Bośnia i Hercegowina
Bośnia i Hercegowina (bośn. i chorw.: Bosna i Hercegovina, serb.: Босна и Херцеговина, Bosna i Hercegovina), również BiH lub Bośnia – państwo federacyjne ze stolicą w Sarajewie położone w południowo-wschodniej Europie, na Półwyspie Bałkańskim. Graniczy na północy, zachodzie i południu z Chorwacją, na wschodzie z Serbią, a na południowym wschodzie z Czarnogórą. Od południowego zachodu ma dostęp do Morza Adriatyckiego.
Jako suwerenne państwo Bośnia i Hercegowina funkcjonuje od marca 1992 roku, kiedy to proklamowana została niepodległość Socjalistycznej Republiki Bośni i Hercegowiny, co ostatecznie doprowadziło do rozpadu Jugosławii i było zarazem jedną z przyczyn wybuchu trwającej ponad trzy i pół roku wojny domowej, zakończonej podpisaniem w Dayton układu pokojowego, którego częścią było uchwalenie konstytucji nadającej Bośni i Hercegowinie obecnego kształtu i ustroju politycznego. Efektem tego jest obowiązujący podział kraju na dwie główne, autonomiczne jednostki administracyjne – Federację Bośni i Hercegowiny oraz Republikę Serbską, a także znajdujący się pomiędzy nimi Dystrykt Brczko.
Bośnia i Hercegowina jest członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych, Światowej Organizacji Zdrowia, Rady Europy, Grupy 77, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu, Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Unii na rzecz Regionu Morza Śródziemnego oraz Inicjatywy Środkowoeuropejskej, ubiega się o członkostwo w NATO, a także jest potencjalnym kandydatem do dołączenia do Unii Europejskiej.
Spis treści
Etymologia nazwy[edytuj | edytuj kod]
Terytorium Bośni i Hercegowiny obejmuje obszar dwóch regionów historycznych i geograficznych – Bośni (zajmującej około 80% powierzchni kraju) oraz Hercegowiny. Jednoznaczne określenie granic pomiędzy nimi nie jest łatwe do ustalenia na skutek długotrwałego związku tych regionów i bycia poddanym wspólnej władzy od czasów średniowiecza.
Pierwsze wzmianki o Bośni sięgają połowy X wieku, kiedy to bizantyjski cesarz Konstantyn VII Porfirogeneta opisując te tereny użył określenia χωρίον Βοσώνα (gr. mała kraina Bosony). Nazwa kraju najprawdopodobniej pochodzi zatem od rzeki o tej samej nazwie, w czasach starożytnych funkcjonującej pod nazwami Bossina i Bosona, które to z kolei oznaczały płynącą wodę.
Pochodzenie nazwy Hercegowina sięga XV wieku, kiedy to książę Bośni Stjepan Vukčić Kosača tytułując się użył sformułowania Herzog (niem. książę), tym samym obszar przez niego zajmowany, poprzez dodanie końcówki -ovina (kraj), to Herzegovina.
Po ogłoszeniu niepodległości w 1992 roku nazwa państwa początkowo brzmiała Republika Bośni i Hercegowiny, jednakże w uchwalonej trzy lata później konstytucji została ona zmieniona na obecnie funkcjonującą Bośnia i Hercegowina.
Geografia[edytuj | edytuj kod]
Osobny artykuł: Położenie[edytuj | edytuj kod]
Bośnia i Hercegowina położona jest w południowo-wschodniej Europie, w zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego. Całkowita powierzchnia BiH wynosi 51 209,2 km², z czego 51 197 km² stanowi obszar lądowy (w tym wody śródlądowe zajmują 10 km², co odpowiada niespełna 0,02%), a 12,2 km² – morze terytorialne[6]. Kraj ten leży na półkuli północnej i wschodniej pomiędzy 42° a 46° szerokości geograficznej północnej i między 15° a 20° długości geograficznej wschodniej.
Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Bośni i Hercegowiny[6]:
- 45°16′30′′N 16°55′56′′E – Gradina Donja (gmina Bosanska Dubica)
- 42°33′00′′N 18°32′34′′E – Podštirovnik (gmina Trebinje)
- 44°03′00′′N 19°37′41′′E – Žlijebac (gmina Bratunac)
- 44°49′30′′N 15°44′30′′E – Bugar (gmina Bihać)
Rozciągłość południkowa równa się 314 km (2°43′30′′), a rozciągłość równoleżnikowa – 309 km (3°53′41′′).
Łączna długość granic wynosi 1 538 km, na co składają się granice – lądowa (774 km), rzeczna (751 km) i morska (13 km). Bośnia i Hercegowina graniczy z[6][7]:
Chorwacją (932 km – w tym 494 km granicy lądowej, 425 km rzecznej i 13 km morskiej)
Serbią (357 km – w tym 84 km granicy lądowej i 273 km rzecznej)
Czarnogórą (249 km – w tym 196 km granicy lądowej i 53 km rzecznej)
Po wstąpieniu Chorwacji do Unii Europejskiej w dniu 1 lipca 2013 roku, granica chorwacko-bośniacka stała się jedną z najdłuższych zewnętrznych granic UE.
Bośnia i Hercegowina posiada dostęp do Morza Adriatyckiego na około 20-kilometrowym odcinku wybrzeża w okolicy miejscowości Neum – jedynym nadmorskim kurorcie w kraju, który oddziela część chorwackiego terytorium z Dubrownikiem od reszty kraju, będącym od lipca 2013 roku unijną eksklawą[8].
Warunki naturalne[edytuj | edytuj kod]
Bośnia i Hercegowina jest krajem górzystym – powyżej 200 m n.p.m znajduje się blisko 90% jej obszaru. Większość terytorium obejmują Góry Dynarskie – młode góry powstałe w orogenezie alpejskiej, zbudowane przeważnie z wapieni, dolomitów, łupków i piaskowców. Liczne pasma górskie, a wśród nich Kozara, Grmeč, Vlašić, Čvrsnica, Prenj, Romanija, Jahorina, Bjelašnica i Treskavica biegną z północnego zachodu w kierunku południowo-wschodnim. Na granicy z Czarnogórą znajduje się najwyższy szczyt Bośni i Hercegowiny – Maglić (2 386 m n.p.m.)
Na północno-wschodnim obszarze tego kraju znajduje się niewielka część Kotliny Panońskiej. Blisko połowa terytorium kraju jest zalesiona.
Bośnia i Hercegowina leży w strefie klimatu przejściowego między klimatem kontynentalnym a śródziemnomorskim. W zimie temperatury są bardzo niskie oraz występują częste wiatry, powodujące sztormy. Z kolei lata są upalne, przy czym z reguły na południu kraju występują wyższe temperatury.
Do największych rzek Bośni i Hercegowiny należą Sawa (wraz z jej prawymi dopływami – Una, Sana i Vrbas), Neretwa, Bośnia i Drina. Większość rzek ma swoje zlewisko w Morzu Czarnym, tylko nieliczne uchodzą do Adriatyku. Na terenie kraju występuje kilka dużych jezior, które zostały sztucznie utworzone przez człowieka.
Obszary chronione[edytuj | edytuj kod]
W Bośni i Hercegowinie utworzono trzy parki narodowe: Park Narodowy Kozara (34 km²), Park Narodowy Una (198 km²) i Park Narodowy Sutjeska (173 km²), a także trzy parki krajobrazowe – Hutovo Blato, Blidinje oraz Bardača.
Polityka[edytuj | edytuj kod]
Ustrój polityczny[edytuj | edytuj kod]
Bośnia i Hercegowina jest republiką federacyjną, według konstytucji z 1995 r. składającą się z dwóch członów – Federacji Bośni i Hercegowiny oraz Republiki Serbskiej. Na terenie kraju co 4 lata (parzyste, nieprzestępne) odbywają się wybory powszechne (Opći izbori), w których wybierani są członkowie prezydium oraz parlamentu, a także władze na szczeblu federacyjnym i kantonalnym. Z taką samą częstotliwością (w latach przestępnych) przeprowadzane są wybory lokalne (Lokalni izbori) do rad gmin.
Funkcję głowy państwa pełni trzyosobowe Prezydium Bośni i Hercegowiny (Predsjedništvo Bosne i Hercegovine), złożone z przedstawicieli głównych grup etnicznych: boszniackiej, chorwackiej i serbskiej. Na jego czele stoi przewodniczący, zmieniający się rotacyjnie co 8 miesięcy.
Władza ustawodawcza Bośni i Hercegowiny na szczeblu centralnym należy do dwuizbowego parlamentu – Skupsztiny (Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine). Składa się na niego Izba Reprezentantów (Predstavnički dom/Zastupnički dom), w którym zasiada 42 posłów – 2/3 wybieranych jest na terenie Federacji Bośni i Hercegowiny, a 1/3 w Republice Serbskiej podczas powszechnego głosowania. Członkowie 15-osobowej Izby Narodów (Dom naroda) mianowani są zaś przez parlamenty poszczególnych federacji, w takich samych proporcjach – 10 przedstawicieli (5 Boszniaków i 5 Chorwatów) wybiera Izba Narodów Federacji Bośni i Hercegowiny, a pozostałych 5 (Serbowie) Zgromadzenie Narodowe Republiki Serbskiej. Władzę wykonawczą reprezentuje 10-osobowa Rada Ministrów (Vijeća ministara), z Premierem (Predsjedavajući Vijeća ministara) na czele, nominowanym przez Prezydium i zatwierdzanym przez Izbę Reprezentantów. Nie więcej niż 6 ministrów może być powołanych z terytorium Federacji, a dwaj wicepremierzy muszą reprezentować inne grupy etniczne niż Premier.
Federację Bośni i Hercegowiny reprezentuje Prezydent (Predsjednik Federacije Bosne i Hercegovine), którego wraz z dwoma wiceprezydentami (przedstawiciele dwóch pozostałych grup etnicznych) zatwierdzają większością głosów obie izby Parlamentu Federacji (Parlament Federacije Bosne i Hercegovine) – Izba Reprezentantów Federacji (Predstavnički dom Parlamenta Federacije Bosne i Hercegovine), w skład której wchodzi 98 posłów wybieranych w powszechnym głosowaniu oraz Izba Narodów Federacji (Dom naroda Parlamenta Federacije Bosne i Hercegovine), której 58 przedstawicieli wyznaczają poszczególne kantony, z zachowaniem proporcji, zgodnie z którą w Izbie zasiada po 17 reprezentantów głównych grup etnicznych oraz 7 przedstawicieli mniejszości. Władza wykonawcza w Federacji należy do Rządu (Vlada Federacije Bosne i Hercegovine) z Premierem i 16 ministrami (8 Boszniaków, 5 Chorwatów i 3 Serbów), którego nominuje federacyjny Prezydent i zatwierdza Izba Reprezentantów. Ponadto, na czele każdego z 10 kantonów wchodzących w skład Federacji Bośni i Hercegowiny stoi premier wraz z rządem, a władzę ustawodawczą reprezentuje Zgromadzenie (Skupština Kantona/Skupština Županije), którego liczba przedstawicieli (od 21 do 35) odpowiada wielkości kantonu pod względem zaludnienia.
Na terenie Republiki Serbskiej podczas powszechnych wyborów wybierany jest Prezydent Republiki (Predsjednik Republike Srpske) oraz dwaj wiceprezydenci - Boszniak i Chorwat, którzy uzyskali najwięcej głosów. Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego parlamentu – Zgromadzenia Narodowego Republiki Serbskiej (Narodna skupština Republike Srpske), w którym zasiada 83 posłów, natomiast władza wykonawcza – do Rządu (Vlada Republike Srpske) z Premierem, wicepremierami reprezentującymi pozostałe grupy etniczne i 16 ministrami. Nominuje ich Prezydent Republiki, a zatwierdza Zgromadzenie Narodowe. Funkcję doradczą pełni Senat (Senat Republike Srpske) z 55 członkami desygnowanymi przez Prezydenta.
Do głównych partii politycznych Bośni i Hercegowiny należą: Partia Akcji Demokratycznej (Stranka demokratske akcije), Socjaldemokratyczna Partia Bośni i Hercegowiny (Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine), Sojusz Niezależnych Socjaldemokratów (Savez nezavisnih socijaldemokrata), Serbska Partia Demokratyczna (Srpska demokratska stranka), Chorwacka Demokratyczna Unia Bośni i Hercegowiny (Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine), Serbska Partia Demokratyczna (Srpska demokratska stranka) oraz Front Demokratyczny (Demokratska fronta).
Podział administracyjny[edytuj | edytuj kod]
Bośnia i Hercegowina składa się z dwóch głównych części składowych, którymi są Federacja Bośni i Hercegowiny i Republika Serbska. Na wspólnym terenie obydwu tych części leży Dystrykt Brczko, pozostający pod kontrolą międzynarodową.
Od pewnego czasu skonfliktowani politycy Bośni i Hercegowiny grożą proklamowaniem niepodległości Republiki Serbskiej lub jej oderwaniu w celu przyłączenia jej do Serbii. Inni z nich wskazują na niekorzystną dla kraju dynamikę polityczną w wyniku jej zaistnienia lub zbrodnie popełnione przeciwko Bośniakom w imieniu Wielkiej Serbii czy utworzenia Republiki Serbskiej (ludobójstwo) i działają na rzecz zlikwidowania tego tworu administracyjnego. 12 października 2008 wypowiedź Miroslava Lajčáka, Wysokiego Przedstawiciela dla Bośni i Hercegowiny, w Sarajewie, już po wyborach samorządowych w tym kraju, wskazała zdecydowanie, że Republika Serbska ani nie zaniknie, ani nie oderwie się od Bośni i Hercegowiny[9].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Traktat berliński (1878) postanawiał o oddaniu Bośni i Hercegowiny pod administrację austriacką. 5 października 1908 Austro-Węgry dokonały aneksji Bośni i Hercegowiny. Po pierwszej wojnie światowej Bośnia i Hercegowina weszła w skład SHS a potem Królestwa Jugosławii. Od 1941 w granicach "Niepodległego Państwa Chorwackiego". Po wojnie Socjalistyczna Republika Bośni i Hercegowiny w składzie Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii. W Sarajewie odbywały się Zimowe Igrzyska Olimpijskie w 1984 r.
Bośnia i Hercegowina uzyskała niepodległość w referendum 1992, ale Serbowie zbojkotowali wyniki głosowania i utworzyli własne państwo – Republikę Serbską ze stolicą w Banja Luce[10].
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Bośnię i Hercegowinę zamieszkuje obecnie 3 791 662 mieszkańców[11]. Główne skupiska ludności znajdują się w dolinach rzek i kotlinach śródgórskich. Do najważniejszych grup etnicznych zamieszkujących kraj należą: Boszniacy – 48%, Serbowie – 33% i Chorwaci – 15%. Trwająca trzy lata wojna domowa doprowadziła do ogromnych strat ludnościowych i gruntownych zmian etnicznych w strukturze etnicznej kraju[12]. Przyrost naturalny wynosi 0,5‰, a średnia długość życia dla mężczyzn: 74 lata, a kobiet: 82 lata. średnia gęstość zaludnienia to 76 osób na km². W miastach mieszka 44% ludności[13].
Miasta[edytuj | edytuj kod]
Najludniejsze miasta Bośni i Hercegowiny (powyżej 100 tysięcy mieszkańców w 2012 roku):
| Miasto | Liczba ludności | Powierzchnia (km²) | Region |
|---|---|---|---|
 Sarajewo |
300 855  |
141,5 km² | Federacja Bośni i Hercegowiny |
 Banja Luka |
238 353 |
123,9 km² | Banja Luka |
 Mostar |
105 448 |
1175 km² | Banja Luka |
Religie[edytuj | edytuj kod]
- 1961:
- prawosławni (43%),
- muzułmanie (26%),
- katolicy (22%),
- pozostali (9%)
- Po wojnie:
- muzułmanie (40%),
- prawosławni (31%),
- katolicy (15%),
- pozostali (14%)
- 2005:
- muzułmanie (45%),
- prawosławni (36%),
- katolicy (15%),
- pozostali (4%),
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
Największe znaczenie w gospodarce Bośni i Hercegowiny mają: leśnictwo, górnictwo i energetyka. Na terenie Bośni i Hercegowiny znajdują się eksploatowane złoża: rudy żelaza, węgla brunatnego, soli kamiennej, rud cynku i ołowiu oraz azbestu. Komunikacja jest słabo rozwinięta, a największe znaczenie ma kolej.
PKB na 1 mieszkańca: 7624 USD (2008)
Turystyka[edytuj | edytuj kod]
W 2013 roku kraj ten odwiedziło 529 tys. turystów (20,5% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 689 mln dolarów[14].
Kultura[edytuj | edytuj kod]
Radio i telewizja[edytuj | edytuj kod]
W Bośni i Hercegowinie są w większości kontrolowane przez 3 partie: Partię Akcji Demokratycznej, Chorwacką Wspólnotę Demokratyczną w Bośni i Hercegowinie i Serbską Partię Demokratyczną. Działalność radia i telewizji nadzorują 2 instytucje: Serbskie Radio i Telewizja (SRT), w której 1997 nastąpił rozłam programowy między studiem w Pale i studiem w Banja Luce, oraz Radio-Televizija Bosne-Hercegovine (RTV). Radio (działające od 1945) nadaje 4 programy w językach: serbskim, chorwackim i bośniackim, telewizja (założona 1969) – 2 programy, w tych samych językach. Ponadto, zgodnie z duchem porozumienia z Dayton, w Bośni i Hercegowinie działa kilka lokalnych, niezależnych stacji radiowych i telewizyjnych: kompanie telewizyjne Hajat (Sarajewo) i Zetel (Zenica) oraz utworzone 1996 wraz ze stacjami RTV w Mostarze i Tuzli – TVIN-TV International Network. W Bośni i Hercegowinie działa też Chorwackie Radio Herceg-Bosna z siedzibą w Mostarze oraz Serbskie Radio Banja Luka, założone w 1997 jako niezależne radio powstałe w wyniku rozłamu w SRT.
Prasa[edytuj | edytuj kod]
Większość gazet w Bośni i Hercegowinie przestała się ukazywać w czasie wojny od 1992 do 1995. Jedynie poranny sarajewski dziennik "Oslobodjenje", założony w 1943, jest wydawany nieprzerwanie. W 1998 osiągnął nakład 56 tysięcy egzemplarzy. Ponadto ukazują się: dziennik "Vecernje novine", założony w 1964, w nakładzie 15 tysięcy egzemplarzy,"Glas srpski", rządowy dziennik Republiki Serbskiej, nakład 1900 egzemplarzy oraz niezależny chorwacki dziennik "Horyzont", założony w 1996, ukazujący się w Mostarze. Wśród czasopism najważniejszym jest ilustrowany tygodnik "Svijet", wychodzący w Sarajewie oraz "Zadrugar", tygodnik dla rolników, założony w 1945.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Bośniacy
- wojna w Bośni
- piramidy w Bośni
- Ambasada Bośni i Hercegowiny w Polsce
- Wybory powszechne w Bośni i Hercegowinie w 2014 roku
Ilustracje i media w Wikimedia Commons
Teksty źródłowe w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach
Wiadomości w Wikinews
Podręczniki w Wikibooks
Definicje słownikowe w Wikisłowniku
Systematyka w Wikispecies
Materiały edukacyjne w WikiversityPrzypisy
- ↑ Przewodniczący (10.03.2014–10.11.2014)
- ↑ Biografie aktualnych członków Prezydium http://www.predsjednistvobih.ba/biogr/default.aspx?id=37007&langTag=en-US
- ↑ Biografie aktualnych członków Prezydium http://www.predsjednistvobih.ba/biogr/default.aspx?id=37007&langTag=en-US
- ↑ 4,0 4,1 Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2014: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2015 (ang.). [dostęp 20-04-2015].
- ↑ 5,0 5,1 Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2013: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2013 (ang.). [dostęp 17-02-2013]. oraz wyników Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań przeprowadzonego w 2013 roku: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine: Preliminarni rezultati (bośn.). [dostęp 18-02-2013].
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Federalni Zavod za Statistiku: Opći i geografski podaci o BiH (bośn.). [dostęp 18-02-2013].
- ↑ Ekonomska Komisija Ujedinjenih Naroda za Evropu: Pregled Stanja Okoliša: Bosna i Hercegovina (drugi pregled) (bośn.). [dostęp 18-02-2013].
- ↑ Onet.pl: Po wejściu Chorwacji do UE Dubrownik będzie unijną eksklawą (pol.). [dostęp 18-02-2013].
- ↑ "RS neither to separate nor disappear" (ang.). W: B92.net [on-line]. 2008-10-12. [dostęp 2008-10-13].
- ↑ CIA – The World Factbook – Bosnia and Herzegovina (ang.). cia.gov. [dostęp 27 października 2009].
- ↑ Dane ze strony Federalnego Zakładu Statystyki BiH według wstępnych wyników spisu ludności 1-15.10.2013 http://www.bhas.ba/obavjestenja/Preliminarni_rezultati_bos.pdf.
- ↑ Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 2000.
- ↑ Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 2006.
- ↑ UNWTO Tourism Highlights, 2014 Edition (ang.). UNWTO, 2014. [dostęp 2015-02-17]. s. 8.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
|
|||||||||||||||||
|
||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||
.svg){kind=small}
|
||||||||||||||
