Malta
Repubblika ta' Malta
|
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
Innu nazzjonali: L-Innu Malti
|
||||||
Lokazzjoni ta' Malta (aħdar skur)
– fi ħdan l-Unjoni Ewropea (aħdar ċar) fil-kontinent Ewropew (griż skur) |
||||||
Belt kapitali | Valletta (de facto) 35°53′N 14°30′E / 35.883°N 14.5°E |
|||||
L-ikbar belt | Birkirkara | |||||
Lingwi uffiċjali | Il-Malti, l-Ingliż | |||||
Gruppi etniċi | Maltin | |||||
Gvern | Repubblika parlamentari | |||||
- | President | Marie Louise Coleiro Preca | ||||
- | Prim Ministru | Joseph Muscat | ||||
Indipendenza | ||||||
- | mir-Renju Unit | 21 ta' Settembru, 1964 | ||||
- | Repubblika | 13 ta' Diċembru, 1974 | ||||
- | Ħelsien | 31 ta' Marzu, 1979 | ||||
Sħubija fl-UE | 1 ta' Mejju, 2004 | |||||
Erja | ||||||
- | Total | 316 km2 (200) 121 mil kwadru |
||||
- | Ilma (%) | 0.001 | ||||
Popolazzjoni | ||||||
- | stima tal-2011 | 452,215 (174) | ||||
- | ċensiment tal-2005 | 404,9621 | ||||
- | Densità | 1,431/km2 (6) 3,391/mili kwadri |
||||
PGD (PSX) | stima tal-2012 | |||||
- | Total | $11.260 biljun[1] (142) | ||||
- | Per capita | $27,022[1] (33) | ||||
PGD (nominali) | stima tal-2012 | |||||
- | Total | $8.689 biljun[1] (135) | ||||
- | Per capita | $20,852[1] (37) | ||||
IŻU (2013) | ▲0.847[2] (għoli ħafna) (32) | |||||
Valuta | Ewro (€)2Banek (EUR ) |
|||||
Żona tal-ħin | CET (UTC+1) | |||||
TLD tal-internet | .mt3 | |||||
Kodiċi telefoniku | 356 | |||||
1 Il-popolazzjoni totali tinkludi wkoll lir-residenti barranin. Il-popolazzjoni ta' residenti Maltin fl-2004 kien ta' madwar 389,764. Kull data uffiċjali ta' popolazzjoni hi pprovduta mill-Uffiċċju Nazzjonali tal-Istatistika (NSO).[3] 2Qabel l-2008: Lira Maltija 3 Ukoll .eu, li hi maqsuma flimkien mal-istati membri l-oħra tal-Unjoni Ewropea. |
Malta /ˈmɔːltə/ (għajnuna·info), magħrufa uffiċjalment bħala r-Repubblika ta' Malta, huwa mikrostat żviluppat Ewropew fi ħdan l-Unjoni Ewropea.[4][5][6] Il-gżira pajjiż tikkonsisti minn arċipelagu ta' seba' gżejjer li jinsabu fil-Baħar Mediterran, fl-Ewropa t'Isfel, 93 km mill-kosta ta' Sqallija (l-Italja), 288 km fil-Lvant tat-Tuneżija u 300 km fit-Tramuntana tal-Libja. Dawn il-gżejjer igawdu minn klima Mediterranja.[7][8]
Matul l-istorja, il-pożizzjoni ta' Malta fil-Baħar Mediterran kellha sinjifikat strateġiku.[9] Minħabba dan il-fattur, numru ta' qawwiet fosthom il-Feniċi, ir-Rumani, l-Għarab, l-Isqallin, il-Kavallieri ta' San Ġwann u l-Ingliżi lkoll ħakmu lil Malta. Malta kisbet l-indipendenza mir-Renju Unit fl-1964 u għaxar snin wara, fl-1974, saret Repubblika però xorta baqgħet membru tal-Commonwealth tan-Nazzjonijiet. Attwalment hi membru tal-Unjoni Ewropea, wara s-sħubija fl-2004, u wkoll tan-Nazzjonijiet Uniti.
Malta hi magħrufa għas-siti ta' patrimonju tal-umanità,[10] bl-aktar prominenti jkunu t-tempji megalitiċi li huma l-aktar siti qodma li għadhom weqfin fid-Dinja.[11][12][13] Skont il-ktieb mill-Bibbja tal-Atti tal-Appostli, San Pawl innawfraga fuq din il-gżira.
Il-belt kapitali ta' Malta hi l-Belt Valletta. Il-lingwi uffiċjali tal-pajjiż huma l-Malti u l-Ingiż, fejn dan tal-aħħar ħa post it-Taljan fl-1934. Malta għandha konnessjoni qawwija mal-Kattoliċiżmu Ruman, li tkompli tkun bħala r-reliġjon uffiċjali u l-aktar waħda prattikata f'Malta.
Werrej
Etimoloġija[editja | immodifika s-sors]
Id-definizzjoni tal-kelma 'Etimoloġija' tista' tiġi deskritta bħala l-istudju tal-oriġini preċiża tal-kliem Semantiku (tifsir) preżenti f'lingwa.
L-oriġini tat-terminu "Malta" hu inċert u l-varjazzjoni moderna hi derivata mil-lingwa Maltija. L-aktar etimoloġija komuni hi li ġejja mill-kelma Griega μέλι (meli) ('għasel'). Il-Griegi kienu jsejħu lill-gżira Μελίτη (Melite) li tfisser "għasel" jew "għasel ħelu" possibilment minħabba l-produzzjoni unika ta' għasel f'Malta; speċi endemika ta' naħal tgħix f'din il-gżira, fejn minħabba f'hekk li ngħatat il-laqam ta' "l-art tal-għasel".[14] Mhux biss li l-influwenza Griega fuq il-gżira kienet sas-sena 700 QK,[15] imma aktar tard il-gżira waqgħet f'idejn l-Imperu Biżantin bejn is-sena 395 u s-sena 870,[15] imperu li kien iħaddan l-istess ilsien Grieg. Etimoloġija oħra hi l-kelma Feniċa Maleth, l-isem tal-Feniċi għal dawn il-gżejjer, li tfisser "marsa" bħala referenza għall-plajjiet u l-qaliet ta' Malta.[16]
Storja[editja | immodifika s-sors]
Ghal ħabta tas-sena 5200 Q.K,fuq gżiritna kienet tiddomina civiltà preistorika, li tiftaħar bl-eqdem strutturi kkostruwiti mill-bniedem Neolitiku. Il-Feniċi għamlu minn Malta kolonja qrib it-8 seklu QK u kienu huma li sejħu lil gżira prinċipali Malat dan peress li Malat tfisser kenn sigur, mhux ta' b'xejn allura li Malta għandha ħafna portijiet tajbin.
Għal ħabta tas-sena 400 QK il-gżejjer waqgħu taħt il-palju tal-Kartaġiniżi, li jistgħu jitqiesu bħala l-eredi tal-Feniċi; mhuwiex veru li l-kartaġinżi ġew Malta għall-ħabta tas-seklu sitta QK, jekk mhux ftit qabel; u fil-fatt kienu tal-istess razza etnika tal-Feniċi jonkella tal-Kananej,kif kienu magħrufa. Wara l-Gwerer Puniċi l-gżejjer spiċċaw f'idejn l-Imperu Ruman li għamlu lil Malta u lil Għawdex muniċipalitajiet, bl-obbligu li joħorġu l-flus għalihom. F'dan iż-żmien skont l-Atti tal-Appostli, San Pawl ġie Malta u beda t-tagħlim tal-Kristjaneżmu fis-sena 60 WK.
Meta l-Imperu Ruman inqasam fi tnejn, Malta waqgħet f'idejn il-Biżantini, l-hekk imsejħa Rumani tal-Lvant. Is-snin ta' wara l-waqgħa tal-Imperu Ruman tal-Punent kienet mqallba ħafna: Teżisti ftit xiehda konkreta tà x'ġara effettivament, għalkemm xi storjografi jemmnu li Malta setgħet spiċċat taħt il-Vandali, li wara tkeċċew mill-ġeneral Biżantin Beliżarju. Dawn tal-aħħar ġew megħluba minn forza Għarbija fis-sena 870. Il-ġens Għarbi rnexxielu jinfluwenza l-lingwa tal-poplu Malti u għalhekk l-Għarbi jista' jitqies bħala l-pedament tal-Malti minkejja l-influwenzi Ewropej li ġew wara dan iż-żmien, ilsien il-poplu baqà tà nisel Semitiku. L-Għarab xerrdu t-twemmin Iżlamiku fost il-Maltin u daħħlu wkoll metodi ġodda fl-agrikoltura, però t-tagħlim Nisrani tà San Pawl ma ntesiex.
Fl-1091, in-Normanni taħt il-Konti Ruġġieru, attribwew l-gżejjer Maltin taħt it-tmexxija tagħhom u għalhekk minkejja li bosta Għarab kienu għadhom fuq il-gżejjer, nistgħu ngħidu li kull ma beda jmur Malta bdiet issir iktar Ewropea. Kien proprju f'dan iż-żmien li nbena l-ewwel Katidral fl-Imdina, għax dan kien waqa' b'terremot fl-1693 u għalhekk reġgħet twaqqfet ir-reliġjon Nisranija mill-ġdid.
F'dawn iż-żminijiet, Malta kienet tinbiegħ b'fewdu lil xi sinjuri mill-ħakkiema tal-gżejjer, sakemm fl-1474, wara ħafna intriċċi fil-familji rjali tal-Ewropa, il-gżejjer Maltin saru parti mill-Imperu Spanjol. F'dawn iż-żminijiet Malta kien ikollha ħafna ħbit mill-furbani Misilmin, li mhux l-ewwel darba li ħabtu sabiex jipprovaw jerġgħu jieħdu l-kmand tal-pajjiż.
Fl-1530, il-Gżejjer ingħataw lill-Ordni tal-Kavallieri ta' San Ġwann mill-Imperatur Karlu V. Dawn il-Kavallieri ta' demm nobbli kienu qed ifittxu art ġdida wara li kienu tilfu t-Tieni Assedju ta' Rodi fl-1522. F'dan l-Assedju, però, tant kienu wrew kuraġġ li tħallew jitilqu mill-gżira b'kull unur militari mill-mexxej tal-Ottomani.
Meta l-Kavallieri waslu f'Malta, sabu art niexfa, b'poplu mifrux sewwa sew madwar dawn il-gżejjer ċentrali u b'żewġ imkejjen biss li kellhom ħjiel ċkejken ta' difiża: L-Imdina, bis-swar tagħha u l-Birgu bil-Castrum Maris illum il-Fortizza ta' Sant' Anġlu. Il-Kavallieri għażlu li joqogħdu fil-Birgu, peress li dan il-lokal kien fejn il-baħar u kellu port eċċezzjonali; żewġ assi importanti għall-Kavallieri li kienu ilhom imdorrijjin għall-ħajja ta' kursara kattoliċi. Wara dan, l-Ordni bdiet issaħħaħ 'il-Birgu bi swar u kien ġie deċiz li kellhom jittellgħu swar fuq l-Isla, bil-Fortizza ta' San Mikiel, kif ukoll fortizza biex tiddefendi d-daħla tal-Port il-Kbir, il-Fortizza ta' Sant' Iermu.
Tkun illużjoni, iżda, jekk wieħed jaħseb li mad-daħla tal-Ordni Malta tbiddlet f'fortizza felħana: L-attakki tal-furbani Misilmin żdiedu u sa waslu biex fl-1551, taħt il-kmand ta' Dragut, ħabtu għal Għawdex u kaxkru l-Għawdxin kollha ħlief ix-xjuħ u l-morda. Wieħed irid jinnota iżda li l-għan ta' dan l-attakk kien li jidħlu fil-Birgu, għan li falla minħabba l-potenza tal-Ordni.
Din is-saħħa tpoġġiet taħt sforz kbir fl-Ewwel Assedju ta' Malta, msejjaħ l-Assedju l-Kbir, li beda fit-18 ta' Mejju tal-1565, fejn Malta spiċċat tiġġieled mas-saħħa kbira tal-Imperu Ottoman. Fit-8 ta' Settembru 1565, ġurnata li sal-lum għadha titfakkar b'festa nazzjonali, l-Ottomani, wara iktar minn tlett xhur ta' taqbid, indunaw li kienet waslet għajnuna minn Sqallija, li wasslithom għat-telfa tagħhom, f'Jum il-Vitorja.
Din ir-rebħa waħħdet l-Ordni ma' Malta u dawn baqgħu magħrufin bħala "il-Kavallieri ta' Malta"; Wara din il-vittorja huma bnew iktar fortifikazzjonijiet speċjalment madwar il-Port il-Kbir, bnew ukoll il-belt kapitali Valletta u elevaw il-livell ta' għajxien tal-poplu inġenerali. Il-ħakma tagħhom waslet fit-tmiem tagħha meta Napuljun akkwista il-gżejjer fl-1798. Il-Maltin qamu għall-Franċiżi u bdew Imblokk, grazzi għall-għajnuna tar-Renju taż-Żewġ Sqallijiet u tal-Gran Brittanja. L-Ingliżi ħadu l-gżejjer bħala protettorat fl-1800 u ħatru lil Sir Alexander John Ball bħala gvernatur, bl-għan li l-gżejjer jerġgħu jaqgħu f'idejn l-Ordni wara l-Gwerer Napoljoniċi.
Dan it-tir ma tantx dam: Fl-1814, bħala parti mit-Trattat ta' Pariġi, Malta ufficjalment saret parti mill-Imperu Brittaniku u bdiet tigi uzata bħala stazzjon, bażi navali kif ukoll bħala s-sede uffiċċjali tal-Flotta Navali Mediterranja Ingliża, sakemm din ittieħdet f'Lixandra fl-Eġittu minhabba l-fatt li Malta kienet qrib wisq l-Italja belliġerenti.
Malta kellha rwol importanti ħafna fit-Tieni Gwerra Dinjija, minħabba li kienet imminenti tar-rotot navali tal-Forzi tal-Assi, u mhux eżaġerazzjoni li wieħed jgħid li Malta sofriet it-Tieni Assedju tagħha meta giet iddefinita bħala wahda mill-iktar postijiet ibbumbardjati fid-dinja, fil-'Blitz' tal-forzi tal-ajru Ġermaniżi u, sa ċertu punt, Taljani.
Wara t-tieni Gwerra dinjija, Malta ngħatat l-Indipendenza tagħha fil-21 ta' Settembru, 1964. Malta baqgħet membru tal-'Commonwealth', u saret Repubblika fl-1974. F' referendum f' April 2003, il-votanti wrew ir-rieda tagħhom biex Malta tidħol fl-Unjoni Ewropea, biex b'hekk Malta saret membru sħiħ fl-1 tà Mejju, 2004.
Politika[editja | immodifika s-sors]
Malta hi Repubblika,[17] li s-sistema parlamentari u l-amministrazzjoni pubblika hi mmudellata fuq is-sistema Westminster. Mill-1960 sal-1995, skont l-istatistika li nġabret fl-elezzjonijiet tal-kunsilli lokali, Malta kellha t-tieni l-ogħla rata fid-dinja ta' nies li kienu eleġibbli li jivvutaw u li ħarġu jivvutaw (u l-ogħla waħda minn nazzjonijiet mingħajr votazzjoni obbligatorja).[18] Il-Kamra tad-Deputati tiġi eletta kull ħames snin u hi magħmula minn ħamsa u sittin membru parlamentari. Madanakollu, meta partit jikseb il-maġġoranza tal-voti imma mhux tas-siġġijiet, il-partit jingħata aktar siġġijiet biex jiġi assigurat maġġoranza parlamentari. Il-Kostituzzjoni ta' Malta tgħid li l-President għandu jaħtar bħala Prim Ministru dak il-membru tal-Kamra li hu l-aktar kapaċi li jmexxi l-maġġoranza fil-Kabinett. L-istess President normalment jaħtar, fuq rakkomandazzjoni tal-Prim Ministru, il-ministri li għandhom imexxu kull dipartiment tal-gvern.[19] Kandidati għal xi postijiet vakanti jiġu determinati bil-maġġoranza tal-voti li jkunu ġabu fl-elezzjoni preċedenti.
Il-President tar-Repubblika jiġi elett kull ħames snin mill-Kamra tad-Deputati. Il-president bħala l-kap tal-istat huwa meqjus bħala l-figura simbolika tar-Repubblika ta' Malta. Il-partiti politiċi prinċipali huma l-Partit Nazzjonalista, li hu partit Demokratiku Kristjan, u l-Partit Laburista, li hu partit Demokratiku-Soċjali. Il-Partit Laburista jinsab attwalment fil-gvern, bil-Prim Ministru jkun Dr. Joseph Muscat. Il-PN jinsab fl-oppożizzjoni. Apparti dawn iż-żewġ partiti wieħed jistà jsib il-partiti msejħa żgħar minħabba n-nuqqas tà sapport li dawn għandhom mill-pubbliku, attwalment dawn il-partiti m'għandhomx rappreżentazzjoni parlamentari.
Sat-Tieni Gwerra Dinjija, il-politika Maltija kienet iddominata bil-Kwistjoni tal-Lingwa li kienet immexxiha mill-partiti pro-Taljani u pro-Ingliżi,[20] li aktar tard iffurmaw fil-Partit Nazzjonalista u l-Partit Laburista rispettivament. Il-politika wara l-gwerra dawret ħaristha fuq kwistjonijiet kostituzzjonali fuq ir-relazzjonijiet mal-Ingilterrra (l-ewwel bl-Integrazzjoni u wara l-Indipendenza), u eventwalment, ir-relazzjonijiet mal-Unjoni Ewropea.
Diviżjonijiet amministrattivi[editja | immodifika s-sors]
Mill-1993 Malta ġiet maqsuma fi 68 kunsill lokali, b'kull kunsill ikun responsabbli għall-amministrazzjoni tal-belt jew raħal tiegħu. Ir-responsabbiltà amministrattiva hi distribwita bejn il-kunsilli lokali u l-gvern ċentrali. M'hemm l-ebda livell intermedjarju bejn il-gvern lokali u dak nazzjonali, u l-livelli tas-sitt distretti (ħamsa fuq il-gżira ta' Malta) u tat-tliet reġjuni (tnejn fuq il-gżira ta' Malta) iservu primarjament għall-bażi ta' statistika. L-Att tal-Kunsilli Lokali, 1993 (Att XV tal-1993) ġie ppublikat fit-30 ta' Ġunju, 1993, fejn qasam lill-gżejjer Maltin f'54 kunsill lokali f'Malta u 14 f'Għawdex. L-abitanti li huma eleġibbli għall-votazzjoni jeleġġu l-Kunsill kull tliet snin. Is-sindku hu l-kap tal-Kunsill Lokali u r-rappreżentant tal-Kunsill b'kull effett taħt l-Att. Is-Segretarju Eżekuttiv, li jiġi appuntat mill-Kunsill, hu l-kap eżekuttiv, amministrattiv u finanzjarju tal-Kunsill. Il-kunsilliera l-oħra eletti mill-elezzjoni tal-kunsill jieħdu d-deċiżjonijiet flimkien mas-sindku. Il-kunsilli lokali huma responsabbli għall-ħarsien u tisbieħ tal-lokalità, allokazzjoni tal-gwardjani lokali u ġbir ta' skart; huma wkoll jesegwixxu doveri amministrattivi għall-gvern ċentrali bħal ġbir ta' fondi u kirjiet tal-gvern u jirrispondi għall-ilmenti tal-pubbliku.
Ġeografija[editja | immodifika s-sors]
Il-gżejjer Maltin huma arċipelagu li jinsabu sewwa sew f'nofs il-Baħar Mediterran (fil-baċir tal-Lvant), madwar 93 km fin-Nofsinhar tal-gżira Taljana ta' Sqallija. It-tliet l-ikbar gżejjer, dik ta' Malta, Għawdex u Kemmuna huma l-uniċi li huma abitati. Il-gżejjer iż-żgħar, bħal Filfla, Kemmunett u l-Gżejjer ta' San Pawl huma inabitati. Numru ta' bajjiet iżewqu l-kosti tal-gżejjer li jipprovdu wkoll portijiet tajbin. Il-gżejjer tal-arċipelagu ġew iffurmati mill-ogħla uċuħ tal-pont li kien hemm bejn Sqallija u l-Afrika ta' Fuq u li dawn saru iżolati meta l-livell tal-ilma tela' wara l-aħħar Era tas-Silġ.[21] L-arċipelagu jinsab f'tarf il-platt tettoniku Afrikan, bil-konfini tiegħu jmissu mal-platt Ewroażjatiku.[22]
Il-pajsaġġ tal-lum il-ġurnata huwa kkaraterizzat minn għoljiet baxxi b'għelieqi mtarrġin. L-ogħla punt hu Ta' Dmejrek fil-gżira amministerjali ta' Malta,li jinsab 253 metru 'l fuq, qrib Ħad-Dingli. Minkejja li meta jkun hemm preċipitazzjoni għolja jinħolqu xi xmajjar żgħar, f'Malta m'hemm l-ebda xmara jew lag permanenti. Madanakollu, xi passaġġi tal-ilma jinstabu madwar il-gżira li jkollhom ilma frisk kull sena. Postijiet bħal dawn huma l-Baħrija, l-Imtaħleb u San Martin, waqt li f'Għawdex nistghu nsibu l-Wied tal-Lunzjata.
In-Nofsinhar ta' Malta mhuwiex il-punt l-iktar estrem fin-Nofsinhar tal-Ewropa, fejn hi l-gżira Griega ta' Gavdos li għandha din id-distinzjoni. Fitoġeografikament, Malta tappartjeni għall-provinċja Ligura-Tirrenika tar-Reġjun Meditteranju fi ħdan ir-Renju Boreali.
Fil-21 ta' Diċembru 2007, Malta implimentat it-Trattat ta' Schengen.[23] Kontrolli mal-konfini baqgħu jsiru fl-ajruporti sa Marzu tal-2008.
Gżejjer[editja | immodifika s-sors]
Il-gżejjer prinċipali,abitati min-nies tal-pajjiż huma: Malta, Kemmuna u Għawdex. Gżejjer oħra li jiffurmaw parti mill-arċipelagu jinkludu lil Kemmunett (inabitata), Filfla (riserva naturali, inabitata), il-Ġebla tal-Ġeneral (inabitata), il-Gżira Manwel (li hi magħquda mar-raħal tal-Gżira permezz ta' pont), u l-Gżejjer ta' San Pawl (inabitati). Iċ-ċentru tal-gvern, il-kummerċ u ċ-ċentru primarju għall-kultura hi l-belt kapitali ta' Valletta li tinsab fuq il-kosta tal-Lvant ta' Malta.
Il-gżejjer Maltin huma dawn is-segwenti:
|
|
Klima[editja | immodifika s-sors]
Il-klima hi waħda Mediterranja, bi xtiewi moderati u umdużi, u sjuf sħan u xotti. M'hemm l-ebda staġun sħun fejn il-pjanti jorqdu, minkejja li l-iżvilupp tal-pjanti jista' jiġi osservat xi ftit f'xitwa b'kesħa li ma tkunx normali, u s-sħana u l-aridità tas-sajf jistgħu jikkawżaw biex il-veġetazzjoni jsiru dgħajfa. Huma f'żewġ staġuni partikulari li fihom it-turisti jiġu attratti lejn dawn il-gżejjer, speċjalment matul ix-xhur umdi. Madanakollu, irjieħ qawwija jistgħu jdawwru ż-żmien tar-rebbiegħa għal wieħed kiesaħ.
Il-provista tal-ilma toffri sfida għal Malta, hekk kif fiż-żmien sħun tas-sajf il-preċipitazzjoni tkun waħda minima waqt li dan ikun ukoll iż-żmien fejn l-ilma jkun l-aktar użat. Din il-problema tinħass ukoll matul ix-xitwa minħabba li x-xita qawwija li tagħmel, ħafna drabi din tkompli nieżla fil-baħar minflok tippenetra qalb l-art. Malta tiddependi fir-riservi ta' taħt l-art tal-ilma frisk, li jinġieb minn sistema ta' mini tal-ilma msejjħin bħala l-galleriji Ta' Kandja, b'fond ta' madwar 97 metru. Aktar minn nofs l-ilma potabbli ta' Malta huwa prodott permezz tad-desalinazzjoni, li twassal għal aktar użu ta' kombustibbli fossili u tniġġis.[24]
L-inqas temperatura qatt irreġistrata kienet fid-19 ta' Frar, 1895, ġewwa l-Belt Valletta, meta t-temperatura niżelet għal 1.2 °C, waqt li l-ogħla waħda laħqet it-43.8 °C f'Awwissu tal-1999 fl-Ajruport Internazzjonali ta' Ħal Luqa.[25] L-inqas temperatura inuffiċjali hi dik ta' 1.7 °C taħt iż-żero, li seħħet fl-1 ta' Frar, 1962, fil-kamp tal-avjazzjoni ta' Ta' Qali b'evidenza ta' silġ mal-art.
Kienu ftit l-okkażżjonijiet fejn ġie reġistrat xi xita ta' borra b'dawn ikunu fi Frar tal-1895, f'Jannar tal-1905 u fil-31 ta' Jannar, 1962. Fl-aħħar ġurnata tal-1962 xi silġ għatta xi partijiet tal-gżira, bil-lejl segwenti tiġi reġistrata l-unika ġlata fl-istorja ta' Malta li seħħet f'Ta' Qali. Il-bidla fil-klima wasslet biex id-differenza li hemm bejn l-ogħla u l-inqas temperaturi tiżdied, li ħafna drabi jwasslu għal staġuni b'temp instabbli. Dawn l-aħħar snin kienu reġistrati wkoll każi aktar frekwenti ta' borra u silġ li laqqtu lill-gżejjer.[26]
Medji tat-temperaturi għal Malta | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Xahar | Jan | Fra | Mar | Apr | Mej | Ġun | Lul | Aww | Set | Ott | Nov | Diċ | |
Medja tal-ogħla temperatura °C (°F) | 15 (59) |
15 (59) |
16 (61) |
18 (64) |
22 (72) |
26 (79) |
30 (86) |
30 (86) |
27 (81) |
23 (73) |
19 (66) |
16 (61) |
|
Temperatura medja ta' kuljum °C (°F) | 12 (54) |
12 (54) |
13 (55) |
15 (59) |
18 (64) |
22 (72) |
26 (79) |
26 (79) |
24 (75) |
21 (70) |
16 (61) |
13 (55) |
|
Medja tal-inqas temperatura °C (°F) | 9 (48) |
9 (48) |
10 (50) |
12 (54) |
15 (59) |
18 (64) |
21 (70) |
22 (72) |
20 (68) |
17 (63) |
13 (55) |
11 (52) |
|
Preċipitazzjoni ċm (pulzier) | 8 (3.1) |
5 (2) |
4 (1.6) |
2 (0.8) |
1 (0.4) |
0 (0) |
0 (0) |
0 (0) |
3 (1.2) |
7 (2.8) |
9 (3.5) |
10 (3.9) |
|
Sors #1: {{{sors1}}} |
Ekonomija[editja | immodifika s-sors]
L-uniku riżors naturali ta' Malta hija l-ġebla; Però f'Malta teżisti popolazzjoni produttiva ħafna li rnexxielha togħli l-istandard tal-għajxien tal-Maltin grazzi għal ħafna sforzi li jixhdu kemm il-Maltin huma kapaċi. Malta tipproduċi biss daqs 20% tal-ikel li għandha bżonn, waqt li r-riżorsi tal-ilma naturali huma ferm limitati; Għalhekk dawn huma mejgħuna minn sorsi ta' ilma magħmulin mill-bniedem, fejn l-ilma tal-baħar jiġi desalinizzat biex jiġi tajjeb għax xorb. F' Malta m' hemm l-ebda sors t'enerġija domestika.
L-ekonomija tiddependi ħafna fuq il-kummerċ u l-investiment barrani bl-użu tal-gżejjer bħala port, manifattura (speċjalment elettronika u tessuti) u fuq kollox it-turiżmu.
Riċentement, ġew privatiżżati xi korporazzjonijiet li kienu kkontrollati mill-istat, u ġew ukoll illiberaliżżati s-swieq, bit-tneħħija ta' ħafna taxxi li kienu jipproteġġu l-manifatturat Malti. Dan seħħ biex Malta tkun ippreparata għal sħubija sħiħa mal-Unjoni Ewropea, li seħħet fl-1 ta' Mejju, 2004.
Dan l-aħħar, Malta u t-Tuneżija qegħdin jiddiskutu l-użu kummerċjali tal-ixkaffa kontinentali bejn iż-żewġ pajjiżi, partikolarment għat-tfittxija għaż-żejt.
Storja tal-ekonomija[editja | immodifika s-sors]
Qabel l-1800, Malta kellha vera ftit industriji, apparti dik tal-qoton, it-tabakk, u tat-tarnzi. It-tarzna kienet iżjed tard użata mil-inglizi għal skopijiet militari. Fi żmien tal-gwerer, l-ekonomija ta' Malta marret tajjeb, minħabba il-pożizzjoni strateġika ta' dawn il-gżejjer.
Waqt il-Gwerrer Napoleoniċi (1800-1815), l-ekonomija ta' Malta' marret tajjeb, u saret iċ-ċentru ta' bejgħ u xiri. Fl-1808 żewġ terzi tat-tgħabbija konsenjata minn Malta marret Lvant u l-Eġittu. Iktar tard, nofs it-tgħabija kienet ġeneralment destinanta għal Triest. It-tgħabbija kienet tikkonsisti minn prodotti manufatturati l-Ingilterra jew fil-Kolonji. L-Ekonomija ta' Malta gawdiet minn dan in-negozju u ħafna nies tas-sengħa bħan-nissieġa sabu xogħol fil-portijiet.
Fl-1820, waqt il-Battalja ta' Navarino, li kienet fil-Greċja, l-Armata Ingliża kien ibbażata f'Malta. Fl-1839, il-kumpaniji ġiganteski Pacific and Orient (P & O) u l-East India Company kienu jużaw il-port Malti waqt il-vjaġġi lejn l-Eġittu u l-Lvant.
Fl-1869, Malta gawdiet mill-ftuħ tal-Kanal tas-Suez u kien hemm żieda massiva fil-vapuri li kienu jidħlu Malta. L-ekonomija Maltija kienet daħlet f'fażi speċjali. Il-Mediterran ġie deskritt bħala "Highway" tan-Negozju tad-dinja, u numbru ta' vapuri kienu jidħlu Malta għal faħam u munizjon ieħor qabel ikomplu bil-vjaġġi tagħhom lejn l-Oċean Indjan u l-Orjent.
Bejn l-1871 u l-1881 8,000 ħaddiema sabu xogħol fit-tarzni u numru ta' banek fetħu f'Malta. Sal-1882 Malta kienet laħqet il-quċċata, f'dak li jirrigwarda il-qasam ekonomiku.
Però l-ekonomija Malti ma tantx damet fil-quċċata. Ftit qabel it-tmiem ta' seklu 19 l-ekonomija bdiet tmur għall-għar u fl-erbgħinijiet kienet fi kriżi serja. Din kienet primarjament minħabba l-invenzjoni tal-vapuri kbar li kienu jaħdmu biż-żejt, allura ma kellhomx għalfejn jidhlu fil-port il-kbir biex jerġghu jimlew il-fjuwil. Il-gvern ingliż kellu jestendi t-tarzna.
Sa minn tmiem it-tieni gwerra dinjija, l-importanza tal-pożizzjoni strateġika ta' Malta kien laħaq livell verament baxx. It-teknoloġija tal-ajruplani tal-gwerra, u l-invenzjoni tal-bomba atomika, biddlu l-importanza ta' din il-bażi militari. L-Inglizi tilfu l-kontroll tal-Kanal tas-Suez, u ma baqgħux fit-tarzna navali, minflok saret tarzna kummerciali għal bini u t-tiswija tal-vapuri.
Demografija[editja | immodifika s-sors]
B'madwar 1,250 abitant għal kull kilometru kwadru, Malta tista' titqies bħala wieħed mill-aktar pajjiżi b'densità tal-popolazzjoni fid-dinja. Parti kbira mill-popolazzjoni hija ta' dixxendenza Taljana, (partikolarment Sqallija), Franċiża, Spanjola u Brittanika.
Il-Kattoliċiżmu Ruman huwa ddikjarat ir-reliġjon uffiċjali tal-gżejjer Maltin. Huwa stmat li madwar 90% tal-popolazzjoni huma Kattoliċi għalkemm madwar 60% biss huma prattikanti. Malta għandha żewġ lingwi uffiċjali: il-Malti u l- Ingliż, għalkemm it-Taljan huwa wkoll mifhum sewwa u hu mitkellem minn ħafna, l-aktar minħabba l-influwenza tal-media Taljana u r-rabtiet storiċi bejn iż-żewġ pajjiżi fil-passat.
Referenzi[editja | immodifika s-sors]
- ^ a b c d Malta. Fond Monetarju Internazzjonali
- ^ 2013 Rapport tal-Iżvilupp Uman. 14 ta' Marzu 2013
- ^ http://www.nso.gov.mt/statdoc/document_file.aspx?id=1653
- ^ (Ingliż) European Microstates hotels, youth hostels, nightlife. European Microstates culture, tourist attractions, souvenirs. European Microstates travel tips, flights. Traveltips24.com, 22-12-2008. Aċċess tal-URL: 28-04-2009.
- ^ (Ingliż) IngentaConnect Career guidance in Malta: A Mediterranean microstate in transitio. Ingentaconnect.com, 16-06-2006. Aċċess tal-URL: 28-04-2009.
- ^ (Ingliż) The Microstate Environmental World Cup: Malta vs. San Marino. Environmentalgraffiti.com, 15-12-2007. Aċċess tal-URL: 28-04-2009.
- ^ CIA Factbook - Pożizzjoni ġeografika
- ^ Il-Gżejjer Maltin, Dipartiment tal-Informazzjoni - Malta.
- ^ (Ingliż) Situation. A History of Malta, 06-02-2008
- ^ (Ingliż) Megalithic Temples of Malta. Aċċess tal-URL: 28-09-2009.
- ^ (Ingliż) The Prehistoric Archaeology of the Temples of Malta. Bradshawfoundation.com. Aċċess tal-URL: 28-04-2009.
- ^ (Ingliż) Malta Temples and The OTS Foundation. Otsf.org. Aċċess tal-URL: 28-04-2009.
- ^ David Trump et al., Malta Before History (2004: Miranda Publishers)
- ^ (Ingliż) Controversy over unique Maltese bee population, Malta Today, 06-02-2008.
- ^ a b (Ingliż) Notable dates in Malta's history, Dipartiment tal-Informazzjoni - Gvern Malti, 06-02-2008.
- ^ Tim Pickles, Malta 1565: Last Battle of the Crusades, Osprey Publishing,
- ^ (Ingliż) Chapter 1 / The Republic of Malta / Maltese Constitution. Aċċess tal-URL: 28-04-2009.
- ^ Mark N. Franklin. "Electoral Participation." f'Controversies in Voting Behavior
- ^ Segratarjat tal-Prim Ministru, Uffiċċju tal-Prim Ministru
- ^ L-Indipendenza, Maltavoyager.com
- ^ Island Landscape Dynamics: Examples from the Mediterranean. Aċċess tal-URL: 29-04-2009.
- ^ Geodynamic Map of the Mediterranean. Kummissjoni għall-Mappa Ġeoloġika tad-Dinja. Aċċess tal-URL: 29-04-2009.
- ^ L-Ewropa u int fl-2007, Estiż l-ivvjaġġar mingħajr passaport. Kummissjoni Ewropea. Aċċess tal-URL: 29-04-2009.
- ^ "Briney future for vulnerable Malta", BBC News, 4 April 2007
- ^ L-ogħla temperaturi massimi (mill-1987), MaltaWeather.com
- ^ It-Temp fl-2008, MaltaRightNow.com, 01-01-2009. Aċċess tal-URL: 30-04-2009.
Ara wkoll[editja | immodifika s-sors]
- Irħula ta' Malta
- Parroċċi ta' Malta
- Lista tal-għasafar ta' Malta
- Flora ta' Malta
- Fortifikazzjonijet ta' Żmien l-Ingliżi f'Malta
- Fortifikazzjonijiet ta' Żmien il-Kavallieri f'Malta
- Muniti tal-ewro ta' Malta
- Nies prominenti Maltin
- Kolonja ta' Malta
- Stat ta' Malta
Ħoloq esterni[editja | immodifika s-sors]
- Gvern
- Sit uffiċjali tal-gvern Malti
- Kap tal-Istat u l-Membri tal-Kabinett
- Sit uffiċjali tal-Forzi Armati ta' Malta
- L-Awtorità tal-Ambjent u l-Ippjanar
- Liġijiet ta' Malta – Taqsira ta' liġijiet prinċipali u glossarju ta' xi termini
- Aħbarijiet
- The Times of Malta
- Malta Today
- The Malta Independent
- iNewsMalta
- MaltaStar
- Newsbook
- Di-Ve
- MaltaRightNow
- Vjaġġar
- Sit uffiċjali tal-Awtorità tat-Turiżmu
- Gwida għall-ivjaġġar għal Malta fuq Wikivjaġġar
- (en) Malta Travel Guide patronized by Malta Tourism Authority
- Oħrajn
- Informazzjoni fuq Malta
- Storja Awdjovizziva ta' Malta
- Gwida għal Malta
- Malta fuq Emporis.com
- (en) Malta Wiki
- Malta Business Directory
- Vacancies In Malta
- Kollox fuq Malta
- Dwar Real Estate f'Malta
- Malta fuq il-Ktieb tal-Fatti tad-Dinja
|
|
|