomhuri-je Eslāmi
Język urzędowy	perski
Stolica	Teheran
Ustrój polityczny	republika islamska
Głowa państwa	Najwyższy Przywódca Ali Chamenei
Szef rządu	prezydent Hasan Rowhani
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	18. na świecie 1 628 771 km² 12 000 km² (0,7%)
Liczba ludności (2015)  • całkowita   • gęstość zaludnienia  • narody i grupy etniczne	18. na świecie 78 285 000 48 osób/km² Persowie: 65% Azerowie: 16% Kurdowie: 7% Lurowie: 6% Arabowie: 2% Beludżowie: 2% inni: 2%
PKB (2014)  • całkowite   • na osobę	404,1 mld USD 5183 USD
PKB (PSN) (2014)  • całkowite   • na osobę	1334 mld USD 17 114 USD
Jednostka monetarna	rial irański (IRR)
Proklamowanie Islamskiej Republiki Iranu	1 kwietnia 1979
Religia dominująca	islam 99,5%
Strefa czasowa	UTC +3:30
Kod ISO 3166	IR
Domena internetowa	.ir
Kod samochodowy	IR
Kod samolotowy	EP
Kod telefoniczny	+98

Iran (pers. ايران, trl. Irān), pełna nazwa Islamska Republika Iranu (pers. جمهوری اسلامی ايران, trl. Dżomhuri-je Eslāmi-je Irān), dawniej znany powszechnie na Zachodzie jako Persja – państwo na Bliskim Wschodzie, leżące nad Morzem Kaspijskim, Zatoką Perską i Zatoką Omańską.

Nazwa

Perska nazwa Iran wywodzi się od średnioperskiej formy Eran (partyjskie Arjan), która po raz pierwszy pojawia się na monetach i w napisie przy reliefie z Naghsz-e Rostam sasanidzkiego króla Ardaszira I. Jest tam mowa o Eranszahr (part. Arjanszahr), czyli państwie Ariów. Nazwa Iran pochodzi zatem od nazwy ludu Ariów, przy czym należy zauważyć, że już w Aweście mowa jest o Airjana Waedżah – kraju Ariów, Achemenidzi zaś określali się w swoich inskrypcjach jako Arija – Ariowie, oraz Arija czithra – pochodzenia aryjskiego. Za czasów późniejszych szachów sasanidzkich skrótowym w stosunku do Eranszahr terminem Eran zaczęto określać po prostu całość ich państwa, a nie zgodnie z jego pierwotnym znaczeniem Ariów, czyli ówczesne ludy irańskie. Podsumowując: „Eran bierze początek od staroperskiego arija- i awestyjskiego airja «aryjski». Obydwa ostatnie terminy są poświadczone jako najstarsze historyczne określenia ludów irańskich”.

Starożytni Grecy używali w stosunku do Iranu nazwy Persis, która wywodzi się od staroperskiego Parsa – nazwy Persów, jednego z ludów irańskich. Ze względu na to że ówcześni Persowie pod przywództwem Achemenidów zdominowali wszystkie inne ludy irańskie, ich nazwa była używana przez Greków jako zbiorcze określenie na wszystkich Irańczyków, chociaż niektórzy autorzy greccy zdają też sobie sprawę z istnienia ogólnego terminu Arioi o takim samym zakresie. Poza tym jednak Grecy czasami stosowali określenie Persowie także w węższym sensie, na określenie mieszkańców Persis, w znaczeniu irańskiego regionu Pars/Fars. Trzeba tu podkreślić, że przez całą swoją historię Irańczycy używali określenia Persja i Persowie jedynie w tym właśnie wąskim znaczeniu regionalnym, w stosunku do swojego kraju jako całości używając wskazanych powyżej form Airjana, Arjan-, Eran, Iran. Tymczasem grecka nazwa Persis przeszła do innych języków europejskich i w niej ma źródło polska forma Persja, którą możemy uznać za synonim Iranu. Ta ostatnia nazwa zaczęła się pojawiać w językach europejskich odkąd Reza Szah (1925 – 1941) zażądał jej używania także przez obcą dyplomację, przy czym „szach Reza wcale nie zmienił nazwy kraju – poprosił raczej cudzoziemców, żeby odtąd posługiwali się rodzimą nazwą”.

Geografia

Iran graniczy (zgodnie z ruchem wskazówek zegara) z Irakiem (1458 km), Turcją (499 km), Armenią (35 km), Azerbejdżanem (611 km w tym 179 km z Nachiczewańską Republiką Autonomiczną – azerbejdżańską eksklawą), Turkmenistanem (992 km), Afganistanem (936 km) i Pakistanem (909 km).

Łączna długość linii granicznej wynosi 5440 km. Długość linii brzegowej: 2440 km. Oprócz tego 740 km wybrzeża nad Morzem Kaspijskim klasyfikowanym jako jezioro.

Podział administracyjny

Iran podzielony jest na 31 ostanów (prowincji, ostan – w liczbie mnogiej ostan-haa).

Historia

Iran starożytny

Pierwszym śladem człowieka na terytorium dzisiejszego Iranu są rysunki naskalne w pieczarze w Ghonbad-e Kus w Mazandaranie, datowane na 40 tys. lat p.n.e., przedstawiające polowanie na niedźwiedzie, nosorożce i dziki. W XI tysiącleciu istniały już na tym obszarze ludzkie osady, zaś z połowy IX tysiąclecia pochodzi osada z Gandż Dare, której mieszkańcy trudnili się hodowlą i prymitywnym rolnictwem. Następnie w całym Iranie nastąpił rozwój kultur neolitycznych i związana z tym ekspansja osadnictwa. Pierwszym państwem na terenie Iranu był Elam, zajmujący w przybliżeniu terytorium dzisiejszego ostanu Chuzestan, którego stolica, Suza, została założona już ok. 4200 r. p.n.e. Przełomowym wydarzeniem w historii Iranu było przybycie na jego terytorium Ariów, przodków dzisiejszych Irańczyków, pod koniec II tysiąclecia p.n.e. Początkowo najpotężniejszym z ich plemion byli Medowie, którzy pod koniec VII w. p.n.e. zniszczyli państwo asyryjskie i założyli własne imperium, rozciągające się od Lidii na zachodzie do Baktrii na wschodzie. Ich państwo przejął jednak ok. r. 550 p.n.e. w wyniku buntu władca Persów z dynastii Achemenidów Cyrus II (559 p.n.e. – 529 p.n.e.). Wkrótce podbił on Lidię i Babilonię, a jego następcy rozciągnęli władzę Achemenidów także na Egipt i dolinę Indusu. Imperium Achemenidów było szczytowym momentem politycznej potęgi Irańczyków w całej ich historii.

Ich państwo zostało podbite przez Aleksandra Wielkiego (336 p.n.e. – 323 p.n.e.), zaś po jego śmierci tereny irańskie dostały się pod władzę greckich Seleucydów. Ta hellenistyczna monarchia szybko jednak zaczęła się rozpadać. Już ok. r. 238 p.n.e. na tereny północnego Iranu wkroczyli wschodnioirańscy Parnowie, którzy w II wieku p.n.e. zajęli resztę dzisiejszego Iranu i Mezopotamię. W tym samym okresie na wschodnich rubieżach państwa Seleucydów uniezależniło się Państwo Greków Baktryjskich, które jednak zostało podbite przez irańskich Saków ok. 140 r. p.n.e. Ich miejsce zajęli z kolei Kuszanowie, którzy zajmowali dominującą pozycję we wschodnim Iranie aż do połowy III w. n.e. Tymczasem założone przez Parnów Królestwo Partów wdało się w niemal trzystuletnią rywalizację z Rzymem, której najbardziej spektakularnym momentem była zwycięska Bitwa pod Carrhae w 53 r. p.n.e. Późniejsze wojny były jednak dla niego mniej szczęśliwe, głównie z powodu słabości wewnętrznej, którą w roku 224 wykorzystał Ardaszir I z Farsu, obalając Partów i zakładając własną dynastię Sasanidów. Sasanidzi wznowili rywalizację z Rzymem i uczynili zaratusztrianizm religią państwową, prześladując inne wyznania, takie jak manicheizm, czy mazdakizm. Po prześladowaniach chrześcijan w IV wieku, Jezdegerd I zwołał w roku 410 synod duchowieństwa, podczas którego powołano do życia odrębny Kościół perski, który odtąd funkcjonował jako część struktury religijnej, administracyjnej i prawnej państwa Sasanidów. Chosrowowi II (590-628) udało się zająć większość wschodnich terytoriów Bizancjum, jednak ostatecznie uległ on kontrofensywie cesarza Herakliusza. Wyczerpane wieloletnią wojną państwo Sasanidów uległo najazdowi zjednoczonych w ramach islamu Arabów – w roku 651 zginął ostatni Sasanida, Jezdegerd III. Czasy Sasanidów były także okresem rozkwitu Iranu wschodniego, gdzie od V wieku Sogdyjczycy zdominowali Jedwabny szlak, transportując nim obok towarów także religie, takie jak zaratusztrianizm, manicheizm i buddyzm. Podbój wschodniego Iranu przez muzułmańskich Arabów zakończył się dopiero w połowie VIII wieku.

Iran średniowieczny

Najazd arabski i związane z nim pojawienie się islamu to najważniejsza obok przybycia Ariów cezura w historii Iranu. Początkowo, za czasów Kalifów prawowiernych i Umajjadów Irańczycy byli traktowani w kalifacie jak obywatele drugiej kategorii. Dopiero kiedy wzięli oni masowy udział w ruchu, który doprowadził do uzyskania władzy przez Abbasydów, ta sytuacja zaczęła się zmieniać. To wtedy też, dopiero po 750 roku, większość Irańczyków przeszła na islam, wyrzekając się rodzimego zaratusztrianizmu. Dwa pierwsze wieki po najeździe arabskim nazywane są czasami „wiekami milczenia”, bowiem perskie piśmiennictwo tego okresu, zdominowane przez język arabski, niemal zanikło. W przeciwieństwie do Egiptu czy Syrii w Iranie ostatecznie islamizacja nie została jednak połączona z arabizacją. W wieku IX do władzy doszły rodzime dynastie, takie jak Saffarydzi czy Samanidzi, pod których władzą odrodził się pisany język perski, zapisywany arabskim alfabetem. Szczególnie ci drudzy położyli wielkie zasługi w rozwoju irańskiej kultury, patronując m.in. pisaniu przez Ferdousiego Szahname, narodowego eposu Irańczyków, w którym przechowało się wiele przedmuzułmańskich tradycji. Jednocześnie w roku 945 irańscy i szyiccy Bujidzi rozciągnęli swój protektorat nad rezydującym w Bagdadzie kalifem. Pod koniec X wieku Samanidzi upadli pod naciskiem tureckich dynastii Ghaznawidów i Karachanidów. Ci pierwsi właściwie całkowicie się ziranizowali i do pewnego stopnia kontynuowali samanidzkie tradycje, jednak już w połowie XI wieku musieli ustąpić miejsca koczowniczym Seldżukom, którzy zachowali swoją etniczną odrębność. W roku 1055 Seldżucy zajęli także miejsce Bujidów jako protektorzy kalifa. Czasy Seldżuków, jak i ich również tureckich następców, Chorezmszachów, były jednak względnie dobre dla Iranu, głównie dzięki wysiłkom irańskich cywilnych urzędników, takich jak wezyr Nizam al-Mulk, którzy umiejętnie „cywilizowali” panowanie koczowniczych najeźdźców. Prawdziwą tragedią był natomiast najazd Mongołów, którzy w pierwszej połowie XIII wieku zniszczyli wiele ważnych ośrodków miejskich i znaczną część sieci irygacyjnej, a następnie założyli dynastię Ilchanidów. Za jej panowania rozpoczął się proces odbudowy, ale po jej upadku w roku 1335 podzielony Iran był wstrząsany walkami pomiędzy pomniejszymi dynastiami, a wkrótce stał się ofiarą kolejnego najazdu koczowników o tragicznych skutkach, tym razem pod przywództwem Timura (1370-1405). Jego rola była właściwie całkowicie destrukcyjna. Pozbawione jakichkolwiek trwałych podstaw państwo Timura po jego śmierci rozpadło się, a w powstałą próżnię wkroczyły turkmeńskie federacje plemienne Kara Kojunlu i Ak Kojunlu. Jedynie w Azji Środkowej aż do początku XVI wieku rządzili spadkobiercy Timura, władcy w zasadzie tureccy, ale wielcy mecenasi perskiej kultury. Rywalizację pomiędzy Kara Kojunlu i Ak Kojunlu ostatecznie wygrali ci drudzy, jednak ich z kolei pokonali inni Turkmeni, zorganizowani w szyicki tarikat działający pod przywództwem rodu Safawidów. W roku 1501 ich przywódca Isma'il I (1501–1524) zajął Tebriz i ogłosił się szachinszachem, a wkrótce opanował cały dzisiejszy Iran.

Iran nowożytny

Safawidzi rozpoczęli nowy etap irańskiej historii doprowadzając do masowego nawrócenia jego mieszkańców na szyicką wersję islamu i po raz pierwszy od czasów kalifatu jednocząc cały Iran na okres ponad dwóch stuleci, podczas których jego granice zaczęły przybierać dzisiejszy kształt. Mimo tych osiągnięć państwo Safawidów było wewnętrznie słabe i zacofane w stosunku do swojego rywala, Imperium Osmańskiego, które udowodniło wyższość swojej uzbrojonej w broń palną i artylerię armii nad kawalerią Turkmenów w Bitwie na równinie Czałdyran w roku 1514. Także późniejsze walki z Osmanami były dla Safawidów raczej niepomyślne, z wyjątkiem wojen toczonych przez Abbasa I Wielkiego (1587–1629), potrafiącego w pewnym stopniu zreorganizować armię i gospodarkę kraju. Słabość dynastii, która trwała właściwie jedynie dzięki osiągnięciom Abbasa, objawiła się w pełni w momencie inwazji Afgańskiej w roku 1722, podczas której najeźdźcy zajęli niemal całe państwo. Sytuację opanował dopiero militarny geniusz, Nadir Szah (1736–1747), który pokonał zarówno Afganów na wschodzie, jak i Osmanów na zachodzie, a następnie po przejęciu władzy nad Iranem przedsięwziął zwycięskie wyprawy na terytoria Azji Środkowej i Indii. Jego talentom wojskowym nie towarzyszyły talenty polityczne i przez swoją politykę prymitywnego podatkowego wyzysku w kraju zrujnowanym przez wojny doprowadził on do ostatecznie udanej serii zamachów na swoje życie. Założona przez niego dynastia Afszarydów szybko uległa marginalizacji, zaś władzę nad większą częścią Iranu przejął Karim Chan (1750–1779) z plemienia Zandów, w przeciwieństwie do Nadir Szacha prowadzący politykę pełną umiarkowania i zdrowego rozsądku, która przyniosła mu autentyczną popularność w udręczonym kraju.

Jego następcy wdali się w walkę o schedę po nim, którą wykorzystał wódz plemienia Kadżarów Agha Mohammad Chan (1779–1797). Do roku 1796 opanował on cały Iran, tym samym stając się założycielem dynastii Kadżarów. Nowa dynastia musiała stawić czoła rosnącej obecności na terenie Iranu dwóch europejskich mocarstw, Wielkiej Brytanii i Rosji. W roku 1800 brytyjska misja dyplomatyczna uzyskała otwarcie Zatoki Perskiej dla swojego handlu, rozpoczynając tym samym erę stopniowego wiązania Iranu z ekonomicznymi interesami Brytyjczyków. Natomiast w latach 1804–1813 i 1826–1828 Iran stoczył dwie przegrane wojny z Rosją, w wyniku których utracił Zakaukazie i musiał przyznać Rosjanom przywileje konsularne i handlowe. Kolejnym niepowodzeniem była przegrana wojna z Wielką Brytanią w latach 1856–1857, w wyniku której Iran ostatecznie musiał wyrzec się swoich pretensji do Heratu. Kolejne traktaty, zawierane w wyniku militarnych bądź ekonomicznych nacisków, które były możliwe ponieważ stopniowo zwiększało się uzależnienie rządu od zagranicznych pożyczek, przyznawały europejskim mocarstwom coraz większe prawne i ekonomiczne przywileje. Mimo swojej słabości Iran nie stracił jednak całkowicie suwerenności. Stało się tak z dwóch powodów. Po pierwsze jego okupacja nie wydawała się potencjalnym źródłem wielkich korzyści gospodarczych. Po drugie Rosja i Wielka Brytania rywalizowały o wpływy w Iranie, nawzajem uniemożliwiając sobie jego całkowite zdominowanie. Częściowo pod naciskiem europejskim podczas panowania szacha Nasera ad-Dina (1848–1896) Iran zaczął się powoli modernizować. W 1862 roku Brytyjczycy na podstawie wcześniej uzyskanej koncesji rozpoczęli budowę sieci telegraficznej, w roku 1868 stworzono pocztę, a w roku 1889 Brytyjczycy stworzyli Bank Szachinszacha, posiadający monopol na emitowanie pieniądza. Za czasów Nasera ad-Dina otwarto także pierwszy uniwersytet. Największe znaczenie dla przyszłości miało jednak uzyskanie przez Brytyjczyków koncesji na wydobywanie ropy naftowej w roku 1901. Kolejnym posunięciem zwiększającym uzależnienie Iranu od obcych mocarstw było utworzenie w roku 1879 Perskiej Brygady Kozackiej, dowodzonej przez rosyjskich oficerów, która wkrótce stała się jedyną zdyscyplinowaną i nowoczesną formacją perskiej armii. W ten sposób Iran rozpoczynał wiek XX z siecią łączności, bankiem emisyjnym i kompanią naftową przynoszącą państwu większość dochodów w rękach Wielkiej Brytanii, a jedyną skuteczną jednostką wojskową znajdującą się pod wpływem Rosji.

Iran współczesny

W trakcie I wojny światowej Iran był neutralny. Po wybuchu rewolucji październikowej w 1917 roku oraz klęsce Osmanów jedyną potęgą w regionie pozostała Wielka Brytania, która okupowała południe i zachód kraju, a także Meszhed, oraz zależny, probrytyjski rząd Wosugha ad-Doule. W zrujnowanym kraju panował głód i epidemie, Gilan znajdował się w rękach powstańców dżangalijskich, a na prowincji rządzili chanowie plemienni, szczególnie niebezpieczna sytuacja zaistniał w Chorasanie, gdzie stale wybuchały w nim bunty chłopskie oraz powstania organizowane przez lewicę, w tym oddziały Czerwonych przekraczające granicę z ogarniętą wojną domową Rosją. W roku 1919 Brytyjczycy zawarli z rządem Wosugha ad-Doule traktat, który faktycznie czynił z Iranu ich protektorat. Wywołało to gwałtowne protesty społeczne i traktat nie został ratyfikowany przez Madżles – odrzuciła go także Liga Narodów. W roku 1920 w Azerbejdżanie doszło do powstania republiki pod wodzą Mohammada Chijabaniego (zm. 1920), a coraz bliżej współpracujący z bolszewikami przywódca dżangalije Mirza Kuczek-chan (zm. 1921) ogłosił Gilan Radziecką Republiką Iranu. W sytuacji pogłębiającej się anarchii Brytyjczycy poparli pucz wojskowy, który po opanowaniu stolicy 21 lutego 1921 roku miał wynieść na urząd premiera ich protegowanego, Sejjeda Zija’oddina Tabatabajego (zm. 1969). Tabatabajemu udało się zawrzeć traktat ze ZSRR, który uznawał niepodległość Iranu, rezygnował z przywilejów posiadanych niegdyś przez carską Rosję i wycofywał się z poparcia dla Republiki Gilańskiej. Już w maju 1921 roku Tabatabaji został jednak zdymisjonowany przez szacha na żądanie dowodzącego siłami wojskowymi przewrotu 21 lutego Rezy-chana. Od tej pory to on sprawował faktyczną władzę i w 1923 roku formalnie został premierem. Wywodzący się z brygady kozackiej Reza-chan zreformował siły zbrojne i do końca 1922 roku stłumił zarówno powstanie dżangalije, jak i ruchy innych sił odśrodkowych. Reza-chan początkowo dążył do ustanowienia w Iranie republiki, ponieważ jednak idei tej sprzeciwiali się duchowni, ostatecznie w 1925 roku doprowadził do detronizacji Kadżarów, a w grudniu tego samego roku do zatwierdzenia przez Konstytuantę swojego wyboru na szacha.

W 1935 roku Pahlawi poprosił obcą dyplomację o stosowanie nazwy Iran. Po ataku Niemiec na ZSRR, Związek Radziecki od północnego zachodu, a od zachodu i południa wojska brytyjskie dokonały uderzenia na Iran. Skutkiem radziecko-brytyjskiej interwencji było osadzenie na tronie proalianckiego Mohammada Rezy Pahlawiego. ZSRR zabezpieczył sobie dostawy sprzętu i broni przez terytorium Iranu. W podpisanym w styczniu 1942 roku traktacie trójstronnym Iran otrzymał gwarancję swojej suwerenności i integralności terytorialnej oraz zapewnienie wycofania wojsk radzieckich i brytyjskich w terminie 6 miesięcy od zakończenia wojny. We wrześniu 1943 Iran wypowiedział wojnę Rzeszy.

Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku Brytyjczycy wycofali się z Iranu. Jednocześnie Sowieci usiłowali zapewnić sobie bazę polityczną w Iranie, współpracując z lewicowym ugrupowaniem Tude (które jednak było niechętne polityce ZSRR wobec Iranu) oraz współtworząc nową Demokratyczną Partię Azerbejdżanu (niechętną Tude). W grudniu 1945 roku przy poparciu ZSRR i działaczy lewicowych ogłoszono utworzenie separatystycznej Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu na czele z Seyidem Cəfərem Pişəvərim. Rząd autonomii zainicjował umiarkowane reformy społeczne, utworzył system powszechnej służby zdrowia, wprowadził pełną kontrolę cen i ustawodawstwo antykorupcyjne. Nakazał również konfiskatę dóbr ziemskich właścicieli, którzy opuścili republikę, i rozdzielenie ich wśród chłopów. Ustanowił również język azerski językiem urzędowym autonomicznej prowincji w miejsce perskiego. Niektórzy Azerowie liczyli na to, że terytorium Iranu zamieszkiwane przez Azerów zostanie wcielone do ZSRR. Do utworzenia w ten sposób „Wielkiego Azerbejdżanu” dążył m.in. pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Azerbejdżanu Mir Cəfər Bağırov. 22 stycznia 1946 miejscowi separatyści ogłosili natomiast powstanie niezależnej Republiki Kurdyjskiej. 26 marca 1946 wojska radzieckie opuściły Iran, a republika oraz autonomia zostały rozbite przez wojsko Iranu.

Mohammad Reza Pahlawi, szach w latach 1941-1979

W latach 50. XX wieku powstał reformatorski rząd Mohammada Mosaddegha który zyskał poparcie m.in. umiarkowanych frakcji Tude. W kwietniu 1951 parlament irański znacjonalizował Angielsko-Irańską Kompanię Naftową. Narastał konflikt między wspieranym przez Waszyngton i Londyn szachem a premierem Mossadekiem, który m.in. zablokował przyznanie koncesji naftowej ZSRR. Korzystając z pomocy alimów i kół socjalistycznych Mosaddek blokował również zachodnie wpływy w Iranie. 22 sierpnia 1953 – CIA przeprowadza zamach stanu wymierzony przeciwko demokratycznie wybranemu premierow, nowym premierem mianowano szwagra szacha, generała Fazlollaha Zahediego, a sam szach został faktycznym dyktatorem Iranu. Nowy premier został w praktyce wybrany przez CIA i MI6.

W 1959 Mohammad Reza Pahlawi zaczął ograniczać wpływy alimów i zamykać islamskie szkoły. Na początku lat 60. premierem został Ali Amini. Według części źródeł prezydent USA, John Kennedy wpłynął na szacha, aby ten desygnował polityka na to stanowisko. Mimo możliwego namaszczenia przez USA, do rządu liberalnego Aminiego przystąpiło kilku polityków lewicy, a on sam poprawił relacje z duchownymi szyickimi i pozwolił na legalne działanie opozycyjnego Frontu Narodowego, organizacji, której niegdyś przewodził Mohammad Mosaddegh. Rząd Aminiego rozpoczął wdrażanie reformy rolnej, która doprowadziła do likwidacji wielkiej własności ziemskiej i tym samym całkowitej transformacji społecznej na irańskiej wsi. Reforma rolna była zarazem częścią szerzej zakrojonego programu modernizacji kraju, który szach ogłosił 26 stycznia 1963. Była to tzw. biała rewolucja – program zmian realizowany dzięki miliardowym zyskom ze sprzedaży ropy naftowej. Szach chciał m.in. uczynić armie irańską trzecią siłą w świecie (połowę dochodów z ropy przeznaczał na armię), nawiązać przyjacielskie stosunki z Izraelem i uczynić Iran piątą potęgą gospodarczą świata w latach 90. XX wieku. Opór przeciwko błędnie wprowadzanym reformom oraz terrorowi zaczął narastać. Szczególnie ostro zaczął krytykować szacha jeden z alimów, ajatollah Chomeini. Wielu protestujących alimów i sufich trafiało do więzień.

5 czerwca 1963 miały miejsce masowe protesty w wielu miejscach w kraju. W wyniku ostrej reakcji armii zginęło ok. 15 000 ludzi. Wygnany z kraju Chomeini udał się do Nadżafu w Iraku, skąd kierował oporem przeciwko rządom szacha (m.in. wysyłając swoje przemówienia na kasetach magnetofonowych). Władza szacha coraz bardziej opierała się na krwawym terrorze sianym przez tajną policję SAVAK. Do kierowania irańskimi przedsiębiorstwami szach sprowadził 150 tys. zachodnich specjalistów. Tysiące mieszkańców wsi zaczęło przenosić się do miast, których infrastruktura powoli przestawała wystarczać.

Gdy w Iraku w 1968 do władzy doszła partia Baas, która zbliżyła się do Związku Radzieckiego, rząd USA i Iranu opracował strategię osłabienia Iraku. Państwa te rozpoczęły wspieranie kurdyjskich separatystów niechętnych wobec rządu panarabistów. Aby położyć kres kurdyjskiej rebelii, baasistowski rząd poprawił relacje z Iranem. W wyniku Umowy Algierskiej z 1975 r. Iran zaprzestał wspierania buntowników, a Irak zrzekł się praw do części szlaków wodnych Szatt al Arab. Gdy rząd Iranu znalazł się w kłopotach, baasiści pomogli monarchii rozprawić się ze skrajnie religijną opozycją, rząd Baas wydalił z kraju radykalnego ajatollaha Ruhollaha Chomeiniego.

W okresie 1973–1976 PNB Iranu wzrósł o 50%, ale potem przyszła recesja, a wraz z nią inflacja i bezrobocie. We wrześniu 1978 w związku z silnymi protestami szach wprowadził stan wojenny.

Rewolucja islamska

W grudniu 1978 pięć milionów ludzi zgromadziło się na gigantycznej demonstracji, uczestnicy domagali się usunięcia szacha i ustanowienia republiki islamskiej. 16 stycznia 1979 szach uciekł z kraju wraz z rodziną, większość zachodnich specjalistów zrobiła to samo. W lutym ajatollah Chomeini wrócił do kraju, a w kwietniu proklamowano Islamską Republikę Iranu. Przyjęto trudny do sklasyfikowania ustrój polityczny, łączący elementy nowoczesnej demokracji z religijną dyktaturą. Z jednej strony Iran ma parlament i prezydenta wybierane w wyborach powszechnych, zna instytucję referendum, zaś władza opiera się na nowoczesnej zasadzie trójpodziału, z drugiej jednak wszystko pozostaje pod nadzorem autorytetów religijnych. Najważniejsze organy nadzoru religijnego to welajat e faghih – teolog szyicki będący głową państwa oraz Rada Strażników, spełniająca funkcję trybunału konstytucyjnego, w tym badająca zgodność prawa stanowionego z zasadami islamu. Wprowadzono surowe prawa wzorowane na szariacie. Od tego momentu zaczął się bardzo szybki wzrost liczby mieszkańców Iranu.

4 listopada 1979 studenci zajęli amerykańską ambasadę w Teheranie, wzięli 66 zakładników (z czego 13 od razu zwolniono). Spowodowało to izolację kraju na arenie międzynarodowej. 2–3 grudnia 1979 przyjęto konstytucję. Konstytucja powstała przy współudziale 45 organizacji międzynarodowych.

Pod wpływem rewolucji islamskiej wielu szyitów w Iraku stanęło w opozycji przeciwko zdominowanemu przez sunnitów rządowi. Irańczycy wysyłali do Iraku propagandę religijną oraz środki finansowe, sam Chomeini osobiście nienawidził irackich nacjonalistów stąd też jego prywatna wrogość do rządu Iraku. W kilku szyickich miastach doszło do rebelii zwolenników przyłączenia do Iranu. W odpowiedzi doszło do deportacji sto tysięcy szyickich Irakijczyków do Iranu (których Husajn nazywał Persami), a także rozpoczęto proces podburzania Arabów zamieszkujących Chuzestan (zwany również jako Arabistan, region ten był do 1924 r. autonomicznym księstwem Persji) przeciwko teokratycznemu rządowi Iranu. Irak rozpoczął akcje przeciwko szyickiej grupie al Dawa al Islamijja (Głos Islamski). Szyici przeprowadzali śmielsze zamachy terrorystyczne. W 1980 r. Husajn w odwecie przypuścił atak zbrojny na Iran, czego przyczyną były długotrwały spór graniczny oraz chęć zawładnięcia bogatymi złożami ropy w rejonie Szatt al-Arab, a przede wszystkim ingerencja Iranu w sprawy wewnętrzne Iraku. 30 sierpnia 1981 w zamachu bombowym zginęli prezydent Iranu Mohammad Ali Radżai i premier Mohammad Javad Bahonar, sekretarz generalny Partii Republiki Islamskiej. W 1988 wojna zakończyła się brakiem rozstrzygnięcia. W roku starcia z Iranem rząd Iraku ogłosił doktrynę programu panarabskiego w którym wezwał do sojuszu wszystkich przywódców świata arabskiego w celu zwalczania prób obcych ingerencji w sprawy wewnętrzne Arabów, a także zyskał poparcie zachodu i świata arabskiego. W latach 80. doszło do tajnych negocjacji amerykańsko-irańskich, podczas których Amerykanie zgodzili się nielegalnie sprzedać Iranowi broń w zamian za pomoc w uwolnieniu amerykańskich zakładników wziętych przez Hezbollah w Bejrucie. Pieniądze uzyskane z transakcji Amerykanie przeznaczyli na wspieranie nikaraguańskiej partyzantki contras zwalczającej rząd sandinistów (afera Iran-Contras).

Ruhollah Chomejni, przywódca religijny i polityczny w latach 1979-1989

Wraz z wojną z Irakiem trwały wewnętrzne niepokoje a przeciwko rządowi często występowała opozycja, szczególnie ta lewicowa. Własne oddziały partyzanckie utworzyli Ludowi Mudżahedini którzy rozpoczęli trwająca do dziś batalie zbrojną.

3 lipca 1988 rakieta wystrzelona z amerykańskiego krążownika USS Vincennes patrolującego Zatokę Perską strąciła irańskiego Airbusa, na którego pokładzie było 290 pasażerów i załoga, nikt nie przeżył. 14 lutego 1989 ajatollah Chomeini ogłosił fatwę nakazującą muzułmanom zabić Salmana Rushdiego. Ajatollah zmarł w czerwcu, a jego miejsce zajął dotychczasowy prezydent Ali Chamenei. W wyborach na prezydenta republiki zwyciężył uważany za polityka umiarkowanego Ali Akbar Haszemi Rafsandżani. Wcześniej w drodze referendum poszerzono kompetencje prezydenta – zniesiono urząd premiera, prezydent odtąd stoi na czele Rady Ministrów.

W 1995 USA nałożyły na Iran sankcje ekonomiczne za rzekome wspieranie terroryzmu i próby zdobycia broni nuklearnej, Iran odrzucił oskarżenia. 23 maja 1997 – uznawany za reformatora Mohammad Chatami wygrał wybory prezydenckie. Próby reform skończyły się jednak niepowodzeniem i kraj pozostał pod kontrolą konserwatystów. Coraz częstsze protesty studentów. W 2001 roku miał miejsce kolejny wyborczy sukces Chatamiego. Przy władzy utrzymują się jednak konserwatyści, a proreformatorskie gazety są zamykane. Wielu reformatorów, w tym współpracownicy prezydenta, ląduje w więzieniu. Jednak wprowadzone po rewolucji surowe prawa obyczajowe i dotyczące roli kobiet ulegają powolnemu złagodzeniu.

Czasy obecne

Po rozpadzie ZSRR Iran starał się przywrócić dawną pozycję mocarstwa regionalnego, stać się rozjemcą w potencjalnych konfliktach między nowo powstałymi państwami, prowadzić politykę poszanowania granic i regionalnej współpracy. Iran przyczynił się w tym czasie do ożywienia działalności Organizacji Współpracy Gospodarczej, łączącej azjatyckie muzułmańskie państwa niearabskie. W polityce wobec krajów powstałych po rozpadzie ZSRR w okresie sprawowania obowiązków ministra spraw zagranicznych przez Welajatiego nie kierowano się względami religijnymi, lecz pragmatycznymi. Iran utrzymywał dobre relacje z chrześcijańską Armenią przeciwko szyickiemu Azerbejdżanowi, wobec faktu, że kraj ten zbliżył się do Stanów Zjednoczonych i Turcji. Iran brał udział w próbach rozwiązania konfliktów i ustabilizowaniu sytuacji w Górskim Karabachu i w Tadżykistanie.

Po zamachu terrorystycznym na World Trade Center prezydent Chatami udziela poparcia USA w wojnie z afgańskimi Talibami. Dyplomacja irańska odgrywa pozytywną rolę podczas konferencji w Bonn. Jednak mimo to kilka dni później prezydent USA George W. Bush umieszcza Iran na „osi zła” obok Iraku i KRL-D.

Wybory prezydenckie w 2005 roku rozegrały się między umiarkowanym ajatollahem Alim Akbarem Haszemim Rafsandżanim a narodowokonserwatywnym burmistrzem Teheranu Mahmudem Ahmadineżadem. W 2013 roku w I turze wyborów prezydentem wybrany został Hasan Rouhani, uzyskując 50,71% głosów. Przeprowadzone w czerwcu 2005 wybory prezydenckie pokazały, że wpływy fundamentalistów religijnych w społeczeństwie nadal są duże, a liberalne środowiska mogą cieszyć się popularnością jedynie w wąskich kręgach niektórych miast. Dla większości społeczeństwa ważniejsze od spraw roli religii w życiu publicznym czy swobód obywatelskich okazało się rozwiązanie problemów socjalno-bytowych, co obiecywali fundamentaliści.

W XXI wieku Iran zawiązał kluczową współpracę z Wenezuelą. Relacje rozwijano głównie w zakresie produkcji energii, gospodarki i współpracy przemysłowej. Prezydent Iranu Mohammad Chatami odwiedził Wenezuelę trzykrotnie. Wenezuela kontynuowała współpracę także gdy prezydentem Iranu został Mahmud Ahmadineżad. Hugo Chávez pochwalił irańskie plany pozyskiwania energii jądrowej i jednocześnie zaprzeczył jakoby Irańczycy chcieli pozyskać broń atomową. Poparcie Wenezueli dla irańskiego programu atomowego zostało uznane przez administrację USA za zagrożenie. 6 stycznia 2007 roku prezydenci Iranu i Wenezueli ogłosili chęć utworzenia wspólnego funduszu na rzecz narodów „próbujących wyzwolić się spod imperialistycznego jarzma”. Rządy zapowiedziały wpłacanie na rzecz funduszu aż 2000000000 dolarów. Wcześniej prezydenci ogłosili budowę „osi jedności” przeciwko „amerykańskiemu imperializmowi”. Poza sferą polityczną oba kraje zobowiązały się do uruchomienia nowego programu uniwersyteckiego z naciskiem na nauczanie zasad socjalizmu i promowania dyskusji na temat socjalizmu XXI wieku. Rząd obu państw planowały utworzenie wspólnego Uniwersytetu Cywilizacji.

Głównymi wyzwaniami, przed jakimi staje Iran, jest rozwiązanie problemów gospodarczych, walka z bezrobociem, zaś w polityce zagranicznej rozwiązanie problemu energii atomowej, nad którą prowadzone przez Iran badania budzą najwięcej kontrowersji. Według rządów niektórych państw, w szczególności USA i Izraela, Iran zmierza do budowy broni nuklearnej. Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej od kilku już lat nie może wyegzekwować od Iranu kompletu wymaganych dokumentów ani dostępu do wszystkich ośrodków badawczych, jednakże monitorując główny ośrodek wzbogacania uranu nie stwierdziła nieprawidłowości. Według szacunków Iran posiada już wystarczającą ilość materiałów rozszczepialnych, by stworzyć jeden ładunek atomowy. Władze Iranu zaprzeczają tym doniesieniom i twierdzą, że chodzi o pokojowe wykorzystanie energii jądrowej, jednakże niedopełnienie obowiązków wynikających z układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej sprowadziło na Iran embargo nałożone przez Radę Bezpieczeństwa ONZ. Co pewien czas w mediach pojawiają się doniesienia o planowanym ataku na Iran.

Rząd Iranu udzielił wsparcia rebelii szyickiej w Jemenie. Na terytorium Jemenu działali oficerowie wywiadu, Al-Kuds (Brygady Jerozolimskiej) skrzydła Gwardii Rewolucyjnej. W marcu 2012 amerykański wywiad potwierdził, iż bojówki były dozbrajane oraz sponsorowane przez irański Al-Kuds. Siły specjalne za pomocą przemytników szmuglowały karabiny AK-47, granatniki przeciwpancerne i inne rodzaje broni dla szyickich rebeliantów. Kilka transportów zostało przechwyconych przez jemeńskie służby. Proceder wspierania szyitów Jemenie miał umocnić strefę wpływu Iranu na Półwyspie Arabskim. Jednakże Iran za każdym razem zaprzeczał wszelkim oskarżeniom.

W wojnie domowej w Syrii, Iran poparł stronę rządu. Opozycja twierdziła, iż syryjskiej armii pomagała elitarna brygada pancerna Irańskiej Gwardii Rewolucyjnej. Dezerterzy z armii twierdzili, że z wojskiem rządu współpracowały tysiące irańskich żołnierzy. Irańskie brygady stacjonowały w Syrii od 2007. Ponadto w czasie powstania w ręce rebeliantów wpadło kilku irańskich oficerów. W 2013 w Syrii walczyło 50 tys. żołnierzy i doradców z irańskiego Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej (Pasdaran). Oficjalnie szkolili syryjskie siły zbrojne, jednak to Irańczycy stanowili filar sił rządowych, zmagających się z rebeliantami. Siły Asada utrzymywali swoje pozycje dzięki irańskim snajperom. W samolotach Syryjskich Arabskich Sił Powietrznych (SASP) coraz częściej zasiadali irańscy piloci, którzy skuteczniej bombardowali cele. W takiej sytuacji można mówić o jawnej irańskiej interwencji zewnętrznej w Syrii. Od jej początku do kwietnia 2013 poległo tysiąc Irańczyków.

Prezydent Mahmud Ahmadineżad i Dmitrij Miedwiediew (2010).

14 lipca 2015 Iran zawarł międzynarodowe porozumienie z sześcioma mocarstwami: USA, Rosją, Wielką Brytanią, Francją, Chinami oraz Niemcami dotyczące jego programu nuklearnego.

Demografia

Mazandaranie

Persowie

Kurdowie

Kurdowie

Gilanie

Lurowie

Lurowie

Beludżowie

Azerowie

Turkmeni

Kaszkajowie

Niezamieszkane

Arabowie

Arabowie

Pasztuni

Tałyszowie

Gospodarka

Irańska gospodarka jest jedną z najdynamiczniej rozwijających się na Bliskim Wschodzie. Iran jest również jednym z niewielu krajów muzułmańskich, który rozwija także inne sektory gospodarki, niezwiązane z ropą naftową. Jednak wyż demograficzny – ogromna liczba młodych ludzi sprawia, że wykorzystanie relatywnie dobrego stanu gospodarki jest utrudnione. W ten sposób mimo 7% wzrostu PKB bezrobocie przekracza 15%, wysoka jest również inflacja – ok. 12-18%, co i tak jest ogromnym postępem w porównaniu z sytuacją sprzed 10 lat. Raport UNICEF (zob. link) wskazuje, że w Iranie wciąż są ogromne rozwarstwienia w dochodach ludności – chociaż średni dochód na mieszkańca wynosi ok. 8000 $ rocznie, wielu Irańczyków żyje na granicy minimum socjalnego, a wielu w nędzy. Jednak ten sam raport zauważa, że sytuacja się poprawia, a rząd stara się realizować wytyczne organizacji międzynarodowych. Zdecydowanie poprawia się dostęp do opieki medycznej oraz edukacji.

Iran jest eksporterem przede wszystkim ropy naftowej i gazu ziemnego. Ważną gałęzią gospodarki jest też rolnictwo i eksport orzeszków pistacjowych (1 miejsce na świecie w 2005) oraz daktyli (3. miejsce na świecie w 2005). Uznanym w świecie towarem pochodzącym z Iranu są ręcznie tkane dywany perskie. Przedmiotem eksportu są również produkty przemysłu chemicznego i tworzywa sztuczne.

Import obejmuje maszyny, elektronikę, sprzęt AGD. W ostatnim czasie rozwija się budząca kontrowersje na Zachodzie energetyka jądrowa. Hamującym gospodarkę czynnikiem jest embargo, szczególnie na produkty przemysłu lotniczego, które bardzo negatywnie wpływa na wielkość i bezpieczeństwo transportu powietrznego.

W wielkim przemyśle dominuje sektor państwowy, natomiast w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw własność prywatna i spółdzielcza. Bardzo ważną rolę gospodarczą odgrywa bazar, czyli mali i średni kupcy, stanowiący wpływowe lobby polityczne.

Siły zbrojne

Iran dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Wojska irańskie liczą 545 tys. żołnierzy zawodowych oraz 1,8 mln rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) irańskie siły zbrojne stanowią 22. siłę militarną na świecie (bez ewentualnego potencjału nuklearnego), z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 6,3 mld dolarów (USD).

Religia

Oficjalną religią Iranu jest islam szyicki. Iran jest republiką teokratyczną.

Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center:

• islam – 99,45% (73 570 000)
• brak religii – 0,15% (110 000)
• prawosławie – 0,11% (80 000)
• protestantyzm – 0,03% (20 000)
• hinduizm – 0,03% (20 000)
• pozostali chrześcijanie – 0,01% (10 000)

• inne religie – 0,22% (160 000)

Obyczaje

W Iranie istnieje policja religijna i sądy religijne, które sprawują całkowitą kontrolę nad wszystkimi dziedzinami życia. Odejście od islamu jest karane śmiercią; kara śmierci grozi również m.in. za cudzołóstwo i kontakty homoseksualne.

Noszenie hidżabu przez dziewczyny od dziewiątego roku życia jest wymuszone prawem. Zabronione jest picie alkoholu, noszenie niemuzułmańskiego stroju i kontakty między niespokrewnionymi osobami płci przeciwnej.

Segregacja płciowa obowiązuje m.in. w szkolnictwie, służbie zdrowia, środkach komunikacji publicznej, na plażach, w kinach, salonach fryzjerskich, lokalach gastronomicznych i obiektach sportowych.

Bibliografia

• Małgorzata Stolarczyk, Iran – państwo i religia, Wydawnictwo Dialog, 2001.
• Historia Iranu, Anna Krasnowolska (red.), Wrocław 2010.

Linki zewnętrzne

 Wikimedia Atlas: Iran – wikiatlas z mapami w Wikimedia Commons

• Oficjalna strona Iranu (ang. • per.)
• Iran w katalogu Open Directory Project
• Informacje dla odwiedzających Iran
• Umowy Polski z Iranem