Protestantisme
Het protestantisme is een van de drie grote stromingen (rooms-katholicisme, oosters-orthodoxe kerken en protestantisme) binnen het christendom. Deze stroming is begonnen als een reactie tegen leerstellingen en praktijken in de middeleeuwse westerse kerk in West-Europa in de vroege 16e eeuw die bekendstaat als de reformatie.
Inhoud
Leer[bewerken]
De leerstellingen van protestantse kerkgenootschappen kunnen veel of weinig van elkaar verschillen, maar de meeste houden zich aan deze drievoudige kritiek op de roomse kerk:
- Sola fide, de mens kan uitsluitend door het geloof in Jezus Christus van zijn zonden worden gered.
- Sola gratia, alleen door genade kan de mens gered worden
- Sola scriptura, alleen door de Schrift (de Bijbel) maakt God zich aan de mens bekend
Twee bijkomende stellingen Solus Christus (Alleen Jezus Christus) en Soli Deo gloria (Alleen eer aan God) vervolledigen de protestantse leerstellingen tot de zogenaamde vijf sola's.
In de 16e eeuw vestigden de volgelingen van Maarten Luther de evangelisch-lutherse kerken van Duitsland en Scandinavië. Gereformeerde kerken in Zwitserland en Frankrijk werden gevestigd door Johannes Calvijn en meer radicale reformators zoals Huldrych Zwingli. Thomas Cranmer reformeerde de Anglicaanse Kerk en John Knox vestigde later een meer radicale calvinistische commune in de Kerk van Schotland.
Naam[bewerken]
Het woord protestantisme is afgeleid van het Latijnse woord protestari, wat 'publiekelijk verklaren' of 'getuigen' betekent. Dit verwijst naar een historische gebeurtenis tijdens de Rijksdag van Spiers (1529). De lutherse vorsten en steden verklaarden toen ten overstaan van de keizer van het Heilige Roomse Rijk dat ze het niet eens waren met de besluiten om de godsdienstvrijheid terug te draaien en dat ze deze besluiten niet zouden uitvoeren. Die redevoering werd later bekend als het Protest van Spiers. Dat leidde tot de benaming protestant, die sindsdien hervormde christenen in het algemeen zou onderscheiden.[1]
Geschiedenis[bewerken]
Een eerste begin van het protestantisme is te zien in de ideeën van de Engelsman John Wycliffe, die in de 14e eeuw aan de eerste Engelse vertaling van de Bijbel begon en zich verzette tegen de macht en rijkdom van de Kerk. Ook de Tsjechische hoogleraar Jan Hus wees aan het begin van de 15e eeuw op de organisatie van de kerk en het gezag van de paus. Beiden wilden de kerk zuiveren van on-Bijbelse invloeden en terugbrengen tot haar Bijbelse oorsprong. Kenmerkend voor veel reformatoren (Wyclif, Hus, later ook Luther) is de morele verdediging van de vorst en lokale adel tegenover de paus en de geestelijkheid.
Een belangrijke omwenteling vond plaats in 1517 met de publicatie van de 95 stellingen van Luther. Hierin verzette hij zich met name tegen de handel in aflaten waarmee de Rooms-katholieke Kerk zich bezighield, mede om de bouw van de Sint-Pieter in Rome te bekostigen. Rond dezelfde tijd bracht Zwingli in Zwitserland een soortgelijke beweging op gang. Hun ideeën verspreidden zich snel door Europa, geholpen door de in de 15e eeuw uitgevonden boekdrukkunst, en waren een belangrijke aanzet voor de Reformatie.
Bij de Rijksdag van Spiers (1526), waar de leiders van het Heilige Roomse Rijk bijeenkwamen, was besloten dat de vorstendommen die de Reformatie hadden doorgevoerd rechtszekerheid zou worden verschaft en dat alle vorstendommen een vrije geloofskeuze zouden hebben. Toen dit besluit op de Rijksdag van Spiers van 1529 werd teruggedraaid, protesteerden de lutherse deelnemers. De 'protestanten' beriepen zich op de individuele geloofsvrijheid.
Enkele eeuwen waren de protestanten het slachtoffer van politieke en religieuze vervolging in gebieden waar zij niet de overhand kregen. Waar dat wel het geval was, in het noorden en westen van Europa, werden de katholieken tot tweederangsburgers gereduceerd, al werden zij in het algemeen niet gedood louter op grond van hun geloofsovertuiging. Vanwege de vermenging van kerk en staat liepen godsdienstige en machtspolitieke kwesties altijd door elkaar.
In de 16e en 17e eeuw woedde er in West- en Centraal-Europa een reeks van oorlogen waarin de strijd tussen Rome en diverse soorten protestantisme een rol speelde, waaronder de hugenotenoorlogen in Frankrijk en de Dertigjarige Oorlog, in Duitsland. Ook in de Nederlandse Opstand, die zou uitlopen op de Tachtigjarige Oorlog, speelde de protestantse Reformatie een grote rol.
Bij de Godsdienstvrede van Augsburg in 1555 en bij de Vrede van Westfalen in 1648 kwam het tot een territoriale afbakening, waarbij Duitse vorsten hun lutherse, calvinistische of katholieke geloof aan hun onderdanen konden voorschrijven.
In Frankrijk kende Hendrik IV in 1598 met het Edict van Nantes beperkte godsdienstvrijheid toe aan de hugenoten; dit edict werd in 1685 herroepen door Lodewijk XIV. Pas in de 19e eeuw zou individuele godsdienstvrijheid gemeengoed worden in West-Europa.
Praktische verschillen tussen protestantisme en rooms-katholicisme[bewerken]
Belangrijke praktische en uiterlijke verschillen tussen het protestantisme en het katholicisme zijn:
- Binnen de meeste stromingen in het protestantisme berust alle gezag bij de Bijbel (sola scriptura). Binnen het rooms-katholicisme wordt hiernaast ook het gezag van de traditie en het leergezag (apostolische successie) erkend.
- Binnen de rooms-katholieke kerkstructuur bestaat een hiërarchie met priesters, bisschoppen en de paus (episcopale structuur). Binnen het lutheranisme en het anglicanisme komt deze episcopale structuur in iets gewijzigde vorm terug, maar binnen het calvinisme heeft men gekozen voor een democratische kerkstructuur met door alle kerkleden (trapsgewijs) gekozen synodes.
- Binnen het katholicisme kent men een Maria- en heiligenverering. Binnen het protestantisme, meer bepaald het calvinisme, wordt aan hen geen bijzondere voorbiddersrol toegekend en wordt het richten van verzoeken om voorbede aan hen als een vorm van christelijke afgodendienst gezien: Soli Deo gloria.
- Als afgeleide hiervan verschilt ook het uiterlijk van de kerkgebouwen: rooms-katholieke kerken zijn versierd met beelden van heiligen, afbeeldingen van Bijbelse patronen en veel andere versiering (lekenboeken), veel protestantse kerken kennen geen beelden. Protestantse kerken verschillen per stroming in de hoeveelheid aan versiering. Binnen het lutheranisme is vaak wel plaats voor versieringen als muurschilderingen, binnen het calvinisme is dit veel minder het geval (Sola Scriptura).
- De meeste stromingen binnen het protestantisme kennen twee sacramenten (doop en avondmaal) in plaats van zeven binnen de Rooms-katholieke Kerk, omdat de reformatoren de onderbouwing van de overige vijf naar eigen zeggen onvoldoende in de Bijbel konden terugvinden (sola scriptura).
- Het protestantisme gelooft dat iemands zonden vergeven worden wanneer de persoon dit oprecht tegenover God belijdt (sola gratia). In de Rooms-katholieke Kerk kan dit door het verkrijgen van de absolutie na het biechten van de zonde tegenover een priester.
- Binnen het protestantisme wordt gesproken over het heilig avondmaal, binnen de Rooms-katholieke Kerk over de Eucharistie. Opvattingen binnen het protestantisme over het heilig avondmaal variëren per stroming. Algemeen wordt binnen het protestantisme Jezus' lijden voor de zonden herdacht. In de Rooms-katholieke Kerk wordt het offer van Jezus Christus bij elke Mis opnieuw tegenwoordig gesteld.
- Katholieken hebben een zondagsplicht, terwijl binnen het protestantisme de zondag als "dag van God voor God" gezien wordt, wat in de praktijk nagenoeg hetzelfde is.
- Het ambt van predikant bij de protestanten is niet-sacramenteel en verenigbaar met het huwelijk, het ambt van priester bij de katholieken is sacramenteel en celibatair (behalve voor mannelijke gehuwde dominees en anglicaanse en orthodoxe priesters die tot de Rooms-katholieke Kerk zijn overgegaan: zij kunnen als gehuwde tot priester gewijd worden in afzonderlijke delen van de Rooms-katholieke kerk).
- Binnen sommigen protestantse kerkgenootschappen kent men tegenwoordig vrouwelijke kerkleiders. In de Rooms-katholieke Kerk nemen vrouwen eveneens leidinggevende taken waar, uitgezonderd in de sacramentele orde.
- De katholieken gebruiken een altaar en wierook tijdens de viering; de protestanten gebruiken deze elementen meestal niet.
- Katholieken spreken van een 'mis' of '(eucharistie)viering' waar protestanten doorgaans het woord 'dienst' gebruiken.
- Protestanten vieren de dienst altijd in de landstaal, terwijl de katholieken dat pas na de Tweede Vaticaans Concilie ook gingen doen. Voorheen vierden de katholieken de mis uitsluitend in het Latijn.
Stromingen[bewerken]
Het protestantisme bestaat uit een groot aantal verschillende stromingen. In tegenstelling tot in de Rooms-katholieke Kerk is er geen centraal gezag dat de leer van de protestantse kerkgenootschappen bepaalt. Dit heeft in het verleden geleid tot een groot aantal afscheidingen op landelijk en internationaal niveau. Het meest recente voorbeeld is het ontstaan in 2004 van de Hersteld Hervormde Kerk en de Voortgezette Gereformeerde Kerken in Nederland, die zich hebben afgesplitst van de Nederlandse Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken in Nederland toen deze kerkgenootschappen samen met de Evangelisch-Lutherse Kerk opgingen in de Protestantse Kerk in Nederland. Sommige van de protestantse stromingen zijn internationaal verbreid, hoewel de meeste georganiseerd zijn in landelijke kerkgenootschappen.
Internationaal[bewerken]
In de 16e eeuw zijn er vier protestantse hoofdstromingen ontstaan.
- Lutheranisme
- Gereformeerd protestantisme, soms ook calvinisme genoemd, of in Schotland het presbyterianisme
- Anabaptisme, in Nederland meestal doopsgezinden genoemd
- Hieruit is in de Verenigde Staten het baptisme voortgekomen
- Anglicanisme, in de Verenigde Staten meestal episcopalisme genoemd
- Hieruit is het methodisme voortgekomen.
Soms worden nieuwere spontaan ontstane kerken, b.v. de Pinksterbeweging (begin 20e eeuw) ook wel als protestants beschouwd.
In Nederland[bewerken]
Kerkgenootschappen[bewerken]
Lutheranisme
- In 2004 is de Evangelisch-Lutherse Kerk meegegaan in het fusieproces van de Protestantse Kerk in Nederland. Sindsdien bestaan er nog wel Lutherse gemeenten binnen deze kerk.
Gereformeerd protestantisme
In Nederland is de Protestantse Kerk in Nederland het grootste protestantse kerkgenootschap. Daarnaast is er een groot aantal gereformeerde en protestantse kerken. Dit zijn kerken die zich oorspronkelijk van de Nederlandse Hervormde Kerk hebben afgescheiden of weer afscheidingen zijn van de 'afgescheidenen'.
- Protestantse Kerk in Nederland, fusie van de voormalige:
- Remonstrantse broederschap
- Gereformeerde Kerken vrijgemaakt
- Nederlands Gereformeerde Kerken
- Christelijke Gereformeerde Kerken
- (Oud-)Gereformeerde Gemeenten (in Nederland)
- Hersteld Hervormde Kerk
- Vrijzinnige Geloofsgemeenschap NPB
- Zwinglibond
Anabaptisme:
Andere kerkgenootschappen:
- Leger des Heils
- Kerk van de Nazarener
- Evangelische gemeenten
- Pinkstergemeenten
- Vrije Evangelische Gemeenten
- Vergadering van gelovigen
- Zevendedagsadventisten
- Jehova's getuigen
Protestantse maatschappelijke organisaties[bewerken]
In de twintigste eeuw heeft de verzuiling geleid tot uiteenlopende organisaties op specifiek protestantse grondslag. Voorbeelden hiervan zijn:
- Organisaties:
- Omroepverenigingen:
- Reformatorische Omroep (RO)
- Evangelische Omroep (EO)
- NCRV
- VPRO (actief protestants tot in de jaren 60)
- Politieke partijen
- SGP
- ARP en CHU (beide in 1980 opgegaan in het CDA)
- GPV en RPF (in 2001 gefuseerd tot ChristenUnie)
- EVP (in 1990 opgegaan in GroenLinks)
- Kranten
- Reformatorische en protestants-christelijke universiteiten
- Daarnaast hebben een aantal universiteiten van oudsher opleidingen voor het predikantschap in de protestantse kerken:
- Reformatorische en protestants-christelijke scholen, o.a.:
- Christelijke Hogeschool Ede
- gereformeerde hogeschool Viaa te Zwolle
- Evangelische Hogeschool Amersfoort
- Hogeschool Ichtus Rotterdam
- Hogeschool Driestar educatief Gouda
- Evangelische Theologische Hogeschool
- Azusa theologische hogeschool
In België[bewerken]
In België vormen de protestanten een minderheid.
Een van de protestantse kerkgenootschappen is de Verenigde Protestantse Kerk in België (VPKB), in 1978 ontstaan uit een fusie tussen de Protestantse Kerk van België, de Hervormde Kerk van België en de Gereformeerde Kerken in België. Zij heeft ruim honderd plaatselijke gemeenten (zowel aan de Nederlandstalige als de Franstalige kant van België).
Evenals in Nederland vinden evangelische kerken, de Pinksterbewegingen en andere charismatische bewegingen steeds meer aanhang. Zij hebben zich voor het grootste deel verenigd in de Evangelische Alliantie Vlaanderen (EAV), die deel uitmaakt van de Federale Synode van Protestantse en Evangelische kerken in België.
De VPKB en de Federale Synode vormen samen de Administratieve Raad van de Protestants-Evangelische Eredienst (ARPEE) een administratieve vertegenwoordiging richting de Belgische staat.
Protestantse opleidingen:
- Faculteit voor Protestantse Godgeleerdheid te Brussel
- Evangelische Theologische Faculteit (ETF) te Leuven-Heverlee
- Continental Theological Seminary in Sint-Pieters-Leeuw
Voetnoten[bewerken]
- ↑ J.H. Merle d'Aubigné, Geschiedenis van de Hervorming in de zestiende eeuw (1846), deel 4, p.62; J. A. Verveen, 'Naam protestanten geboren op de Rijksdag van Spiers', Digibron, Kenniscentrum Gereformeerde gezindte, 16 december 1982.
| Protestantisme (Portaal) | ||||
|---|---|---|---|---|
|
| Christendom (portaal) |  |
||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|||||||||||||
