Нобель премияһы
Но́бель пре́мияһы (швед. Nobelpriset, ингл. Nobel Prize) — күренекле фәнни тикшереүҙәр, асыштар һәм мәҙәниәт һәм йәмғиәт үҫешенә баһалап бөткөһөҙ индергән өлөш өсөн бирелә торған халыҡ-ара премия. Әҙәбиәт, фән һәм тыныслыҡ өлкәһендә бирелә. Премия 1895 йылда Нобель Фондын ойошторған Альфред Нобель тарафынан булдырыла. Күптәр өсөн Нобель премияһын алыу мөһим ваҡиға булып тора.[1] Нобель премияһын алған кешеләрҙә "Нобель лауреаттары" тип атайҙай.
Һәр лауреат миҙал, диплом һәм, суммаһы йылда үҙгәреп торған, аҡса ала.[2] 1901 йылда, Нобель лауреатына 150,782 SEK бирелгән, 2007 йылдың декабрендә 7,731,004 SEK. 2008 йылда еңәүселәргә 10,000,000 SEK бирелгән.[3] Наградалар Стокгольмда 10 декабрҙа, Нобельдың хәтер көнөндә, тапшырыла.[4]
Йөкмәткеһе
Премия категориялары һәм лауреаттар[үҙгәртергә | Cығанаҡ кодты үҙгәртергә]
- Физика буйынса Нобель премияһы лауреаттары (Швеция Короллеге Фәндәр Академияһы ҡарары буйынса).
- Химия буйынса Нобель премияһы лауреаттары (Швеция Короллеге Фәндәр Академияһы ҡарары буйынса).
- Физиология буйынса Нобель премияһы лауреаттары (Королина институты ҡарары буйынса).
- Әҙәбиәт буйынса Нобель премияһы лауреаттары (Швеция Академияһы ҡарары буйынса).
- Тыныслыҡ өсөн Нобель премияһы (Норвегия Нобель комитеты ҡарары буйынса, Stortinget)
- Winners of the Bank of Sweden Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel (decided by the Royal Swedish Academy of Sciences) Иҡтисад өлкәһендә Нобель исемендәге Швеция банкы премияһы (Швеция Короллеге Фәндәр Академияһы ҡарары буйынса).
Швеция банкының Нобель исемендәге Иҡтисад өлкәһендәге премияны ҡайһы саҡта Иҡтисад буйынса Нобель премияһы тип атайҙар, Нобель был турала васыят итмәһәлә. Был премияны 969 йылда Швецария Иҡтисад фәндәре банкы бире башлай. Был премияны Нобель ҡарар итмәгән, уның өсөн аҡса ҡаодырмаған, шуға был Нобель премияһы түгел. Шулай булһа ла, башҡа Нобель премиялары менән тиңдәштерелә.
Башҡаларҙан айырылып торған лауреттар[үҙгәртергә | Cығанаҡ кодты үҙгәртергә]
Бер нисә премия алған лауреаттар[үҙгәртергә | Cығанаҡ кодты үҙгәртергә]
Нобель премияһы ойошторолған ваҡыттан алып, дүрт кеше ике тапҡыр Нобель премияһына лайыҡ була:[5]
- Мири Кюри: 1903 йылда физика буйынса радиоактивлыҡты асҡан өсөн һәм 1911 йылда таҙа радий алған өсөн.
- Лайнус Полинг: 1954 йылда химия буйынса химик бәйләнеш тәбиғәтен өйрәнгән өсөн ҡатлаула матдәләр төҙөлөшөн өйрәнеүҙә ҡулланған өсөн; һәм 1962 йылда ядро ҡоралын һынауҙы тыйған өсөн Тыныслыҡ премияһы; ул ике төрлө премия алған берҙән бер кеше.[6]
- Джон Бардин: 1956 йылда физика буйынса транзистор уйлап тапҡан өсөн һәм 1972 йылда физика буйынса юғары үткәреҡсәнлек теорияһы өсөн.
- Фредерик Сэнгер: 1958 йылда химия буйынса инсулин молекулаһы структураһы өсөн һәм 1980 йылда химия буйынса нуклеотид вирусын өйрәнгән өсөн.
Төркөм булараҡ Ҡыҙыл Тәре йәмғиәте ((International Committee of the Red Cross) ICRC) Нобель премияһына өс тапҡыр лайыҡ була: 1917, 1944, 1963 йылдарҙа. Беренсе ике премия һуғыш ваҡытындағы эшмәкәрлеген таныу хөрмәтенә, өсөнсөһө йәмғиәттең 100 йыллыҡ юбилейы хөрмәтенә.
Ҡасаҡтар буйынса Берләшкән Милләтәр ойошмаһының (БМО) Юғары комиссары Нобель премияһын ике тапҡыр ала: 1954 һәм 1981 йылда.
Бер ғаиләнән лауреаттар[үҙгәртергә | Cығанаҡ кодты үҙгәртергә]
Ҡайһы бер ғаиләләр бер нисә тапҡыр лауреат булалар.[5]
- Кюри ғаиләһе биш тапҡыр Нобель премияһын ала:
- Мари Кюри, 1903 йылда физика һәм 1911 йылда химия өсөн.
- Уның ире Пьер Кюри, 1903 йылда физика өсөн.
- Уның ҡыҙы Ирен Жолио-Кюри, 1935 йылда химия өсөн.
- Уларҙың улы Фредерик Жолио-Кюри, 1935 йылда химия өсөн.
- Тағы ла ГенриЛабус, Кюри ғаиләһендәге икенсе ҡыҙ Еваның ире, UNICEF институтының директоры 1965 йылда Тыныслыҡ өсөн премияға лайыҡ була.
- Гуннар Мюрдаль (Иҡтисад, 1974) v fnsys Альва Мюрдаль (Тыныслыҡ, 1982).
- Дж. Дж. Томсон, физика буйынса Нобель премияһын 1906 йылда ала, ул 1937 йылда физика буйынса Нобель премияһын алған Джордж Пейдж Томсондың атаһы була.
- Уильям Генри Брэгг 1915 йылда физика буйынса Нобель премияһын үҙнең улы Уильям Лоренс Брэгг менән бүлешә.
- Нильс Бор физика буйынса Нобель премияһын 1922 йылда ала һәм уның улы Оге Бор физика буйынса Нобель премияһына 1975 йылда лайыҡ була.
- Манн Зигбан, 1924 йылғы физика буйынса Нобель премияһы лауреаты, 1981 йылда физика буйынса Нобель преияһын бүлешкән Кай Зигбандың атаһы була.
- Ханс фон Эйлер-Челпин 1929 йылда химия быйынса Нобель премияһын Артур Харден менән бүләшә. Уның улы Ульф фон Эйлер 1970 йылда физиология һәм медицина буйынса Нобель премияһына лайыҡ була.
- С.В. Роман, 1930 йылғы физика буйынса Нобель премияһы лауреаты, 1983 йылда физика өлкәһендә Нобель премияһы лауреаты Субрахманьян Чандрасекарҙың ике туған ағаһы була.
- Артур Корнберг Северо Очоа менән берлектә 195 йылда рибонуклеин кислотаһы һәм дезоксирибонуклеин кислотыһы синтезлау механизмын асҡан өсөн физиология һәм медицина буйынса Нобель премияһына лайыҡлы тип табыла. кислоты [7]. Корнбергтың улы Роджер 2006 йылда химия буйынса эукариотик транскрипцияны өйрәнгән өсөн Нобель премияһына лайыҡ була[7].
- Ян Тинберген, иҡтисад буйынса 1969 йылға Нобель премияһы лауреаты, 1973 йылда физиология һәм медицина буйынса Конрад Лоренц һәм Карл фон Фриш менән бүлешеп алған премия лауреаты Николаас Тинбергендың ағаһы була.
Төшөрмәләр һәм иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | Cығанаҡ кодты үҙгәртергә]
- ↑ Nobel Prizes cannot be awarded posthumously (to people who are no longer living).
- ↑ The Nobel Prize. Nobel Foundation. 27 ноябрь 2008 тикшерелгән.
- ↑ The Nobel Prize Amounts. Nobel Foundation. Тәүге сығанаҡтан архивланған 31 июль 2008. 27 ноябрь 2008 тикшерелгән.
- ↑ The Nobel Prize Award Ceremonies. Nobel Foundation. Тәүге сығанаҡтан архивланған 22 август 2008. 27 ноябрь 2008 тикшерелгән.
- ↑ 5,0 5,1 Nobel Prize facts, nobelprize.org , accessed 18 October 2007.
- ↑ See "Preface", "The Peace Prize..." and "Linus Pauling: awards, honors, and medals", Linus Pauling and the nature of the chemical bond: a documentary history ; Linus Pauling and the international peace movement ; Ava Helen and Linus Pauling papers : Special Collections , the Valley Library, Oregon State University, accessed 13 December 2007.
- ↑ 7,0 7,1 Physiology or Medicine prize 1959, nobelprize.org , accessed 14 January 2008
