Historia de Suiza
A Historia d'a Suiza prencipia mientres a Prehistoria con os suyos primers habitants, destacando-ie a cultura de Hallstatt y a cultura de La Tène, ta continar con a presencia d'os helvecios y as suyas luitas con Chulio César, dica que o territorio fue adhibito a l'Imperio Román. A impronta romana fue substituita parcialment quan plegoron as invasions chermanicas, pero Suiza estió un país central mientres a Edat Meya, quan amás s'establioron os alazetz d'a suya existencia como país independient, encara que o Sacro Imperio Román-Chermanico no reconoixió formalment a suya independencia dica a Paz de Westfalia en 1648.
En a Paz de Westfalia s'establió amás o prencipio d'a neutralidat permanent de Suiza, un concepto que marcó a evolución historia posterior d'o país, que nomás partecipó en guerras quan fue invadito mientres as Guerras revolucionarias francesas y as Guerras napolionicas, encara que no luitó ni en a Primera Guerra Mundial ni en a Segunda Guerra Mundial.
Contenius
Prehistoria[editar | editar código]
Se conoix a presencia mientres o Paleolitico Superior en o territorio de l'actual Suiza, seguntes indican os chacimientos arqueolochicos, de chicotz grupos humans de cazataires-recolectors (ye decir, que no conoixeban encara l'agricultura). Mientres o Neolitico, podemos trobar-ie grupos relacionatos con as viviendas palafiticas, aprofeitando-se d'os quantos lacos que se puet trobar en o país.
Asinas, as culturas mas antigas conoixitas en a redolada son a cultura de Hallstatt y a cultura de La Tène (ambas culturas d'a Edat de Fierro), que gosan estar asociatas a os pueblos celtas. Ista segunda cultura recibe o suyo nombre chustament d'o chacimiento arquelochico de La Tène, que se troba situato en territorio suizo, a o canto d'o laco de Neuchâtel, a l'ueste de Suiza. Tamién se considera que a cultura de La Tène recibió influencias d'os asentamientos d'os etruscos en o centro y norte d'a peninsula italica, y que a traviés d'os etruscos tamién recibió aportacions culturals procedents de l'Antiga Grecia y d'as culturas d'a Mediterrania oriental.
Historia Antiga[editar | editar código]
En o sieglo I aC, os helvetios, un pueblo celta, s'estendillaban por o territorio suizo, estando os suyos pobladors mas antigos que hue conoixemos. Iste pueblo dentra en a Historia quan arredol d'o 60 aC quantos pueblos chermanicos preban d'instalar-se en a Galia y os helvetios s'adhiben a ixa gran migración, estando redotatos por Chulio César o 58 aC en a batalla de l'Arar y en a batalla de Bibracte y forzatos a reblar y tornar enta o suyo país. Arredol d'o 15 aC, tropas d'o Imperio Román mandatas por Tiberio y por o suyo chirmán Druso (fillos adoptivos d'Augusto) conquieren o territorio y l'adhiben a o Imperio en o marco d'as campanyas t'a conquiesta d'a cuenca alta d'o río Rin y d'os Alpes t'amillorar a esfensa d'Italia contra os pueblos chermanicos. O territorio pendeba adminitrativament parte d'a Galia Belgica (y dimpués d'a Germania Superior), d'a Raetia y d'os Alpes Poenninae.
Mientres os sieglos I, II y III o país tenió una intensa romanización, con a construcción en o territorio d'un denso rete de vías romanas y de quantos asentamientos de población, destacando-ie Aventicum (o centro d'o poder politico y melitar román en o territorio), Arbor Felix, Augusta Raurica, Basilea, Curia, Genava, Lousanna, Octodurum, Salodurum u Turicum. Tamién bi heba guarnicions melitars en Tenedo y Vindonissa.
A meyatos d'o sieglo III, en 259, os alamans, una d'as tribus chermanicas, trescruzoron o limes u muga esfensiva d'o Imperio Román y dentroron en o territorio de l'actual Suiza, espullando quantas ciudatz y nuclios urbans. As lechions romanas reconquirioron o territorio suizo y recuperoron a muga d'o río Rin, pero o emperador Galieno albandonó os ditos Agri Decumates, un territorio que feba de tampón entre Helvetia y os territorios d'os chermans, y l'actual Suiza esdevenió asinas un territorio de muga, con a inseguridat que ixo comportaba en ixe inte. Asinas, se tornó a devantar-ie as ciudatz espullatas, pero ista vegata as ciudatz yeran mas chicotas y por contra teneban millors sistemas d'esfensa y protección.
Cristianización y situación dimpués d'a pertenencia a Roma[editar | editar código]
A cristianización d'o territorio s'alazetó en o sieglo III y continó en o sieglo IV, establindo-se as primeras seus bispals en o sieglo IV u sieglo V. A seu bispal mas antiga se troba en Basilea, documentando-se a existencia d'a diocesi de Basilea en 246. Tamién se decumenta una seu bispal en Martigny en 381 (tresladata a Sion en 585, estando l'actual diocesi de Sion), unatra en Chinevra en 441 (a diocesi de Chinevra) y un atra en Coira en 451 (l'actual diocesi de Coira). Tamién se conoix a existencia en Lausana d'un atra seu bispal en o sieglo VI.
Antiparte, con a cayita de l'Imperio Román s'establioron en l'actual Suiza bellas tribus chermanicas: os burgundios s'establioron en o cantón de Jura, a cantos d'o río Roine y en as redoladas d'os Alpes a o sud d'o Laco de Chinevra; os alamans trescruzaron o río Rin en 406 y empecipió un proceso d'asimilación d'a población galo-romana d'a redolada. O reino de Borgonya fue absorbito por o reino franco en 534, y en 536 tamién s'anexionoron o territorio d'os alamans, a qui ya heban feito reblar en 496 en a batalla de Tolbiac en tiempos d'o rei franco Clodoveu.
Mientres o dominio burgundio o cristianismo s'estendilló por o territorio, y os reis burgundios i establioron quantos monesterios; sindembargo en a parte de Suiza que heban conquiesto os alamans nomás bi heba que chicotas comunidatz cristianas ixeminatas, en mantener mayoritariament y cheneralizata istas chents o suyo paganismo ancestral. Tamién plegoron en ixe inte a Suiza monches procedents d'Irlanda, como Sant Columbán de Luxeuil u Sant Gall, estando ixos monches os reintroductors d'o cristianismo en os territorios alamans dende primerías d'o sieglo VII.
Edat Meya[editar | editar código]
Mientres o dominio d'o territorio por a dinastía carolinchia, se consolidó a predominancia d'o Cristianismo, y monesterios y seus bispals esdevenioron centros de poder politico territorial. En 843, por o Tractato de Verdún, a parte occidental de l'actual Suiza (dita Borgonya Superior) s'adhibió a la Lotarinchia que controlaba o emperador Lotario I, y a parte oriental de Suiza quedó baixo o control de Loís o Chermanico estando asinas parte d'os territorios que dimpués esdevenioron o Sacro Imperio Román-Chermanico. A muga entre ixos dos territorios en que quedó dividita Suiza yera o curso d'o río Aar dica o río Rin, en pasando a l'ueste de Lucerna y seguindo por o río Roine dica os Alpes amán d'o paso de Sant Gothardo.
A redolada teneba muita importancia ta Loís o Chermanico, qui ninvió a la suya filla Hildegarda a un monesterio que se i trobaba (o Fraumünster), que seguntes a leyenda heba establito Loís dimpués de trobar-se con un ciervo que portaba un crucifixo entre os suyos cuernos amán d'o lugar, a canto d'o laco de Zúrich; sindembargo, se conoix que iste monesterio yera anterior, habendo-ie citas decumentals anteriors a 853.
En o sieglo X s'esboldregó o dominio carolinchio en o territorio, en confluir-ie as invasions d'os hongaros, que destruyoron Basilea en 917 y Sankt Gallen en 926, con as invasions d'os arabes, que espulloron a redolada de l'actual cantón d'o Valais en 920 y tornoron un atra vegata en 939. Nomás quan Otón I redotó a los hongaros en a batalla de Lechfeld en 955 os territorios de l'actual Suiza tornoron a pender d'o Sacro Imperio Román-Chermanico.
En 999, o rei Rodolfo III de Borgonya concedió o Valais como feudo a o bispe de Sion, y quan Borgonya dentró a fer parte d'o Sacro Imperio Román-Chemanico ixe feudo esdevinió o condato d'o Valais, anque ixes territorios fuoron gubernatos dende o sieglo XII por o ducato de Savoya. Antiparte, en o sieglo XII os duques de Zähringer (d'a Casa de Zähringer) recibiron d'o Sacro Imperio o control de buena cosa d'o territorio borgonyón, incluyindo-ie a mayor parte de l'actual Suiza que pendeba de Borgonya; os Zähringer establioron quantas ciudatz en o país, destacando-ie Freiburg im Breisgau (hue en Baden-Wurtemberg, Alemanya) en 1120, Friburgo en 1157 u Berna en 1191. Con a muerte de Berchtold V de Zähringer en 1218, as ciudatz que heban establito esdevinioron independients de facto y s'ubrió una luita entre ixas ciudatz y dos poders que pretendeban conquerir-las, os duques de Kyburg y os Habsburgo.
Mientres o gubierno d'os Hohenstaufen, os pasos ta trescruzar os Alpes (incluyindo-ie o paso de Sant Gothardo) esdvenioron d'importancia estratechica, esdevenindo iste zaguer trango un camín dreito dica Milán que encara enampló a suya importancia en 1198 con a construcción d'o Teufelsbrücke (o Puent d'o Diaple) en o paso de Schöllenen en o cantón d'Uri. En 1240 Frederico II d'o Sacro Imperio Román Chermanico atorgó o Reichsfreiheit (ye decir, una situación churidica amanata a l'independencia aintro del'Imperio) a la ciudat de Schwyz ta dixar istos territorios baixo o contol imperial dreito sin de dependencias feudals interposatas, enamplando una situación que en 1231 ya prencipió o suyo fillo Henrique quan yera correchent y concedió o Reichsfreiheit a la val d'Uri. Antiparte, Unterwalden yera un territorio independient de facto, en depender a mayor parte d'o territorio de quantos monesterios que esdevenioron independients dende 1173 mientres o reinato de Frederico I Barbarroya; y Zúrich esdevenió una ciudat libre y semi-independent en 1218.
Quan s'extinguió a casa d'os duques de Kyburg, os Habsburgo esdeveniron o poder politico dominant en os territorios a o sud d'o río Rin y establioron l'alazet d'a suya posterior predominancia, estendillando-se enta o Tirol y enta os territorios de l'actual Austria. Rodolfo I de Habsburgo esdevenió emperador d'o Sacro Imperio Román-Chermanico en 1273, y prencipió una politica expansiva melitarment y politica, de traza que li caleba establir nuevos impuestos en as suyas antigas tierras patrimonials ta financiar-la, y en estar o emperador prencipió tamién una politica de retallar a independencia politica d'as comunidatz semi-independients de Suiza. Antiparte, istos primitivos cantons luitoron tamién dende o sieglo XIII contra a influencia d'o condato de Savoya que dende o sud pretendeba estendillar-se enta os territorios suizos. Asinas, o bispe de Sion, sinyor feudal de bellos territorios mugants con Savoya mandó as suyas tropas a luitar contra os savoyans, recibindo l'aduya ta ixa luita d'a ciudat de Berna.
L'Antiga Confederación Suiza[editar | editar código]
En ixas condicions, s'establió un organismo u millor dito una alianza, organismo que ye conoixito hue por os historiadors como Antiga Confederación Suiza, que reuniba ixas chicotas comunidatz semi-independients d'as vals alpinas y desembolicaba os suyos intreses comuns en temas como o libre comercio, guaranciando tamién a seguridat d'as rotas de comunicación comercials que trescruzaban o territorio enta os pasos alpins. Asinas, gosa considerar-se a Carta Federal de 1291, sinyata por as chicotas comunidatz rurals d'Uri, Schwyz y Unterwalden, como l'acta fundacional d'a muderna Suiza, encara que ye fácil que antis d'ixa calendata ya existisen alcuerdos parellans que hue no mos son conoixitos.
En 1353, a ixos tres cantons orichinals s'heban adhibito os cantons de Glaris y Zug y tamién as ciudatz de Lucerna, Zúrich y Berna, establindo-se asinas una unión de 8 cantons que perduró dica finals d'o sieglo XV, que obteneba d'a suya propia expansión contina as fuents d'a suya riqueza. Asinas, ta 1460 a Confederación teneba o control d'os territorios situatos a o sud y a l'ueste d'o río Rin plegando dica os Alpes. A mas, en 1499 as tropas d'a Confederación redotoron en a Guerra Suaba a l'alianza formata por os Habsburgo con a Liga Suaba, rematando ixa situación con una independencia "de facto" d'a Confederación respective d'o Sacro Imperio Román-Chermanico.
Con todas istas anyadas de guerras, os suizos heban adquirito en Europa una gran reputación como melitars y o suyo país, l'Antiga Confederación Suiza, teneba asinas fama d'invencible. Sindembargo, ista fama remató con a redota suiza (y que amás fació reblar a suya expansión) en a batalla de Marignano o 13 y 14 de setiembre de 1515 a mans d'as tropas aliatas de Francisco I de Francia y d'a Republica de Venecia, estando os suizos aliatos con Maximilián Sforza, duque de Milán. En rematar a guerra, os suizos plegoron a una semi-alianza con Francia, en virtut d'a quala y por o Tractato de Chinevra os suizos ufríban os suyos servicios como mercenarios a Francia, mantenendo con ixe país un tractato de paz perpetua. Antiparte, a expansión en Suiza d'a Reforma protestant de Huldrych Zwingli provocó l'aparición de tensions en Suiza, con luita internas en 1529-1531. Dimpués d'un luengo periodo de neutralidat, en 1648 o diplomatico suizo Johann Rudolf Wettstein, delegato en as negociacions t'a signatura d'a Paz de Westfalia, logró que as potencias europeas reconoixesen a independencia d'a Confederación respective d'o Sacro Imperio Román-Chermanico y a suya neutralidat. En o plan interno, os sieglos XVI y XVII se caracterizoron por l'incremento d'a presión d'as grans familias suizas y por a crisi economica chenerata por a Guerra d'as Trenta Anyatas en Europa. Iste periodo de tensions remató en esclatar as tensions entre catolicos y protestants entre 1656 y 1712 dica a batalla de Villmergen.
As Guerras napolionicas[editar | editar código]
En 1798, mientres as Guerras Revolucionarias francesas, as tropas d'a Primera Republica Francesa trencaron a neutralidat d'a Confederación Suiza y invadioron o país, imponendo-ie una nueva constitución centralista, que aboliba a división d'o país en cantons y os poders cantonals, establindo-se asinas a Republica Helvetica. Antiparte, sustrayoron a Suiza Mülhausen y a Valtellina. Por ixas sustraccions y en estar a nueva Constitución una imposición forana, que heba feito esdevenir de Suiza un estato titella, o nuevo rechimen yera muit impopular en o país.
Mientres ixas guerras, quan as tropas d'o Imperio ruso y d'o Imperio austriaco invadioron Suiza, o suyos habitants no luitoron chunto con l'Exercito francés como ciudadans d'a Republica Helvetica, sino que s'inhibioron d'a luita. En ixas condicions, en 1803 Napolión Bonaparte alcordó con os dirichents suizos a dita Acta de Meyación, que restablía a existencia d'os cantons y lis tornaba quantas competencias. En rematar as Guerras napolionicas con a redota francesa, o Congreso de Viena de 1815 reconoixió a plena independencia de Suiza y tamién a neutralidat permanent d'o país. Tamién s'adhibiron a o territorio suizo os cantons de Chinevra, Valais y Neuchatel, conformando ya ta cutío as mugas de Suiza.
Tranformación en un estato federal[editar | editar código]
En 1847 esclatoron una atra vegata as tensions internas en o país, quan bellos cantons catolicos establioron una alianza de tipo conservadora, prencipiando en noviembre d'ixa anyada una guerra civil, a dita Guerra d'o Sonderbund, por o nombre (Sonderbund, "alianza separata" en alemán) d'ixa alianza. No estió una guerra cruenta, y amás sirvió t'amostrar a os suizos a necesidat d'una mayor unidat entre os cantons. Asinas, en 1848 a ciudat de Berna esdevenió a capital federal de Suiza, promulgando-se una Constitución prou muderna, que incluyiba elementos presos d'o modelo d'a Constitución d'os Estatos Unitos, marcando asinas un camín enta o federalismo. A federación recibiba quantos poders, quedando en mans d'os cantons os suyos asuntos propios internos, y establindo un Parlamento federal de tipo bicameral, con una Cambra baixa representant d'os ciudadans (o Consello Nacional de Suiza) y una Cambra alta (o Consello d'os Estatos de Suiza) ta representar territorialment a os cantons, en un modelo que gosan seguir a sobén os estatos federals. A tendencia centralizadora se completó con l'establimiento d'un sistema unico d'unidatz de mesura y de peso, y tamién, en 1850, con a creyación d'una moneda nacional, o franco suizo.
Sieglo XX[editar | editar código]
Primera Guerra Mundial[editar | editar código]
Mientres a Primera Guerra Mundial, Suiza mantuvo a suya neutralidat, neutralidat que fue respetata tanto por as Potencias Centrals como por os Aliatos. Ista neutralidat, compartita con os países escandinavos y con os Países Baixos, facilitó o papel de Suiza como transito de mercaderías enta l'Imperio alemán, trencando (encara que muit limitadament) o bloqueyo establito por os Aliatos. A sola intervención destacata de Suiza en a guerra estió relacionata con a presencia en o suyo territorio de Lenin, qui en tornar a l'Imperio ruso con aduya d'os alemans radicalizó o rechimen establito con a Revolución de febrero y desembolicó a Revolución d'octubre, fendo que Rusia albandonase a guerra y proclamando a Unión Sovietica.
Postguerra[editar | editar código]
En rematar a guerra, Suiza dentró en a Sociedat de Nacions, encara que ponió como condición ta dentrar-ie que o país quedase libre de qualsiquier requerimiento de traza melitar por parte de ixa organización internacional, ta preservar a suya neutralidat. A Sociedad de Nacions teneba a suya seu en a ciudat de Chinevra.
Segunda Guerra Mundial[editar | editar código]
Tamién mientres a Segunda Guerra Mundial Suiza mantuvo a suya neutralidad. A Wehrmacht d'o Tercer Reich fació plans t'a invasión d'o país, pero nunca no los emplegó, parti por a politica de concesions que fació Suiza a los alemans, parti por as continchencias d'a guerra. Os simpatizants nazis suizos miraban d'adhibir o suyo país a Alemanya, pero tampoco no podioron fer-lo. A prensa suiza tenió mientres o conflicto una posición critica respective d'o Tercer Reich. Antiparte, o país esdevenió un activo centro d'espionache d'ambos bandos, amás de tener un papel destacato en os contactos entre os Aliatos y o Tercer Reich. Tamién, en estar Suiza a seu d'o Comité Internacional d'a Cruz Roya, se reforzó o papel meyador d'o país.
Mientres a duración d'a guerra, l'actividat comercial de Suiza quedó paralizata, en estar o país rodiato en todas as suyas mugas por países que feban parte d'os belicherants (o Tercer Reich, o reino d'Italia y Francia) y mesmo mientres bellos anyos nomás que por as Potencias de l'Eixe, quan istas ocuporon Francia. T'aliviar a situación, os suizos facioron quantas concesions comercials a los alemans, que estioron muit importants quan en 1942 a Wehrmacht ocupó a Francia de Vichy dimpués d'a Operación Torch, cortando a zaguer linia de ferrocarril que dica ixe inte no controlaban os alemans. Con ixa politica o país aduyó a evitar una invasión alemana.
Suiza tamién estió en una chicota parte un país d'acullita t'os refuchiatos que s'evadiban d'o Tercer Reich. Recibió mas de 300.000 refuchiatos, incluyindo-ie 104.000 melitars d'as potencias belicherants, y tamién 30.000 chodigos, encara que as politicas d'inmigración y d'acceptación de refuchiatos yeran muit restrictivas. A Fuerza Aeria suiza luitó contra os avions d'os dos bandos: en mayo y chunio de 1940, mientres a batalla de Francia, facioron cayer a tierra 11 avions d'a Luftwaffe alemanya que heban invadito l'espacio aerio suizo. Recibioron mas de 100 bombarders d'os Aliatos que se i refuchioron dimpués de tener averías en as suyas misions de bombardeyo aerio sobre as ciudatz alemanas. Sindembargo, os Aliatos bombardeyaron por error en 1944 as ciudatz de Schaffhausen (mas de 40 muertos), Stein am Rhein, Vals y Rafz, y o 4 de marzo de 1945 bombardeyoron Basilea y Zúrich.
Posguerra y Guerra Fría[editar | editar código]
Dica 1959 no tenioron as mullers suizas o dreito de sufrachio, y dica 1973 ixe dreito no fue recullito en una Lei federal. Un atro cambeo important en o país en ixas envueltas estió quan en os anyos 1970 se deseparó una parti d'o cantón de Berna ta establir o nuevo cantón de Jura, que dentró formalment en a Comfederación en 1979. Dica 2002 o país no dentró en as Nacions Unitas (no l'heba feito mientres a Guerra Fría ta preservar a suya neutralidat, encara que en os anyos 1920 Suiza sí que heba dentrato en a Sociedat de Nacions, l'organización antecesora d'a ONU. Feba parte d'a EFTA (en yera uno d'os miembros establidors) pero no fa parte d'o Espacio Economico Europeu. No fa parte tampoco d'a Unión Europea, encara que tien quantos alcuerdos con ixe organismo: por eixemplo, s'aprebó en referendum en 2005 l'adhesión a o Tractato de Schengen.
Vinclos externos[editar | editar código]
Se veigan as imáchens de Commons sobre a Historia de Suiza.
