Cymdeithas yr Iaith, Deiseb yr Iaith, Addysg
Y 'Gymdeithas yr Iaith' gyntaf | Deiseb yr Iaith | Addysg

'Iaith y nefoedd'

Cymraeg oedd iaith gyntaf mwyafrif pobl Cymru hyd at yr ugeinfed ganrif. Ar ddechrau'r 19fed ganrif credid bod 70% o'r boblogaeth yn siarad Cymraeg yn unig, 10% yn ddwyieithog ac 20% yn uniaith Saesneg. Erbyn diwedd y ganrif dim ond hanner y boblogaeth oedd yn medru'r Gymraeg - canlyniad nifer o ffactorau cymhleth, gan gynnwys dyfodiad y rheilffyrdd i Gymru a'r mewnlifiad o filoedd o bobl o Loegr i weithio yn bennaf yn ardaloedd diwydiannol y wlad.

Er bod yr iaith yn ffynnu mewn sawl maes, fel y capeli a'r eisteddfod, yn negawdau olaf y 19fed ganrif, roedd rhai yn dadlau mai trwy ddysgu Saesneg y gellid 'dod ymlaen yn y byd'. Gan hynny ni chafodd y Gymraeg le teilwng yn y system addysg a ddatblygwyd yn ail hanner y 19fed ganrif.

"A oes raid dweud ychwaneg?"(35K)

 

Dan Isaac Davies, 1839-1887 (45K)

Y Gymdeithas yr Iaith gyntaf

Er mwyn hyrwyddo'r iaith yn y byd addysg, sefydlwyd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn 1885. Sylfaenydd y Gymdeithas oedd Dan Isaac Davies (1839-1887), arolygydd ysgolion yn sir Forgannwg, a chafwyd cefnogaeth yr Aelod Seneddol a'r heddychwr Henry Richard (1812-1888). Cyhoeddodd Dan Isaac Davies gyfres o erthyglau, Tair miliwn o Gymry Dwy-ieithawg mewn can mlynedd, a ddadleuai y gellid sicrhau 3 miliwn o Gymry dwyieithog erbyn 1985 drwy sefydlu polisi addysg goleuedig.

Llwyddodd y Gymdeithas i berswadio'r Comisiwn Brenhinol ar Addysg Elfennol i gynnwys argymhelliad a fyddai'n rhoi lle i'r Gymraeg mewn ysgolion elfennol o 1889 ymlaen ond hyd yn oed wedi hynny nid oedd yr iaith yn cael yr un sylw â'r Saesneg yn ysgolion Cymru o bell ffordd.

Gyda marwolaeth ddisymwth Dan Isaac Davies, daeth y mudiad cyntaf yn dwyn yr enw Cymdeithas yr Iaith Gymraeg i ben.


Deiseb yr iaith

Yn ystod Eisteddfod Genedlaethol 1938, dan arweiniad Undeb Cymru Fydd, dechreuwyd casglu enwau ar gyfer Deiseb Genedlaethol. Diben y Ddeiseb oedd hawlio statws i'r iaith Gymraeg 'a fyddai'n unfraint â'r Saesneg ym mhob agwedd ar weinyddiad y gyfraith a'r Gwasanaethau Cyhoeddus yng Nghymru'. Arwyddwyd y Ddeiseb gan dros chwarter miliwn o bobl a chafwyd cefnogaeth 30 allan o'r 36 Aelod Seneddol Cymreig.

 

Taflen Deiseb yr Iaith, 1939 (25K)

Deiseb yr Iaith (85K) Arweiniodd hyn at Ddeddf Llysoedd Cymru 1942 a ganiataodd y defnydd o'r Gymraeg mewn llysoedd barn ond methwyd a sicrhau hawliau ehangach.

Ymgyrchoedd addysg yr Ugeinfed Ganrif

Dan ddylanwad Owen M Edwards, Prif Arolygydd Ysgolion Cymru o 1907 hyd 1920, hyrwyddwyd yr iaith Gymraeg mewn ysgolion cynradd a dysgwyd iaith a llenyddiaeth Gymraeg fel pwnc yn yr ysgolion uwchradd a sefydlwyd o ganlyniad i Ddeddf 1889. Fodd bynnag, awyrgylch Seisnig a gafwyd yn yr ysgolion uwchradd hyn, hyd yn oed yn yr ardaloedd mwyaf Cymreig.

Cofnodion cyfarfod cyntaf bwrdd rheoli ysgol gymraeg 1939 (34K)
Llythyr ar  ran Ysgol Gymraeg Dinbych, 1969.(44K)

Yn 1939, ar ddechrau'r Ail Ryfel Byd, yn Aberystwyth sefydlwyd yr ysgol gyntaf i ddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg yn unig. Gan fod cymaint o evacuees di-Gymraeg wedi cyrraedd y dref o ddinasoedd Lloegr er mwyn osgoi'r bomio, a gan eu bod yn derbyn eu haddysg mewn ysgolion lleol, roedd dysgu'r Gymraeg ynddynt yn anodd. Felly penderfynodd Syr Ifan ab Owen Edwards (mab Owen M Edwards) sefydlu Ysgol Gymraeg Urdd Gobaith Cymru gyda saith o ddisgyblion.

Derbyniai'r disgyblion eu gwersi i gyd yn y Gymraeg. Maes o law daeth mwy o blant i'r ysgol ac ar ôl ymgyrchu brwd fe'i sefydlwyd yn ysgol swyddogol o dan yr awdurdod addysg lleol wedi'r Rhyfel. Llythyr i Dr Kate Roberts 1972 (38K)

Yr ysgol uwchradd Gymraeg gyntaf (48K)

Sefydlwyd ysgolion Cymraeg eraill ledled Cymru wedi hynny ac yn 1956 agorwyd Ysgol Glan Clwyd yn y Rhyl, yr ysgol uwchradd gyntaf lle roedd y Gymraeg yn gyfrwng dysgu. Erbyn 1975 roedd 7 ysgol uwchradd ddwyieithog wedi'u sefydlu. Yn aml, canlyniad ymgyrchu diflino gan rieni a mudiadau oedd sefydlu'r ysgolion hyn.

 

Gwirfoddolwyr oedd yn bennaf gyfrifol am sefydlu Mudiad yr Ysgolion Meithrin yn 1971 i ddarparu addysg feithrin Gymraeg i blant o dan bump oed. Erbyn canol y '90au roedd dros fil o grwpiau meithrin yn bodoli o dan nawdd y Mudiad.

Ymgyrch Addysg Gymraeg (67K)

Cymdeithas yr Iaith, Deiseb yr Iaith, Addysg
Tynged yr Iaith, Cymdeithas yr Iaith, S4C, Deddf Iaith

Top y dudalen Tudalen Flaen Ymgyrchu!
Map o'r safle Tudalen Chwilio Ymgyrchu! Tudalen Flaen Ymgyrchu! Llinell Amser I fyny Espanol This page in English Y dudalen hon Llyfrgell Genedlaethol Cymru