Irlanda

Irlanda
Motto: Éire go Brách
Informasion
Nome par intiero:	Repubblica d'Irlanda
Nome ufisiałe:	Éire / Ireland Poblacht na hÉirean
Łéngoa uficiałe:	irlandéxe, ingléxe
Cavedal:	Dublin  (495 781 ab. / 2002)
Polìtega
Governo:	Republica parlamentare
Capo de stato:	Michael D. Higgins
Capo de governo:	Enda Kenny
Indipendensa:	6 de diçenbre 1921
Ingreso a l'ONU:	14 de diçenbre 1955
Area
Totale:	70 273 km²
Pos. nel mondo:	117°
% delle acque:	2 %
Popolasion
Totałe:	4.2 m ab.  (2006)
Pos. nel mondo:	121°
Densità:	54 ab./km²
Giografia
Continente:	Europa
Fuxo oràrio:	UTC GMT
Economia
Vałuta:	euro
Energia:	n.d.  kW/ab.
Varie
TLD:	.ie
Prefiso tełef.:	+353
Sigla autom.:	IRL
Ino nasionałe:	Amhrán na bhFiann
Festa nasionałe:	17 de marso

Ła Irlanda (Éire en irlandexe e Ireland en inglexe), ufisialmente Republica de Irlanda, ła xe un paese de ła Eoropa osidental.
Ła confina a nordest co ła Irlanda del Nord, ke fa parte del Regno Unido.

Giografia

Connemara, inte ła contea de Galway

I laghi de Killarney, contea de Kerry

Ła republica ła ocupa ła banda sudosidental de ł'ixoła d'Irlanda.

Durante ł'era glaciałe, ł'ixoła de Irlanda ła xera tacà ała Gran Bretagna e questa al continente eoropeo.

El monte pi alto el se ciama Monte Carrauntoohill (1041 m).

El fiume pi łongo el xe el Shannon (386 km).

Storia

Antighità

Par un çerto tenpo, xera posibiłe vegner a pie da ł'Eoropa fin in Irlanda; difati ghe xe trace, 'ntel periodo Mesołitico, 8000 ani prima de Cristo, deła presensa de omeni rivà dal continente.
Mejari de ani pi vanti, 'nteł'era del Fero, xe rivà i celti, fra ł'otavo e 'l primo secoło vanti Cristo, e i xe diventà ła definitiva popołaxion de ł'Irlanda. I Romani no xe mai sbarcà su ł'isoła, ma i ła conoseva col nome de Hibernia.

'Ntel 5° secoło dopo Cristo, anca grasie a San Patrisio , xe rivà el Cristianesimo. 'Ntel alto Medioevo, visto ke ł'ixoła ła xera al riparo dełe invasion barbariche, ghe xe sta na grande fioridura culturałe cristiana in raquanti monasteri sparsi 'ntei diversi regni celtici, con produxion de manoscriti (el "Libro de Kells"), bigiù e altri atrezi. Ma soratuto xe partii dał'Irlanda un saco de misionari (San Cołonban, San Gało etc.) ke in pratica i ga riportà indrio el Cristianesimo in Eoropa, dove ke ghe gera devastaxion e guere continue.
Dal nono secoło, però, taca a rivare ondà de vichinghi, ke brusa monasteri, ciese e case, ma ke anca i se inpianta pian pian su ł'ixoła, mis-ciandose coi celti e fondando çità come Dublin, Cork, Limerick, Waterford.

Modernità

El casteło de Dublin, par secołi sede del governo dei Inglexi

'Ntel 1171 i inglesi, col re normano Enrico secondo, i invade ł'Irlanda. Scuminsia secołi de guere fra i celti (o celto-vichinghi) e i inglesi, ke vol comandare.
Ała fine, 'ntel 1603, i inglesi i vinse na volta par tute. Col fato ke intanto ł'Inghiltera ła gera diventà protestante, mentre ke i irlandesi i gerà restà catołici , i inglesi, ała fine del 17° secoło, i ga portà in Ulster coloni protestanti dała Scozia e dał'Inghiltera. Co ła guera portà da Cronwell in Irlanda contro i catołici xe morta metà deła popołaxion. Dal 1641 el parlamento de Dublin no'l ga pi acetà catołici, anca se el 90% deła popołaxion ła xera catołica.
I irlandesi i ga tacà, 'ntel corso dei secołi, a ałearse co tuti i nemisi deł'Inghiltera, basta ke i ghe dese na man a butarli fora, ma ła ghe xe senpre 'ndà sbusa. Prima coi spagnołi de Filippo Secondo , dopo coi francesi , infine coi todeschi .

'Ntei ani quaranta del 19° secoło, su 8 miłioni de Irlandesi, 1 miłion xe morto de fame 'nteła "Grande Carestia" e 1 miłion e mexo xe emigrà; par sta tragedia xe sta ancà incolpà łe połitiche agricołe protezionistiche del governo inglese, incurante del destin dei catołici irlandesi.

Dopo ła rivolta del 1916 e ani de guerija, ała fine, 'ntel 1921, xe rivà l'indipendensa, ma 6 dełe 9 contee deł'Ulster łe xe resta łigae al Regno Unido cofà Irlanda del Nord.
Tra i Irlandesi ghe xe sta quełi ke ga acetà l'indipendensa fata cusì, coła spartixion, e quełi ke i vołeva continuar ła guera finkè l'Irlanda no ła fuse sta unida. Cusì xe s-ciopà ła "Guera civiłe", durà fin al 1923, quando ke ga vinto i primi. Fra i altri, 'nteła guera civiłe xe sta copà anca el patriota deła lota par ł'indipendensa, Michael Collins.

Sudivixion istoreghe

Par tradixion, ł'ixoła de Irlanda ła xe divisa in quatro provinçe: Connacht, Leinster, Munster e Ulster, co 32 contee, ventisie dełe quałi łe xe 'nteła republica de Irlanda.

Giografia połitega

Divixion aministrativa

Ła xe divixa in 26 consiji de contado (county councils), 3 consiji de sità e de contado (city and county councils), 2 consiji de sità (city councils)

Divixion aministrativa de ła Irlanda

Partecipasion a organixasioni sovrastatatałi

Ła fa parte del'Union Europea.

Cavedal e altre sità

Ła so capitale ła xe Dublin.

Demografia

Ła gà quatro milioni de abitanti.

Ła religion pi praticada xe el catolicesimo, dopo vien i anglicani e i presbiteriani.

Łe lengoe uficial łe xe el gaelico o irlandexe e l'ingléxe.

Economia

Ł'Irlanda ła ga na economia vispa e ativa.
El redito pro capite xe el secondo al mondo.

Ancò ł'economia ła se baxa soratuto su ł'industria, spece queła par l'esportasion: l'Irlanda xe el primo esportatore al mondo de beni łigà al software.

Ła ga avudo na grande cresita anca el setore dei servisi e el turismo.

Dopo ł'indipendensa, ła republica ła xera pitosto poareta e ła se tegneva su co ł'agricoltura.
'Ntel 1973 coł'entrada 'nteła Comunidà Eoropea (adeso Union Eoropea), xe canbià łe robe. Un uso intełigente dełe risorse mandà da Bruxelles e na połitica fiscałe de tase base par quei ke meteva su inpresa, ga fato s-ciopar l'economia. In particołare, el baso prelievo fiscałe par i capitałi foresti e el fato de esare un paese de łengoa inglexe drento l'Eoropa, ga atirà un saco de multinasionałi e de capitałi apunto, co na cresita vertical deł'economia scancełando ła disocupasion.
'Ntei ani 90 del ventesimo secoło ghe xera un taso de cresita del 10% ał'ano e ł'Irlanda, par questo vegneva ciamà ła "Tigre Celtica".
'Ntel 2006 se xe rivà al punto ke i do governi deł'Irlanda e dei Stadi Unidi d'America i ga fato 'n acordo ufiçial par regołar ł'imigrasion dał'America de gente in çerca de lavoro, quando ke na volta i xera miłioni i Irlandesi ke partiva in nave par trovar lavoro in America.

El skeo xe ł'euro.

Etimołogìa

"Éire" (che coretaménte el va pronuncià [ˈeːrʲə]), el riciama al nome de na divinità anticamente ciamada Ériu, na dea mitołòxega ceh ła ga jutà i gaèłisi inte ła conquista de l'ìxoła irlandéxe.
Éire el xe na fórma nominativa del sostantivo in gaèłico, sendo ła fórma dativa Éirinn e cheła xenitiva Éireann.

"Ireland" el xe ła contrasion de Ériu e de el xermanego (vecio noren o vecio inglexe) land, "tera".

Intranbi i nomi łi nase par defignir ła intiera ìxoła de Irlanda, e soło che resentemente łi vien utiłixai par el stato.

Nomi in uxo

In vèneto xeneralménte el stato el vien ciamà senpliseménte Irlanda, a parte quando che se parla anca de l'ìxoła in xènare o de l'Irlanda del Nord, onde che ła xe ciamada Éire o col nome par estéxo par no xenerar inconprension de vario xènare.

Int'el stato isteso

Ła Costitusion irlandéxe, de el 1937, ła aférma che el "nome" del stato el xe Éire in irlandéxe, e po' Ireland in ingléxe. El Republic of Ireland Act, de el 1949, el aférma che ła "descrision" oficial de el stato ła xe Poblacht na hÉireann in irlandéxe e Republic of Ireland in ingléxe, par distìnguar el stato da l'ìxoła intiera e enfatixar ła fórma republicana oltre che ła total indipandénsa.

Ła nasion ła ga anca altri nomi e soranomi in ingléxe cofà Éire, The Free State (el "Stato łìbaro") e Twenty-six Counties ("łe 26 contee").

Int'el Regno Unìo

Seben che tante olte sìe doparà el nome estéxo, che el xe l'ùnego tra l'altro asetà dal Regno Unìo, par tratai e inisiative internasionałi, el vien uxà el sénplise nome "Irlanda".

Spéso inte'l Regno Unìo el vien ciamà anca Southern Ireland ("Irlanda del Sud").

Inte ła Union Eoropea

Da el 2007 el stato el xe ciamà co tute e do łe łéngue costitusionałi, irlandéxe e ingléxe, co i contraségni "Éire Ireland"