Bizans İmparatorluğu
 |
Bu maddedeki bazı bilgilerin kaynağı belirtilmemiştir. |
| Doğu Roma İmparatorluğu Latince: Imperium Romanum Orientale Imperium Romanum Yunanca: Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων Basileía tôn Rhōmaíōn |
|||||
| — İmparatorluk — | |||||
|
|||||
|
|||||
 |
|||||
| Başkent | Konstantinopolis | ||||
| Dil(ler) | Latince (7. yüzyıla kadar), Yunanca | ||||
| Din | 391 yılına kadar Antik Roma Dini, Sonra Ortodoks Hristiyanlık | ||||
| Yönetim | Otokrasi | ||||
| İmparator | |||||
| - 306–337 | Büyük Konstantin | ||||
| - 1449–1453 | XI. Konstantin Palaiologos | ||||
| Yasama organı | Konstantinopolis Senatosu | ||||
| Tarihi | |||||
| - Doğu-Batı kiliselerinin ayrılması | 1054 | ||||
| - Konstantinopolis'in Latinlerce işgali | 1204 | ||||
| - Latinlerin Konstantinopolis'ten kovulması | 1261 | ||||
| Nüfus | |||||
| - 4. yy³ | 34,000,000 | ||||
| - 8. yy (MS 780) | 7,000,000 | ||||
| - 11. yy³ (MS 1025) | 12,000,000 | ||||
| - 12. yy³ (1143) | 10,000,000 | ||||
| - 13. yy (1204) | 9,000,000 | ||||
| Para birimi | Solidus, Hyperpyron | ||||
Doğu Roma İmparatorluğu, (Yunanca: Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων, Basileía tôn Rhōmaíōn "Rum İmparatorluğu"; Latince: Imperium Romanum) ya da 16. yüzyılda Alman Hieronymus Wolff'un adlandırmasıyla[1] Bizans İmparatorluğu, Roma İmparatorluğu'nun 395'te Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmasıyla ortaya çıktı. Başkenti Roma olan Batı Roma İmparatorluğu 5. yüzyılda Germen kabilelerinin İtalya'yı istila etmesi sonucu yıkıldı. Merkezi Konstantinopolis (bugünkü İstanbul) olan ve Bizans İmparatorluğu da denen Doğu Roma İmparatorluğu ise, bin yılı aşkın süre varlığını sürdürdü. Bizans'ın ortaya çıkışı, Roma İmparatoru I. Constantinus'un başkenti, Roma'dan bugünkü İstanbul'a taşımasıyla da yakından ilişkilidir.
Roma İmparatoru I. Konstantin (Büyük Konstantin), 330'da imparatorluğun başkentini eski Yunan kenti Byzantion'a (Bizans) taşıdı ve yeni başkente "Nova Roma" (Yeni Roma) adını verse de imparatorun ölümünden sonra Konstantin'in Şehri anlamına gelen Konstantinopolis ismi kullanılmıştır. Büyük Konstantin, Roma'dan senatörler ve yüksek memurlar getirterek Konstantinopolis'te yeni bir yönetim oluşturdu ve kenti yeniden imar etti. Roma çok tanrılı olmasına karşın, Konstantinopolis'i bir Hıristiyan kenti yaptı ve kendisi de bu dini benimsedi.
Bizans'ın yöneticileri kendilerini Roma İmparatorluğu'nun gerçek mirasçıları olarak kabul ettiler ancak öte yandan Roma ile ilişkilerini de sürdürdüler. Roma İmparatorluğu'nun batı kesimi küçük devletlere ayrılıp parçalanırken, Bizans İmparatorluğu bütünlüğünü korumayı başardı. Batıdan bağımsız olarak Doğu Akdeniz'de egemen olan Bizans İmparatorluğu, klasik Yunan ve Roma uygarlıklarının son merkezi oldu.
Osmanlı İmparatorluğu'nun işgallerinden sonra Bizans İmparatorluğu'nun elinde bir tek İstanbul kalmıştı . 1453 yılında Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u fethetmesinin ardından Bizans İmparatorluğu tamamen yıkılmış oldu. (İstanbul'un Fethi)
İçindekiler
Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]
Kuruluşu[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu dönem 610'dan öncesini kapsamaktadır. Roma İmparatoru Julianus döneminde (362-363) eski inanışlara geri dönülmek istendi ve Hıristiyanların etkinlikleri yasaklandı. Julianus'un ölümünden sonra Hristiyanlık yeniden güç kazandı. 4. yüzyıldan başlayarak Roma toprakları Barbar akınlarına uğradı. I. Theodosius (379-395), Roma'yı ele geçirmek isteyen Vizigotları Balkanlar'da ve onların Tuna Irmağı'nın güneyine doğru ilerlemelerini engelledi. Hıristiyanlığı benimseyen I. Theodosius, Büyük Roma İmparatorluğu'nun Doğu ve Batı kesimlerini yöneten son imparator oldu. 395'te I. Theodosius öldü ve Roma İmparatorluğu ikiye bölündü.
Batı Roma İmparatorluğu topraklarına saldıran Vizigotlar, 410'da Roma'yı ele geçirdiler. Diğer Barbar kavimlerden Vandallar Kuzey Afrika'yı, İspanya'yı ve İtalya'yı yağmaladılar. Barbar akınlarının arkası kesilmedi ve 5. yüzyıl sonlarında Germen kavimleri Batı Roma İmparatorluğu'na son verdiler. Bizans İmparatorluğu ise bu saldırılara karşı koydu. Balkanlar'da Slavları, doğuda da Sasanileri yenilgiye uğrattı.
Bizans İmparatoru I. Jüstinyen (527-565), uzun süren iktidarı döneminde Kuzey Afrika, İtalya ve Doğu İspanya'yı yeniden ele geçirdi. Sasani kralıyla barış yaparak doğu sınırlarını güvence altına aldı. Ne var ki ülke içindeki siyasal ve dinsel anlaşmazlıkların önüne geçemedi. Bu anlaşmazlıklar, 532'de bir halk ayaklanmasına dönüştü. Nika Ayaklanması adıyla bilinen bu ayaklanma, komutan Belisarius tarafından başkentteki Hipodrom'da (bugünkü Sultanahmet Meydanı) bastırıldı ve 30 bin kişi öldürüldü.
Böylece ülke içinde istikrarı sağlayan Jüstinyen çeşitli alanlarda reformlara girişti. Onun en kalıcı reformlarından biri, Roma hukuku konusundaki derleme oldu. Bir komisyonun uzun çalışmalar sonunda oluşturduğu bu derleme, Corpus luris Civilis ("Medeni Hukuk Yasaları") adıyla bilinir ve çağdaş Avrupa hukukunun gelişmesine de temel oluşturmuştur.
Müslüman akınları ve dinsel uyuşmazlıklar (610-867)[değiştir | kaynağı değiştir]
Bizans İmparatorluğu 7. ve 8. yüzyıllarda doğuda Müslüman ve Pers ordularının saldırısına uğrarken, batıda Slavların tehdidi altında kaldı. 610'da, Bizans tahtını ele geçiren Herakleios (Herakleius), Perslerin saldırılarını durdurdu ve başkentin savunmasını güçlendirdi. Tuna Irmağı'nı geçerek Bizans topraklarına inen Avarlar'ı da yendi. Bu dönemde Araplar İslam dinini yaymak için fetihlere girişmişlerdi. Arap orduları 632'de Suriye ve Filistin'i ele geçirdiler. İskenderiye'nin teslim olmasından sonra Araplar, 642'de Mısır’ın tamamını denetim altına aldılar. 674-678 arasında Araplar birçok kez Konstantinopolis'i kuşattılarsa da ele geçiremediler.
Bizans tahtı 8. yüzyıl başlarında, Herakleios hanedanından İsauria (İsoriya) hanedanına geçti. İsauria hanedanından ilk imparator olan III. Leo (717-741), yeni Arap saldırılarını ve Bulgarları geri püskürttü. Daha sonra tahta çıkan V. Konstantin (741-775) yaptığı seferlerle Balkanlar’da Bulgarların gücünü kırdı.
Bu savaş yıllarında Bizans'ta, Roma kültürünün ve Latince'nin yerini Yunan dili ve kültürü aldı. Buna dinsel uyuşmazlıklar da eklenince, imparatorluğun batısı ile doğusu arasında kesin bir kopuş gerçekleşti.
Güçlenme dönemi (867-1081)[değiştir | kaynağı değiştir]
Bizans, 867-1056 arasında imparatorluğu yöneten Makedonya hanedanı döneminde altın çağını yaşadı. Makedonya hanedanının kurucusu I. Basileios (867-886), daha önce yitirilmiş olan Anadolu'daki toprakları yeniden imparatorluk sınırlarına kattı. I. Basileios ve ardılı VI. Leo (886-912) dönemlerinde, imparatorluğun hukuk sistemi yeniden düzenlendi. II. Nikeforos Fokas (963-969), Girit ve Kıbrıs'ı yeniden imparatorluğa kattı, Suriye ve Balkanlar'da yeni topraklar ele geçirdi.
II. Basileios (976-1025), 1001'de Araplarla yaptığı anlaşmayla Kuzey Suriye'yi egemenliği altına aldı. 1018'de Bulgar topraklarını ve Anadolu'daki eski Bizans topraklarını imparatorluğa kattı. Ne var ki II. Basileios'tan sonra İtalya'da ve Balkanlar'da ayaklanmalar çıktı. Doğuda Büyük Selçuklular Anadolu'ya akınlar düzenlemeye başladı. İmparator Romen Diyojen, 1071'de Malazgirt Muharebesi'nde Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan'a yenilerek tutsak düştü. Büyük Selçuklu komutanları Anadolu içlerine yaptıkları akınlarla 3 yıl(1074 yılında) içinde başkent Konstantinopolis sınırına dayandılar. 1074'te, başkenti İznik (Nikéa) olan Anadolu Selçuklu Devleti kuruldu.
Bu dönemde, Konstantinopolis'in güçlü patriği ile papa arasındaki görüş ayrılıkları sert tartışmalara yol açtı ve 1054'te Roma Katolik Kilisesi ile Doğu Ortodoks Kilisesi bağımsız kiliseler haline geldi.
Haçlı Seferleri (1081-1204)[değiştir | kaynağı değiştir]
Konstantinopolis’e dayanan Anadolu Selçukluları Bizans için önemli bir tehdit oluşturuyordu. Güney İtalya'ya egemen olan Normanlar da, imparatorluğu tehdit eden bir başka tehlikeydi. Komnenos hanedanından İmparator I. Aleksios (1081-1118) Normanlara karşı Venedik’le işbirliği yaptı. 1085'te Normanların önderi Robert Guiscard'ın, ertesi yıl da Anadolu Selçuklu Sultanı Kutalmışoğlu Süleyman Şah'ın ölmesiyle Bizanslılar bir süre için de olsa bu tehlikelerden uzak kaldılar.
I. Aleksios, 1096'da Avrupa'dan gelen Birinci Haçlı seferi'ne katılan Haçlıların komutanlarıyla, Anadolu'da geri alınacak toprakların Bizans'a bırakılması konusunda anlaştı. Ama Haçlıların asıl hedefi, Kutsal Topraklar'ı (Kudüs) ele geçirmekti ve bu da Bizans’ın beklentilerini karşılamıyordu. Üstelik Haçlılar, Kudüs'e doğru ilerlerken aldıkları yerlerde kendi krallıklarını kurdular. Dördüncü Haçlı Seferi’nde ise, Bizans'ın başkentini işgal ettiler. 13 Nisan,1204'te Konstantinopolis'i ele geçiren Haçlılar, kenti yağmaladılar.
Latin egemenliği (1204-1261)[değiştir | kaynağı değiştir]
1204'te Konstantinopolis'te, Flandre Kontu Baudouin'in yönetiminde bir Latin İmparatorluğu kuruldu. Parçalanan Bizans İmparatorluğu'nun diğer yerleri Haçlı önderlerin yönetiminde Latin devletleri haline geldi. Haçlıların el koymadığı Bizans topraklarında ise bağımsız küçük Bizans devletleri kuruldu. Bu devletlerin en güçlüsü İznik'de İznik İmparatorluğu olarak 1204de ortaya çıktı ve bu devletin kurucusu I. Teodor Laskaris 1208de, "Roma İmparatoru" olarak İznik'te taç giydirilmiştir. Trabzon'da ise, Gürcistan Kraliçesi Tamar'ın da desteğiyle 1204'te Trabzon İmparatorluğu kuruldu. Komnenos Hanedanı'ndan David ve Aleksios tarafından kurulan bu devlet, 1461'de Osmanlılar tarafından ortadan kaldırılıncaya değin varlığını sürdürdü. Önce Adriyatik Denizi kenarlarında I. Mikhail Komnenos Doukas tarafindan kurulan, daha sonra Epir Despotluğu olarak anılan devlet, sonradan Makedonya ve Batı Trakya'da genişleyerek Selanik şehrini eline geçirmiş ve devletin hükümdarı da 1224de "Roma İmparatoru" olarak taç giymiştir.
Daha sonra tahta geçenler İznik İmparatorluğu egemenliğini Avrupa'ya kadar genişleterek devleti bir imparatorluğa dönüştürmüşlerdir. İznik imparatorlarından IV. Yannis Laskaris daha küçük iken, general Mikhail Palaiologos, VIII. Mikhail adıyla ortak imparator olduktan sonra, İznik İmparatorluğu ordusu 1261'de Konstantinopolis'e girip Latin İmparatorluğu egemenliğine son vermiştir. VIII. Mikhail Palaiologos Ayasofya'da törenle "Roma İmparatoru" olarak taç giymiş ve böylece Bizans'ta Paleologlar dönemi başlamıştır.
Yıkılış dönemi (1261-1453)[değiştir | kaynağı değiştir]
Konstantinopolis 1391'de Osmanlılar tarafından ilk kez kuşatıldı. Yedi ay süren kuşatmadan sonra Bizans, Osmanlılara eskisinden daha çok vergi ödemeyi ve Konstantinopolis'te bir Türk mahallesi kurulmasını kabul etti. Bizans İmparatoru II. Manuel'in Macar kralından yardım istemesi üzerine sefere çıkan Haçlı ordusu, 1396'da Yıldırım Bayezid tarafından Nikopolis'te Niğbolu Savaşı'nda yenilgiye uğratıldı. 1402'de Osmanlıların Ankara Savaşı'nda Timur'un ordusuna yenilmesi, Bizans’ı rahatlattı. Bizans, Mora'yı yeniden egemenliği altına aldı ve Osmanlılara vergi ödemeyi kesti. 1421'de Osmanlı tahtına çıkan II. Murad, ertesi yıl Konstantinopolis'i ve Selanik'i yeniden kuşattı.
1444'te yeni bir Haçlı ordusu da Varna Savaşı'nda Osmanlılarca bozguna uğratıldı. Dört yıl sonra, 1448'de Bizans tahtına XI. Konstantin çıktı. Konstantinopolis'i ele geçirmek üzere hazırlıklarını tamamlayan Osmanlı Padişahı II. Mehmed, 2 Nisan 1453 Pazartesi günü 300.000 askeriyle ve çok düzenli olan birliklerden oluşan bir kuvvetle şehri kuşattı. Bizanslılar kenti sayıca azlıklarına rağmen (2000'i yabancı destek kuvvetleri olmak üzere 7000 kişi) ümitsizce savundular. En sonunda, 29 Mayıs, 1453 Salı günü, 53 gün süren kuşatmanın ardından Konstantinopolis(İstanbul) Osmanlıların eline geçti. Son İmparator Konstantin Palaiologos surları aşan Osmanlı askerleriyle çarpışırken öldürüldü. Cesedinin bulunup bulunmadığı tartışma konusudur. Bazı kaynaklar sadece imparatorların giyme hakkı olan mor renkli çizmelerinden tanınan cesedinin ölü askerlerinin arasında bulunduğunu bildirirler[2]. Bizans İmparatorluğu da böylece tarihten silindi. İstanbul’u fetheden II. Mehmed, Fatih Sultan Mehmet olarak tarihe geçti.
Devlet yönetimi[değiştir | kaynağı değiştir]
Bizans Devleti, çok geniş yetkilerle donanmış bir imparator tarafından yönetiliyordu. Genelde iktidar babadan oğula geçerdi. Ama Bizans İmparatorluğu’nda, ordu komutanlarının zor kullanarak tahtı ele geçirdiği ve yeni bir hanedanın yönetime geldiği dönemler olmuştur. Bizans'ı bazen imparatoriçeler de yönetti. İmparator aynı zamanda en yüksek rütbeli ordu komutanı, en yüksek yargıç ve tek yasa koyucuydu. Konstantinopolis’teki Ortodoks Kilisesi’nin patriğini de imparator atardı.
Başkent Konstantinopolis’te, Roma Senatosu örnek alınarak oluşturulmuş bir senato vardı. Bu senato imparatora yönetim işlerinde danışmanlık yapardı. Bazı yasalar yürürlüğe girmeden önce senatoda okunurdu. Senato da yasa tasarıları hazırlayarak imparatora sunabilirdi.
Ayrıca imparatorun hizmetinde bir başgörevli vardı. Bu kişi, bugünkü içişleri ve dışişleri bakanlarının görevlerine benzeyen bir görev üstlenirdi. Devlet daireleri, saray görevlileri, saray muhafız kıtaları, güvenlik, posta örgütleri ve yabancı elçilerle ilişkiler bu başgörevlinin sorumluluğunda ve yönetimindeydi. Maliye ve devlet topraklarının yönetiminden ise başka görevliler sorumluydu.
Bizans toprakları imparator Herakleios'tan itibaren, VII. Yannis Palaiologos'un imparatorluğunun sonlarına kadar, thema adı verilen askeri/sivil yörelere ayrılmıştı. Bu yöresel yönetim sistemine göre themaların başına strategos denen hem askeri hem de sivil yetki ve görevleri bulunan valiler atanmaktaydı. Thema’daki askerlere toprak veriliyordu ve thema komutanı da çağrıldığında askerleriyle savaşa katılıyordu.
Doğu Roma Sanatı[değiştir | kaynağı değiştir]
| Yunanistan tarihi | |
|---|---|
|
|
|
Ortaçağ Yunanistanı
|
|
|
Yunanistan Portalı |
Bizans sanatının kökeni Eski Yunan ve Roma sanatına dayanır. Bununla birlikte Mısır, İran ve Suriye kültürlerinden de etkilenerek, doğu ve batı uygarlıklarının bir bireşimi olarak gelişmiştir. Bizans’ın başkenti Konstantinopolis, ortaçağda dünyanın en büyük kentlerinden biriydi. Kent gösterişli sarayları, kiliseleri, hipodromu, zafer takları, dikilitaşları ve surlarıyla Doğu Roma’ın da başlıca kültür ve sanat merkeziydi. Doğu Roma sanatı, en önemli gelişmeyi mimarlık alanında yaptı. Doğu Roma mimarlığının en belirgin özelliklerinden biri, yapılarda dev boyutlu kubbeler kullanılmasıdır. Öte yandan, duvar resimleri, mozaik, minyatür ve fildişi işçiliği gibi süsleme sanatlarında da Bizans çok ileriydi.
Sanat tarihçileri Doğu Roma sanatını, Erken Doğu Roma (330-726), Orta Doğu Roma (867- 1204) ve Son ya da Geç Doğu Roma dönemi (1261-1453) olmak üzere üç döneme ayırırlar.[kaynak belirtilmeli]
Erken Doğu Roma döneminde başlıca iki tür yapıya rastlanır. Bunlardan biri, uzunlamasına eksenli bazilika biçiminde ve kubbeyle örtülü merkezî planlı yapılardır. Yunan ya da Latin haçı planlı bazilika örnekleri ise ikinci tür yapı biçimidir. İstanbul'daki İoannes Studios Kilisesi (İmrahor Camii), Efes'teki Meryem Kilisesi, Selanik'teki Ayios Dimitrios Kilisesi ve Aya İrini, uzunlamasına eksenli bazilika türünün başlıca örnekleridir. Kubbeyle örtülü merkezî planlı yapıların en çarpıcı örneği, 532-537 yılları arasında yapılan Ayasofya’dır. Bu yapı dünya mimarlık tarihinin de başyapıtlarından biridir. Kubbeli bazilika türünün İstanbul'daki diğer örnekleri ise, Sergios ve Bakhos Kilisesi (Küçük Ayasofya Camii) ile Khora Kilisesi'dir (Kariye Camisi). Doğu Roma’ın imparatorluk sarayı olan Tekfur Sarayı, bir Orta Doğu Roma dönemi yapısıydı. Bugün İstanbul'un Eğrikapı semtinde kalıntıları bulunan saray, üç katlı bir yapıydı ve duvarları tuğla ve kesme taşla bezenmişti.[kaynak belirtilmeli]
İstanbul'un su gereksinimini karşılamak için yapılan Binbirdirek Sarnıcı ve Yerebatan Sarayı, Doğu Roma mimarlığının bu alandaki en başarılı iki örneğidir. Constantinus'un yaptırdığı Binbirdirek 224 mermer sütun üzerine ve İustinianos'un yaptırdığı Yerebatan Sarayı da 336 sütun üzerine oturtulmuştur.
Doğu Roma’ın mozaik resim sanatı ve duvar bezemeciliğinin en güzel örneklerine, Ayasofya, Kariye Camisi, Tekfur Sarayı ve Ravenna'daki San Vitale Kilisesi'nde rastlanır. Bu erken Doğu Roma dönemi yapıtlardaki hayvan figürleri ve mitolojik sahnelerde, Sasani geleneğinin etkileri de görülür. Kilise denetiminin güçlendiği ve ikonaların yok edildiği dönemde (717-867), erken Doğu Roma dönemi sanatındaki gelişme de durdu. Bu yeni dönemde mozaik resim sanatı yüzeysel ve simgesel bir anlatıma yöneldi, haç ya da benzeri simgeleri öne çıkardı.
Geç Doğu Roma döneminde, yeni yapılardan çok, var olan yapılar onarıldı ya da ek yapılarla zenginleştirildi. Dönemin başlıca yapıları Lips Manastırı (Fenari İsa Camisi), Hagios Andreas Kilisesi (Koca Mustafa Paşa Camii) ve Khora Kilisesi'dir . Dinsel tasvire karşı gelişmiş olan hareket, geç Doğu Roma döneminde etkisini yitirdi. Doğu Roma sanatı yeniden Helenistik ve Roma anlayışına dönerek, doğalcı ve gerçekçi bir üslubu benimsedi.[kaynak belirtilmeli]
Bizans adı[değiştir | kaynağı değiştir]
Bizans İmparatorluğu kavramı tarihçilerin bir icadıdır ve İmparatorluğun hayatta olduğu dönemde hiçbir zaman kullanılmamıştır. İmparatorluğun Yunanca adı Basileia tön Romania (Roma İmparatorluğu) veya sadece Romania idi. Doğu Roma halkı da kendisini Romalı olarak adlandırırdı. Türkler ve Araplar ise Rum kelimesini kullanırlardı.[1] Batı Avrupa'da imparatorluktan "Bizans" diye bahsedilmeye başlanması Alman tarihçi Hieronymus Wolf'un 1557 yılında Corpus Historiae Byzantinæ adlı eserinin yayımlanmasının ardındandır. 1648 yılında Byzantine du Louvre (Corpus Scriptorum Historiæ Byzantinæ) ve 1680 yılında da Du Cange'nin Historia Byzantina adlı eserlerin yayımlanmasından sonra Montesquieu gibi Fransız yazarların arasında Bizans kelimesi popüler hale geldi.
Daha önceleri Batı Avrupa'da imparatorluk Imperium Graecorum (Yunanların İmparatorluğu) olarak adlandırılırdı. Özellikle 800 yılında Şarlman'ın Papa III. Leo tarafından Kutsal Roma İmparatoru (Imperator Augustus) olarak taçlandırılmasından sonra Roma mirası konusunda bir rekabet başlamıştı. Papalar ya da Batı'daki yöneticiler Doğu Roma imparatorlarından bahsedeceklerinde Imperator Romæorum unvanını kullanırlardı zira Imperator Romanorum unvanı Şarlman ve onun haleflerine aitti. Bu sebeplerden ötürü Bizans teriminin kullanılmasındaki amacın Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu'nun rakibi Doğu Roma İmparatorluğu'nu tarih sahnesinden silmek[1] olduğu düşünülebilir.
Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c Ortaylı, İlber (2006). Son İmparatorluk Osmanlı. İstanbul: Timaş Yayınları. ISBN 975-263-490-7 s.44-45.
- ^ Zamanında yaşamış (1401-yak.1478) Georgios Frantzis adlı Bizans tarihçisi, gerçekliğinden şüphesi olduğunu bildirmekle beraber, bu iddianın ilk kaynaklarından biridir. Georgios Frantzis (Ed.: Marios Philippides) (1980), The Fall of the Byzantine Empire : a chronicle, Amherst:University of Massachusetts Press, ISBN 0-87023-290-8 (İngilizce)
 |
Wikimedia Commons'ta Bizans İmparatorluğu ile ilgili medyaları bulabilirsiniz. |
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
|
|||||
