Вирустар

	Вирустар
	; Ротавирус
Фәнни классификация
Домен:	Вирусы
Халыҡ-ара фәнни исеме
	Viruses
Отрядтар
	Caudovirales (3 ғаилә); Herpesvirales (3 ғаилә); Ligamenvirales (2 ғаилә); Mononegavirales (4 ғаилә); Nidovirales (4 ғаилә); Picornavirales (5 ғаилә); Tymovirales (4 ғаилә); систематикала 70-кә яҡын ғаилә билдәләнмәгән, улар әлегә билдәле отрядҡа ҡарамай
ICTV	0
NCBI	10239
EOL	5006

Ви́рус (лат. virus — ағыу) —тере күҙәнәк эсендә генә үрсеү һәләтенә эйә булған күҙәнәкһеҙ инфекция агенты. Вирустар бөтә организмдарҙы, хайуандарҙан алып бактериялар һәм архейҙарға тиклем зарарлай(бактерия вирустарын бактериофаг тип атайҙар ). Башҡа вирустарҙы зарарлаусы үтә паразит вирустарҙы сателлит-вирустар тип атайҙар.

1892 йылда Дмитрий Ивановскийҙың тәмәкенең бактерааль булмаған патогены тураһында мәҡәләһе сыҡҡас һәм 1898 йылда Мартин Бейеринктың тәмәке вирусы мозаикаһын асҡандан һуң^[2] 5 меңгә тиклем вирус асылған һәм ентекләп яҙылған булһа ла^[3], улар миллиондан артыҡ булырға мөмкин ^[4]. Вирустар Ерҙә иң таралған биологик форма булып тора һәм барлыҡ экосистемала табылған ^[5].

Вирустарҙы микробиология бүлеге — вирусология фәне өйрәнә.

Төҙөлөшө[үҙгәртергә | Cығанаҡ кодты үҙгәртергә]

Күп кенә бактериофагтарҙың формаһы эшләпәнән һәм үҫентенән тора, сәсәк ауыруы вирустары – туры мөйөшлө, герпес һәм грипптыҡы – шар һамаҡ, бәрәңге мозаик ауыруы вирустарының формаһы – еп һымаҡ. Вириондарҙың ҙурлығы 15-350 нм (ҡайһы бер еп һымаҡ вирусларҙың оҙонлоғо 2000 нм-ғаа етә); электрон микроскопта күренәләр. Химик составы буйынса вирустарҙы ябай һәм ҡатлаулы төрҙәргә бүләләр. Ябай вирустар нуклеин кислотаһынан һәм акһым тышсаһы - капсидтан тора. Ҡатлаулы вирустарҙа капсид акһымнары һәм нуклеин кислотаһынан башҡа липидтар һәм акһым-ферменттар бар. Нуклеин кислотаһының һәр ваҡыт нәҫелдәнлек мәғлүмәтен таратыусы бер тибы була (ДНК, йәки РНК, шуға күрә барлыҡ вирустарҙы ла ДНК-һы йәки РНК-һы булғандарға бүләләр). Күҙәнәктәрҙә үрсейҙәр.

Тереклек итеү рәүеше[үҙгәртергә | Cығанаҡ кодты үҙгәртергә]

Вирустар 2 формала йәшәй: уянмаған хәлдә йәки күҙәнәктән тыш (вирус киҫәксектәре, йәғни вириондар) һәм репродуктив хәлдә, йәғни күҙәнәк эсендә. Вириондарҙың формаһы төрлө.

Тәбиғәттә вирустар һәр ерҙә осорай, йоҡтороусылар ярҙамында йәки механик рәүештә тарала ала. Күҙәнәк эсе паразиттары булараҡ, вирустар кешеләрҙәге күп кенә ауырыуҙарҙы (сәсәк, грипп, ҡыҙылса, полиомиелит һ.б.) китереп сығаралар. Күп кенә хайуандарҙы зарарлаусы полипатоген (ҡотороу ауырыуы, Ауески ауырыуы вирустары) һәм монопатоген вируслартар (сусҡаларҙа тағун (чума), тауыҡтарҙа инфекцион ларинготрахеит ауырыуҙарын китереп сығарыусы вирустар) бар. Үҫемлек вирустары, башлыса, һурыусы бөжәктәр, талпандар, нематодалар һәм ҡайһы бер түбән төҙөлөшлө бәшмәктәр - тамыр паразиттары зооспоралары менән, ҡайһы берҙәре ауырыу үҫемлек ххорлоҡъътарынан тарала.